آیت‌الله خامنه‌ای، آمریکا و «کینه شتری»؛ آیا مذاکره با ترامپ «مسخره» است؟
رأی دهید
به گفته چند مقام نزدیک به دولت ایران، باب گفت‌وگوی مستقیم با آمریکا در یک «لحظه تاریخی» قرار گرفته است، توافق دو کشور در مدت‌زمان «دو تا سه ماهه» در دسترس است و پس از «رفع تحریم‌ها» آمریکا می‌تواند در ایران سرمایه‌گذاری کند.
در مقابل این روی گشاده و آمادگی برای مذاکره با آمریکا در آستانه ورود دونالد ترامپ به کاخ سفید، ائمه جمعه شهرهای مختلف و شماری از نمایندگان مجلس می‌گویند مذاکره‌ای در کار نیست و «عدم مذاکره با آمریکا دستور قرآن است.»
مقام‌های ایرانی از جمله مسعود پزشکیان، رئیس جمهور، بارها گفته‌اند برایشان فرقی نمی‌کند چه کسی در کاخ سفید باشد. با آن که این لحظه تاریخی در گذشته به خصوص با روی کار آمدن روسای جمهور دمکرات از جمله بیل کلینتون و باراک اوباما فراهم شده بود، اما در عرصه عادی‌سازی روابط دو کشور، منجر به گشایشی نشد و از توافق برجام و قدم زدن وزرای خارجه دو کشور در خیابان‌های ژنو فراتر نرفت.
در زمان باراک اوباما، در اوج بالاگرفتن احتمالات و خوشبینی‌ها نسبت به باز شدن قفل بسته روابط میان دو کشور یا دست‌کم کاهش تنش میان آنها، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی دست آقای اوباما را که به سوی ایران دراز کرده بود به یک «دستکش مخملی» تعبیر کرد که در آن «مشت آهنین» گره شده است.
تمام خوشبینی‌ها به گفت‌وگوی تلفنی حسن روحانی در فرودگاه نیویورک با باراک اوباما در پنجم مهرماه ۱۳۹۲ ختم شد، گفت‌وگویی که به گفته آقای روحانی در امضای نهایی برجام موثر بود ولی این تماس تاریخی تکرار نشد و مسئولان جمهوری اسلامی نیز سعی کردند از اساس آن را بایگانی کنند و صحبتی از آن نکنند.
با انتخاب مسعود پزشکیان بار دیگر موضوع روابط دو کشور مطرح شد و صحبت از این می‌شود که اگر با کلینتون و اوباما، مذاکره به جایی نرسید ولی با رئیس جمهور «متفاوتی» مانند دونالد ترامپ که اهل «معامله» است، می‌توان وارد مذاکره «اصولی» و«مستقیم» شد و«توافق جدید» داشت. این در حالی است که آقای ترامپ در چهار سال ریاست جمهوری‌اش زیر توافق برجام زد، سیاست «فشار حداکثری علیه ایران» را به اجرا درآورد، تحریم‌ها را تشدید کرد و فرمان کشتن قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را صادر کرد.
سخنان مقام‌های ایرانی برای بازگشت به میز مذاکره با آمریکا چه به خاطر ناترازی‌های متعدد اقتصادی و خرد شدن کمر اقتصاد ایران از تحریم‌ها باشد چه به هر دلیل دیگر، آقای خامنه‌ای فعلا انعطافی از خودش نشان نداده است. او در سخنرانی‌اش در دیدار با مردم قم در نوزدهم دیماه، بیش از ۵۰ بار کلمه «آمریکا» را به کار برد و گفت آمریکا به خاطر از دست دادن منافعش در ایران، «کینه شتری» نسبت به این کشور دارد.
با وجود این که رهبر جمهوری اسلامی ایران بارها به صراحت گفته است «مذاکره با آمریکا ممنوع است؛ به خاطر ضررهای بی‌شماری که دارد و منفعتی که اصلاً ندارد» ( مهرماه ۱۳۹۴) اما آن را در حد «تعامل با دشمن» و در موارد مشخص مانند برجام پذیرفته و کوتاه آمده است.
در چندماه اخیر مقام‌های دولتی و حکومتی درباره روابط با آمریکا چند مصاحبه و اظهار نظر داشته‌اند. مصاحبه علی لاریجانی، مشاور علی خامنه‌ای در گفت‌وگو با وب‌سایت رهبر جمهوری اسلامی ایران بسیار واکنش برانگیز بود چرا که او از آمادگی ایران برای مذاکرات هسته‌ای با دولت جدید آمریکا و رسیدن به یک «توافق جدید» با این کشور خبر داد. (اول آذرماه ۱۴۰۳)
بسیاری از تحلیلگران، از مصاحبه آقای لاریجانی با سایت رسمی آقای خامنه‌ای چنین استنباط کردند که این گفت‌وگو هدفمند و حساب‌شده برای ارسال پیام به آمریکا انتخاب شده است.
چند روز پس از مصاحبه آقای لاریجانی، نوبت به محمدجواد ظریف، معاون راهبردی رئیس جمهور رسید که در ۱۲ آذرماه (دوم دسامبر) مقاله‌ای در مجله «فارن افرز»، متعلق به شورای روابط خارجی ایالات متحده با عنوان « «راه صلح از نظر ایران چه شکلی است؟» منتشر کرد.
آقای ظریف در این مقاله تصریح کرد که جمهوری اسلامی «آماده» مذاکره با آمریکا است. او همچنین از «همکاری سازنده با غرب» و «مدیریت تنش با آمریکا» صحبت کرد.
همچنین در ماه‌های گذشته علی عبدالعلی‌زاده، رئیس ستاد انتخابات آقای پزشکیان و نماینده فعلی رئیس جمهور در اقتصاد دریا محور، بارها موضوع مذاکره مستقیم با دونالد ترامپ و نیازمندی ایران به یک «سیاست خارجی جدید» را مطرح کرده است.
به نظر می‌رسد آقای عبدالعلی‌زاده بیش از سایر مسئولان از جمله دستگاه دیپلماسی در مورد روابط ایران و آمریکا فعال شده و از صراحت گفتار برخوردار بوده است.
آقای عبدالعلی‌زاده روز ۲۴ دیماه تصریح کرد که «حاکمیت نظام به این نتیجه رسیده که با مقامات آمریکا گفت‌وگوی رو در رو داشته باشیم، نباید پیغام و پسغام بفرستیم.»
و در نهایت مسعود پزشکیان چهارشنبه گذشته در گفت‌وگو با تلویزیون ان‌بی‌سی آمریکا از آمادگی «اصولی» ایران برای مذاکره با آمریکا سخن گفت و تاکید کرد که « آماده گفت‌وگو با لحاظ عزت و حکمت خودمان هستیم.»
به کار بردن کلماتی مانند «عزت و حکمت»، می‌تواند تحلیل‌ها و تفاسیر متعددی داشته باشد. روسای جمهور پیشین و مقام‌های ایرانی از سال‌ها قبل از چنین کلمات و عبارات کلی استفاده کرده‌اند که فراتر از حرف و سخن نرفته و منجر به گشایشی در روابط دو کشور نشده است.
در مقابل سخنان آقای پزشکیان، گفت‌وگوی شامگاه سه شنبه ۲۵ دی عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران با تلویزیون دولتی همخوانی بیشتری با سیاست جاری ایران در مقابل آمریکا داشت. آقای عراقچی گفت تا زمانی که دولت دونالد ترامپ به برجام برنگردد یا سیاستش را در این مورد بیان نکند، « تهران با واشنگتن مذاکره هسته‌ای نمی‌کند.»
اگر حرف‌های آقای عراقچی را برای رضایتمندی مخالفان در داخل ایران ندانیم و به عنوان موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در نظر بگیریم، مذاکره با آمریکا منوط به اما و اگرهایی شده که بیشتر گویای ادامه همان سیاست‌های گذشته است و انگار قرار نیست که ابتکار عملی از سوی ایران صورت بگیرد.
به نظر می‌رسد ایران منتظر اعلام سیاست واشنگتن در قبال تهران است و مقام‌های ایرانی نگران سیاست‌های احتمالی دولت جدید آمریکا هستند. از این رو احتمال می‌رود که ایران با اعلام آمادگی برای مذاکره مشروط، دست پیش گرفته است تا دست کم سیاست‌های احتمالی دونالد ترامپ و مشاورانش را تحت تاثیر قرار دهد و به نوعی مانع بازگشت سریع «سیاست حداکثری فشار به حکومت ایران» شود و یا به نوعی ضربه تصمیمات احتمالی دولت ترامپ علیه ایران را کم کند و مانع شکنندگی بیشتراوضاع اقتصادی و سیاسی ایران شود.
در صورتی که آمریکا از پیشنهاد ایران استقبال کند و حتی زمینه گفت‌وگوهای حداقلی درباره مسایل هسته‌ای فراهم شود، این دیدارها می‌تواند از نظر روانی روی بازار و اقتصاد تاثیرگذار باشد، به تثبیت اوضاع اقتصادی کمک و از سیر نزولی ارزش ریال در مقابل دلار جلوگیری کند.
در چند روزی که از مصاحبه مسعود پزشکیان با تلویزیون ان‌بی‌سی آمریکا می‌گذرد موجی از مخالفت‌ها از مذاکره با آمریکا منتشر شده است و از ائمه جمعه در شهرهای مختلف ایران گرفته تا نمایندگان مجلس، روزنامه کیهان و عضو دفتر نشر رهبر جمهوری اسلامی ایران انتقاداتی به اظهارات آقای پزشکیان داشته‌اند.
مهدی فضایلی، عضو دفتر نشرآثار رهبر جمهوری اسلامی ایران همزمان با پخش سخنان آقای پزشکیان یادداشتی در روزنامه همشهری به عنوان «کارشناس» منتشر کرد.
آقای فضایلی در ۲۶ دیماه تاکید کرد که «مذاکره جمهوری اسلامی ایران با آمریکا نقش بسیار مهمی در احیای هژمونی آمریکا خواهد داشت و این خیانتی است به کل جهان.»
نوشته‌های مهدی فضائلی به دلیل ارتباطش با دفتر آقای خامنه‌ای مورد توجه رسانه‌ها قرار می‌گیرد و بازنشر می‌شود، او تاکید دارد که سخنگوی دفتر علی خامنه‌ای نیست ولی «با هماهنگی‌های لازم» در شبکه ایکس می‌نویسد و توئیت‌هایش «از آب گذشته است.»
اقای فضایلی در ادامه یادداشتش در روزنامه همشهری اشاره دارد: مذاکره با آمریکا به اندازه «ارزنی» مشکلات را حل نمی‌کند و «خسارت محض است.»
او می‌نویسد «نه‌تنها مذاکره با آمریکا مشکلات کشور از جمله مشکلات اقتصادی را حل نمی‌کند، بلکه بر مشکلات خواهد افزود و موجب ضرر و زیان خواهد شد.»
این عضو دفتر نشر آثار علی خامنه‌ای «به ضرس قاطع و با صدای بلند» اعلام می‌کند که «مذاکره با آمریکا تأمین‌کننده منافع ملی ما نیست و هرگاه به شرایطی دست یابیم که منافع ملی ما با مذاکره تأمین می‌شود، قطعا هیچ خردمند و دلسوزی از آن چشم‌پوشی نخواهد کرد.»
بخش مهمی از انتقادات به مصاحبه مسعود پزشکیان با تلویزیون ان‌بی‌سی به دایره اختیارات رئیس جمهور و برنامه جمهوری اسلامی ایران برای کشتن قاتل قاسم سلیمانی اشاره دارد. روزنامه کیهان روز پنجشنبه ۲۷ دیماه تیتر اول و یادداشت نخستش را به حرف‌های آقای پزشکیان اختصاص داد.
روزنامه نزدیک به آیت‌الله خامنه‌ای، در مطلب سراسر انتقادی‌اش خطاب به رئیس جمهور نوشت: «آقای پزشکیان! ترامپ تروریست است مجازات او قطعی است».
مطلب نخست روزنامه کیهان مواضع مسعود پزشکیان در حوزه سیاست خارجی و موضوع انتقام از دونالد ترامپ را «عجیب و تامل برانگیز» دانست. در این مطلب آمده است: مواضع رئیس‌جمهور «علاوه‌بر القای دوگانگی در مواضع نظام و اختلاف میان رویکرد کلی نظام و سیاست دولت، نوعی دیگر از دوگانگی را میان دولت و وزارت امورخارجه نیز به نمایش می‌گذارد.»
حسین شریعتمداری، مدیر مسئول کیهان و نماینده آقای خامنه‌ای در این روزنامه در یادداشتی به مسعود پزشکیان یادآوری می‌کند که «شما صاحب ایران نیستید» و مذاکره با آمریکا در «تضاد» با منافع ملی و «خارج از اختیارات» رئیس جمهور است.
مدیر مسئول کیهان در ادامه یادداشتش از اینکه آقای پزشکیان گفته ایران قصد ترور دونالد ترامپ را ندارد، انتقاد کرده و از او می‌خواهد که اطراف خود را از افراد «زاویه‌دار و بدسابقه» که خواهان مذاکره هستند، «خالی» کند.
شماری از نمایندگان مجلس هم به مصاحبه مسعود پزشکیان انتقاد کردند.
مرتضی محمودی، نماینده تهران این مصاحبه را «ذلت‌بار» خواند و گفت: «کسی که این گفت‌وگوی نمایشی و ذلت‌بار را برای رئیس جمهور محترم طراحی کرده یا مشاور نابلد است و یا یک نفوذی کاربلد.»
علی اصغر نخعی‌راد، نماینده مشهد نیز گفت: «نظر پزشکیان فاقد ارزش است؛ انتقام از قاتلین حاج قاسم تصمیم رهبری است که به موقع اعلام شده... پزشکیان در حدود اختیاراتش صحبت کند.»
همه نگاه‌ها برای مذاکره با آمریکا و به تعبیر آیت‌الله خمینی با «شیطان بزرگ» رو به علی خامنه‌ای است.
عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران می‌گوید وزارت خارجه در مذاکرات با امریکا آنچه که «تصمیم نظام است را اجرایی می‌کند.»
در ادبیات سیاسی رایج در ایران، معمولا منظور از«تصمیم نظام»، اراده و خواست علی خامنه‌ای است.
چند سال پیش محمدجواد ظریف، وزیر پیشین خارجه و اخیرا هم بهروز اثباتی، از فرماندهان سپاه پاسداران به بدقولی روس‌ها و خالی کردن پشت ایران به خصوص در سوریه اشاره کردند. با وجود هشدارها به نزدیکی ایران به روسیه، اما «اراده نظام» براین بوده است که مسعود پزشکیان به روسیه برود و روز جمعه ۲۸ دیماه « معاهده مشترک جامع راهبردی» با روسیه امضا شود. این موضوع در روابط با چین و امضای قرارداد ۲۵ ساله همکاری جامع تهران و پکن نیز صادق است.
در مقابل چنین اراده‌ای، اما از قول منابع مختلف نقل شده است که علی خامنه‌ای گفته است که «تا من زنده‌ام روابط ایران و آمریکا برقرار نمی‌شود.» (مصاحبه مسعود روغنی زنجانی با عبدی مدیا)
در نمونه دیگر اکبر هاشمی‌رفسنجانی از آقای خامنه‌ای نقل کرده است که جواب ضرر و زیان نداشتن رابطه با آمریکا را «به خدا» میدهد.
آقای هاشمی رفسنجانی در گفت‌وگویی که صدا و تصویر او منتشر شده است درباره اختلافش با علی خامنه‌ای برسر روابط با آمریکا گفته بود « بالأخره در روز قیامت از من و شما می‌پرسند چرا این‌همه ضرر و مشکلات برای نظام و مسلمانان ایجاد شد. اگر اینها را بر عهده می‌گیرید، من دیگر حرفی ندارم. ایشان گفتند: بله، جواب خدا با من باشد.»
برای رهبر جمهوری اسلامی ایران مذاکره با دونالد ترامپ از دو جنبه با سایر روسای جمهور آمریکا متفاوت است.
آیت‌الله خامنه‌ای به طور مشخص مذاکره با دونالد ترامپ را «مسخره» و «سم مضاعف» دانسته و کمتر از شش سال پیش گفته بود «اصل مذاکره غلط است. مذاکره با کسی که آدم حسابی باشد غلط است، حالا اینها که آدم حسابی هم نیستند؛ [مذاکره با] آدم‌هایی که زیر حرفشان میزنند، تعهدشان را به هم میزنند، پابند به هیچ چیز نیستند... مسخره است. البته در عقلای ما کسی نیست که دنبال این مسئله باشد؛ آحاد ملت هم که خب معلوم است؛ [حالا] بعضی گوشه کنار گاهی یک سر و صدایی می‌کنند. مذاکره بنابراین مطلقاً معنی ندارد و همین طور که قبلاً هم بارها گفته‌ایم، چنین چیزی نیست.» (۲۴ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۸)
از سوی دیگر مذاکره با دونالد ترامپ برای آقای خامنه‌ای همانند نوشیدن جام زهر مضاعف است. او در ۲۶ آذرماه ۱۳۹۹ گفته بود: «قاتل سلیمانی و آمر به قتل سلیمانی باید انتقامشان را پس بدهند... بالاخره غلطی کردند، بایستی انتقام پس بدهند؛ هم آمر، هم قاتل بدانند که در هر زمان ممکن، هر وقت ممکن شد - ما دنبال وقت ممکن هستیم- باید انتقامشان را پس بدهند.»
با وجود مخالفت صریح و مکرر آقای خامنه‌ای با مذاکره با آمریکا ، محمدجواد ظریف، معاون راهبردی دولت چهارشنبه گذشته، ۲۶ دیماه در بخش دوم گفت‌وگوی اینترنتی با عنوان «حضور»، نسبت به مذاکره با واشنگتن اظهار خوش‌بینی کرد و گفت: «ما در گذشته با صدام حسین هم مذاکره کردیم و دونالد ترامپ هم "آنقدر عاقل شده است" که دست از فشار حداکثری بردارد.»
