انتشار دستور زبان فارسی ناتمام احمد شاملو

کتاب نامها و نشانه ها در دستور زبان فارسی که از کتابهای نایاب طی یک دهه اخیر بوده را شاملو در سال ۱۳۳۳ خورشیدی در زندان قصر تهران نوشته و قصد داشته تا بمرور، دستور زبان فارسی را در سه دفتر اسم، فعل و حرف مورد بررسی قرار دهد اما این تلاش تنها به نگارش دفتر اسم منتهی شده است.

دفتر اسم که تنها مجموعه به سامان رسیده از دستور زبان شاملوست، خود از چهار بخش اسم، اضافه، صفت و ضمیر تشکیل می شود که در نخستین نوبت چاپ آن در سال ۱۳۴۳ بخش مربوط به ضمیر در چاپخانه گم شده است.

با این که شاملو در این سالها هنوز در قید حیات بود اما در دومین نوبت چاپ هم در سال ۱۳۷۵ بخش مربوط به ضمیر به کتاب اضافه نشد و مطالب با ویرایش تازه و ساماندهی جدید منتشر شده به امید اینکه یک جلد کتاب متمم هم به آن اضافه شود؛ اتفاقی که با اوجگیری بیماری شاملو و صرف وقت شبانه روزی او بر فرهنگنامه کتاب کوچه هرگز مجال رخ ندادن نیافت.

با ناتمام ماندن دستور زبان شاملو، این بار شش سال پس از درگذشت او این کتاب با ویرایش و تصحیحی مجدد، برای اولین بار با عنوان نامها و نشانه ها در دستور زبان فارسی روانه بازار شده که نشان می دهد کتاب، بخشی از دستور زبان است و نه همه آن.

مردی به شیدایی، عاشق زبان مادری خویش

کتاب نامها و نشانه ها با توجه به فاصله زیاد سطرهای و اندازه نسبتاً درشت متن، کتابی کم حجم و ساده خوان است که شاملو تصمیم داشته در آن بنیاد زبان فارسی را به شکلی خلاصه، علمی و آسان برای خواننده روایت کند.

نگارش کامل دستور زبان گرچه ناکام مانده اما دفتر اسم دستور زبان فارسی نشان می دهد که شاملو تا چه حد بر فارسی تسلط داشته و در صورت سرانجام گرفتن این مجموعه تا چه حد با این کتاب به زبان مادری خود خدمت می کرده است.

نویسنده با تسلط مثال زدنی اش بر آثار نثر و نظم ادبیات فارسی از بخشهای زیبا از ادبیات کلاسیک ایران نیز برای فهم آسانتر مباحث کتاب استفاده کرده است که زمینه ساز آشنایی و علاقه مندی بیشترمخاطبانش را به ادبیات فارسی فراهم می کند.

شاملو در اوایل کتاب در مقدمه گونه ای که از متن مصاحبه های وی در سالهای گذشته استخراج شده خود را "مردی به شیدایی عاشق زبان مادری خویش" معرفی می کند و در وصف فارسی می گوید زبانی است که در طول قرنها و قرنها، ملتی پرمایه، رنج و شادی و خود را بدان سروده و زبانی ترکیبی و پیوندی است که به هر معجزتی در قلمرو کلام و اندیشه راه می دهد:

"حتی عربی که در فارسی وارد شد، فارسی ماند، مشتی مفهوم را که لازم داشت از زبان عربی به نفع خودش مصادره کرد اما ساختارش را از دست نداد، زبانی که در پیرانه سری نیز ظرفیتهای عظیم تازه ای در آن می یابم و برخوردم با آن، برخورد با چیزی مقدس است."

در ادامه این مقدمه واره، شاملو می گوید: "شاید به همین دلیل است که این اواخر کمتر می نویسم زیرا معتقدم که در این معبد قدسی تنها باید حضور قلب داشت و انسان همیشه حضور قلب ندارد".

اثری از دغدغه های شاملو در کتابی ناتمام

سیاوش فرزند شاملو در پیشگفتار کتاب می گوید دلنگرانیهای مداوم پدرش در مورد رسم الخط و آیین نگارش او را بر آن داشت که به دو موضوع تغییر و اصلاح خط و شیوه و روش نوشتن بیشتر فکر کند، به همین منظور هم تلاش داشته تا علاوه بر دستور زبان فارسی، قواعد تازه تری برای حفظ خط فارسی تدوین کند.

شاملو علاوه بر موضوع تصویری بودن خط فارسی در ارتباط با اصلاح آن، خوانش اشتباه نوشتار و رعایت فاصله واژگانی، به اصلاح ساختاری خط فارسی اعتقاد داشت و در تلاش بود تا با دو مشکل رسم الخط و آیین نگارش فارسی اقدام به تدوین، تنظیم و چاپ نظراتش با عنوان دستور خط فارسی کند اما به گفته فرزندش، مشکلات زیادی که در زندگی برایش به وجود آورده شده بود، نگذاشت تا به تنیجه آرزویش برسد.

با این همه به نظر می رسد که شاملو در مدت زمان زندانش در سال ۱۳۳۳ توانسته بخش مهمی از ساختار آموزه هایش در دستور زبان فارسی را به قصد انتشار به روی کاغذ بیاورد.

شاملو در کتاب نامها و نشانه ها ، اصوات و حروف بیصدا را به خواننده معرفی کرده، حروف مختص عربی را که به الفبای فارسی اضافه شده، جداگانه همراه با اصوات آن توضیح داده، همزه و اقسام آن را با مثالهای متعدد نشان داده، علائم نقطه گذاری و جمله بندی را بتفصیل توضیح داده و در پایان هر فصل، تمرینهایی برای فهم بهتر مطالب برای خوانندگانش در نظر گرفته است.

"دفتر نشانه گذاری" که یکی از کوتاهترین بخشهای کتاب است را شاید بتوان یکی از وجوه تمایز کتاب نیمه تمام شاملو با دیگر دستور زبانها دانست که اهمیت چندانی به نشانه گذاری که مبحثی معاصر در زبان فارسی است نمی دهند.

شاملو در مقدمه این دفتر به افراط و تفریط برخی از نویسندگان در استفاده از نشانه ها اشاره کرده و نوشته که از این پس به جای وقتگذاری با حل جدول کلمات متقاطع، جملات پرویرگول کتابها را با جابجا کردن عناصر سازنده شان به فصیحترین صورت ممکن درآورید، "یقین داشته باشید ظرف چند ماه ویراستار درجه یکی از آب در می آیید!"

نام ها و نشانه ها گرچه برای خواننده بزرگسال نوشته شده اما به نظر می رسد برای آموزش کودکان و الگو قراردادن در تألیف کتابهای آموزشی مدارس نیز به عنوان نمونه کوتاه و گویا می تواند مفید باشد.

شاملو خود می گوید اگرچه زبان شناس نیست اما به علت سرودن شعر نیازمند آگاهی از مقوله زبان فارسی بوده و همین موضوع را به شاعران جوان هم سفارش می کند تا به زبان به عنوان وسیله ای مصرفی که می توان "پدرش را درآورد" نگاه نکنند.

شناسنامه کتاب:

نامها و نشانه ها در دستور زبان فارسی
احمد شاملو