هوانیروز ارتش ایران؛ پرندگان جنگ و صلح

هوانیروز در کنار نیروی زمینی ارتش یکی از تاثیرگذارترین نقش‌ها را در طول هشت سال جنگ ایران و عراق بازی کرد، نقشی که بیش از ۲۰ سال برای آن سرمایه‌گذاری شده بود.
 
هوانیروز نیرویی بود که در تمامی عرصه‌ها، چه خشکی چه دریا پشتیبان نیروهای زمینی بود، در برابر ستون‌های زرهی عراق ایستاد، در عملیات هلی‌برن نیروهای زمینی را به جبهه‌های جنگ منتقل کرد، ساکنان آبادان را در زمان محاصره نجات داد و هزاران مجروح را از میدان جنگ به بیمارستان رساند.
تصویری تاریخی از فارغ‌التحصیلان مرکز آموزش خلبانی هوانیروز در حالی که در ردیف جلو فرماندهان این نیرو ایستاده‌اند. نفر وسط سرلشکر خسروداد فرمانده و معمار هوانیروز نوین ایران است. سمت راست او سرهنگ شهناز رییس مرکز آموزش و نفر اول از سمت راست در ردیف جلو سرهنگ شریفخانی فرمانده پایگاه چهارم پشتیبانی عمومی هوانیروز است. سرگرد والی رستمی خلبان کبرا به نویسنده این مطلب گفت سرهنگ شریفخانی در روز ۲۳ بهمن کشته شد. او مدعی شد که سرهنگ شریفخانی توسط همافران هوانیروز بازداشت و به پشت وانت بسته و چندین کیلومتر روی زمین کشیده شد تا جان خود را از دست داد.
 اگر هوانیروز وجود نداشت، ارتش ایران امکان مقابله با نیروی زرهی قدرتمند ارتش عراق را نداشت.
 
در سال ۱۳۵۳ یکی از خبرنگاران رویترز در مصاحبه‌ای از محمدرضا پهلوی، شاه وقت ایران پرسیده بود: "چرا این قدر هلیکوپتر کبرا می‌خرید؟" او پاسخ داده بود: "از همسایه‌ام سوال کنید که چرا این قدر تانک می‌خرد، من برای هر تانک عراقی یک کبرای آماده پرواز دارم."
 
یکی از نخستین هلیکوپترهای همه منظوره ترابری سبک آگوستا بل ۲۰۵ هوانیروز در جریان آموزش خلبانان این نیرو در ایتالیا سال ۱۳۴۸. تعداد ۱۰۴ فروند از این هلیکوپتر بین سالهای ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۲ تحویل هوانیروز ایران شد. این هلیکوپتر بتدریج از سال ۱۳۵۶ از رده خارج شد و در سال ۱۳۵۷ تنها ۷۶ فروند از آنها در خدمت بودنددر سال ۱۳۵۷، ایران سومین هوانیروز قدرتمند جهان و دارای بزرگترین ناوگان هلیکوپتری آسیا بود. هوانیروز با سه گروه پشتیبانی رزمی و پشتیبانی عمومی در شهرهای کرمانشاه، کرمان و اصفهان، یک پایگاه پشتیبانی فرماندهی در تهران و یک گروه پشتیبانی رزمی در دست تاسیس در مسجد سلیمان، مجهز به ۸۰۶ فروند هلیکوپتر و ۴۰ فروند هواپیما بود؛ تشکیل و راه‌اندازی این نیرو و پایگاه هایش، ۱۶ سال یعنی از سال ۱۳۴۱ طول کشیده بود.
 
اما سوال این است که چرا ارتش ایران به چنین نیروی قدرتمندی مجهز شد؟ نخستین خلبانان آگوستا بل ۲۰۵ و ۲۰۶ هوانیروز در حین آموزش در ایتالیا در سال ۱۳۴۸در آن سال‌ها که جنگ سرد در جریان بود، نیروی زرهی کشورهای غربی عضو ناتو و کشورهای هم‌پیمان آمریکا، در برابر نیروی زرهی قدرتمند بلوک شرق و بخصوص شوروی سابق بسیار ضعیف بود و این ضعف در ارتش ایران هم که بیشتر به تسلیحات غربی مجهز بود وجود داشت.
 
قدرتمندترین تانک‌های ایران، تانک آمریکایی ام ۶۰ و تانک انگلیسی چیفتن بزحمت توان رویارویی با تانک‌های قدرتمند روسی مثل تی ۶۲، تی ۶۴ و تی ۷۲ را داشتند.
هلیکوپتر سبک و چابک آگوستا بل ۲۰۶ ملقب به جت رنجر در جریان آموزش نخستین گروه از خلبانان این هلیکوپتر در ایتالیا در سال ۱۳۴۸. در مجموع ۱۸۴ فروند از این هلیکوپتر برای هوانیروز ایران خریداری شد که برای آموزش خلبانی، و عملیاتهای شناسایی استفاده می‌شدبرای برطرف کردن این ضعف و با توجه به تجارب جنگ ویتنام، ناتو هوانیروزهای قدرتمندی را با هلیکوپترهای تهاجمی مجهز به تسلیحات ضد تانک تشکیل داد. ایران نیز که هم‌پیمان غرب بود، از قافله عقب نماند و از سال ۱۳۵۰ با نظارت و ریاست سرلشکر منوچهر خسروداد، فرمانده وقت هوانیروز- که به او لقب معمار هوانیروز داده بودند- مطالعات لازم برای خرید هلیکوپترهای تهاجمی با قابلیت استفاده از موشک ضد تانک را آغاز کرد و در نهایت در تیر ماه سال ۱۳۵۲، هوانیروز ایران ۲۰۲ فروند هلیکوپتر تهاجمی بل ای اچ-۱ جِی کبرا خرید.
 
در تابستان همان سال هوانیروز با قراردادی ۳۴۵ میلیون دلاری، اقدام به خرید ۲۸۷ فروند هلیکوپتر همه منظوره ترابری سبک بل ۲۱۴ آ ملقب به اصفهان کرد، هلیکوپتری که در طول جنگ ستون فقرات ناوگان ترابری هوانیروز بود.
حدود ۲۵ فروند هلیکوپتر یو اچ-۱اچ دست دوم نیروی زمینی آمریکا با قیمت بسیار پایین برای هوانیروز ایران در مرکز آموزش رضا پهلوی (بعدا مرکز آموزش شهید وطن‌پور) خریداری شد که در این تصویر یکی از آنها دیده می‌شود و هنوز به همان رنگی است (سبز) که در جنگ ویتنام استفاده شده بود. علیرضا حراف یکی از برجسته‌ترین خلبانان هلیکوپتر تهاجمی کبرا که در جنگ ایران و عراق جان خود از دست داد به همراه استاد آمریکایی‌اش دیده می‌شوددر آن زمان هوانیروز ایران از کمپانی بل خواست تا هلیکوپتری منطبق با نیازهای ایران طراحی کند، بنابراین فهرستی از قابلیت‌های مورد نیاز خود را به این کمپانی داده بود و ساخت و توسعه آن نیز با نظارت دقیق مسئولان هوانیروز ایران انجام شد.
 
پیش‌ از آن هوانیروز ایران در سال ۱۳۴۹ هلیکوپترهای آگوستا بل ۲۰۵ و ۲۰۶ را برای مأموریت‌های ترابری، آموزشی و شناسایی و در سال ۱۳۵۰ هلیکوپتر سی اچ -۴۷ سی شینوک، یک هلیکوپتر ترابری سنگین، را به خدمت گرفته بود.
پیش از انقلاب در دو نوبت ۹۴ فروند هلیکوپتر ترابری سنگین بوئینگ ورتول سی اچ-۴۷سی شینوک سفارش داده شد که تنها ۴۷ فروند آنها پیش از انقلاب تحویل داده شدند. تعدادی نیز پس از انقلاب در جریان آزادسازی گروگان‌های آمریکایی توسط ایتالیا تحویل ایران شدند اما جلوی تحویل بقیه گرفته شد و به خدمت نیروی زمینی آمریکا در آمدند. در این تصویر خدمه پروازی شینوک هوانیروز پیش از عملیات خیبر در اصفهان دیده می‌شوندهوانیروز ایران بجز تأمین امنیت، در بلایای طبیعی مثل زلزله و سیل کمک‌رسانی می‌کرد و به درخواست هم‌پیمانان منطقه‌ای ایران به کمک آنها می‌شتافت، به عنوان مثال در شهریور و مهر سال ۱۳۵۲، هوانیروز قدرتمند ایران در دهها سورتی پرواز به کمک سیل‌زدگان پاکستان رفت و در آذر همان سال به ارتش این کشور کمک کرد امنیت را به بلوچستان پاکستان بازگرداند. در جنگ ظفار هم هوانیروز یکی از مهم‌ترین نیروهای نظامی ایران در عمان بود.
 
هوانیروز ایران همواره کابوس نیروهای زرهی ارتش عراق بود، کابوسی که با شروع جنگ هشت ساله با عراق به حقیقت تبدیل شد، هر چند هوانیروز مجبور شد علاوه بر وظیفه خود، بار لشکر ۹۲ زرهی نیروی زمینی را هم به دوش بکشد که توان رزمی‌اش به علت پاکسازی‌های گسترده به کمتر از ۲۰ درصد کاهش یافته بود.
هلیکوپتر سنگین شینوک در طول جنگ ملزومات نیروهای نظامی از تسلیحات تا آذوقه و حتی هلیکوپترهای آسیب دیده را جابه جا می‌کرد. در این عکس که در سال ۱۳۷۳ در نزدیکی اصفهان گرفته شده، یک شینوک یک آگوستا بل ۲۰۵ سانحه دیده را به پایگاه شهید وطن‌پور حمل می‌کندخود هوانیروز پس از انقلاب صدها نیروی باتجربه را که سابقه حضور در عملیات نظامی در پاکستان و عمان داشتند از دست داده بود و سران حکومت تازه تاسیس ایران به فکر فروش هلیکوپترهای کبرا و بل ۲۱۴ آن بودند.
 
اما این نیرو هلیکوپترها و یگان‌هایش را از دست نداد چون در نبرد با نیروهای مسلح مخالف که بطور مستقل یا تحت حمایت عراق در استان‌های کردستان و آذربایجان غربی فعالیت می‌کردند، کارآیی‌اش را نشان داده بود. بعد، با شروع جنگ، هوانیروز به یکی از نیروهای حیاتی و اثر گذار در عرصه نبرد بدل شد.
ستون فقرات ناوگان ترابری هوانیروز هلیکوپتر بل ۲۱۴آ ملقب به اصفهان بود که بطور گسترده از نخستین روز تا پایان جنگ با عراق استفاده شد؛ از امداد هوایی تا هلی‌برن نیروها و حمل بارگروه یکم پشتیبانی رزمی هوانیروز در کرمانشاه پیشتر در اواسط شهریور ۱۳۵۹ در درگیری‌های مرزی با عراق شرکت کرده بود، اما با تهاجم رسمی عراق در روز ۳۱ شهریور ماه، تمامی گروه‌های رزمی و عمومی هوانیروز اقدام به اعزام هلیکوپترهای خود به مناطق عملیات غرب و جنوب غربی کشور کردند.
هلیکوپتر بل ۲۱۴ هوانیروز در عملیات خیبر در نزدیکی جزیره مجنونهوانیروز ارتش ایران از نخستین روز جنگ تا آخرین روز آن تقریبا در هر عملیاتی که انجام شد از نیروی زمینی پشتیبانی کرد. از نخستین عملیات‌؛ مثل دفاع از دزفول، شکست حصر آبادان، عملیات اژدر (اسکورت نفتکش‌ها در خلیج فارس) و آزادسازی خرمشهر گرفته تا آخرین عملیات، مثل خیبر، والفجر ۸ و مرصاد، هوانیروز در همه آنها حضور همه جانبه داشت و در مجموع در ۹۶ عملیات آفندی و پدافندی و دهها عملیات کوچک دیگر نقش حیاتی ایفا نمود.
 
حتی در عملیات‌های مستقل سپاه پاسداران هم این هوانیروز بود که هلی‌برن نیروها، انتقال تجهیزات و آذوقه و تخلیه مجروحان را انجام می‌داد.
هلیکوپترهای تهاجمی اِی اچ-۱جِی کبرا هوانیروز ایران کابوس ستون های زرهی عراق بود. ۲۰۲ فروند از این هلیکوپتر در دو نوع با قابلیت حمل موشک ضد زره تاو و بدون این قابلیت تحویل ایران گردید. در این تصویر کبرا بر فراز یک تانک چیفتن انگلیسی نیروی زمینی ارتش ایران دیده می‌شوددر طول هشت سال جنگ، هوانیروز نزدیک به ۳۰۰ هلیکوپتر خود و دهها خلبان و خدمه پروازی‌اش را از دست داد و دهها فروند هلیکوپتر دیگر هم به علت آسیب‌های وارده در عملیات نظامی غیر عملیاتی شدند طوری که در سال ۱۳۶۷ تنها ۲۴۰ هلیکوپتر عملیاتی در خدمت این نیرو بود؛ حتی در آن وضعیت هم هوانیروز ایران هنوز قوی‌ترین هوانیروز خاورمیانه بود.
 
پس از جنگ و در ایام صلح هوانیروز در مبارزه با مواد مخدر، کمک‌رسانی به مردم در بلایای طبیعی (به عنوان مثال زلزله اردبیل و بم)، مبارزه با گروه‌های مسلح مثل عملیات علیه طالبان در سالهای ۱۳۷۶ تا ۱۳۷۹، عملیات علیه پژاک در سالهای ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۷ و عملیات علیه جندالله در سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۹، شرکت داشته است.
 
هوانیروز ارتش ایران امروز ۳۵۰ فروند هلیکوپتر عملیاتی در خدمت گروه‌های پشتیبانی رزمی و عمومی یکم تا ششم، به ترتیب در شهرهای کرمانشاه، مسجد سلیمان، کرمان، اصفهان، مشهد، تبریز و قزوین دارد که در مبارزه با داعش در قصر شیرین و کوه‌های حمرین ایران و عراق در پاییز سال ۱۳۹۳ و مبارزه با گروه جیش‌العدل در استان سیستان و بلوچستان- از محل پایگاه مقدم پشتیبانی رزمی زاهدان از تیر ماه امسال- نقش داشته است.
در میان خلبانان کبرا از ستوان‌یار نصیر رادفر به عنوان کسی یاد می‌شود که دقت هدف‌گیری او در شلیک موشک ضد زره تاو و ماوریک نظیر نداشت. او جان خود را در جنگ از دست داد اما هنوز به عنوان بی‌رقیب‌ترین خلبان تاو زن هوانیروز شناخته می‌شود
از پرواز بر فراز خرمشهر و آبادان تا پرواز برفراز خلیج فارس و بندر ماهشهر، کبراهای هوانیروز در همه عرصه‌های جنگ حضور داشتند. در این تصویر یک فروند کبرا از نوع نان تاو (None TOW) مجهز به راکت‌انداز دیده می‌شود در جریان یکی از ماموریت‌های اسکورت طرح عملیاتی اژدر برای محافظت از نفت‌کشهای ایران در مقابل هلیکوپترهای سوپر فِرِلون مجهز به موشک اگزوست نیروی دریایی عراق. ستوان فرائیل فرجی خلبان این هلیکوپتر در تصویر دیده می‌شود
هلیکوپتر کبرا از مدل تاو مجهز به سامانه هدفگیری موشک ضد زره تاو در دماغه به خلبانی سرگرد والی رستمی در کنار رودخانه جراحی، شمال غربی ماهشهر و شمال آبادان، آبان ۱۳۵۹
یکی از دو فروند هواپیمای ترابری فوکر ۲۷ هوانیروز که در طول جنگ برای حمل مجروح، پرسنل و تجهیزات و مهمات استفاده می‌شد. این دو هواپیما هنوز در خدمت هوانیروز ارتش هستند و در این تصویر در فرودگاه مهرآباد در سال ۱۳۹۲ دیده می‌شود
هوانیروز ارتش ایران هنوز ۲۰۴ فروند هلیکوپتر ترابری سبک و همه منظوره بل ۲۱۴ اصفهان در اختیار دارد که به علت نبود بودجه کافی برای خرید قطعات و اورهال (بازآماد)، فقط حدود ۱۲۰ فروند از آنها در حال حاضر عملیاتی و در خدمت ۷ پایگاه هوانیروز هستند
هنوز ۳۶ فروند هلیکوپتر شینوک در خدمت پایگاه چهارم پشتیبانی عمومی هوانیروز هستند که از این تعداد شماری به علت نبودن قطعه و بودجه برای اورهال زمین‌گیرند
پیش از انقلاب شش فروند راکول کامند ۶۹۰ توربو برای هوانیروز ایران خریداری شد که برای ماموریت‌های مراسلاتی، حمل فرماندهان و پرسنل استفاده می‌شد. در طول جنگ دو فروند از آنها از بین رفتند و در حال حاضر سه فروند از آنها عملیاتی و در خدمت یگان بال ثابت هوانیروز مستقر در فرودگاه مهرآباد هستند
هوانیروز همه ساله در رژه روز ارتش در روز ۲۹ فروردین، با ۵۰ فروند از بهترین هلیکوپترهای پایگاه چهارم پشتیبانی عمومی و مرکز آموزش شهید وطن‌پور شرکت می‌کند___________________________________
* بابک تقوایی، پژوهشگر، خبرنگار و عکاس هوایی و نویسنده سه کتاب در باره تاریخ نیروی هوایی و هوانیروز ایران است به نام‌های "نیروی هوایی مدرن ایران"، "ببرهای ایرانی در جنگ" و "سلحشوران صحرا؛ هوانیروز در جنگ". او به مناسبت سالگرد جنگ ایران و عراق مجموعه مطالبی را برای بی‌بی‌سی فارسی درباره نقش نیروی هوایی و هوانیروز ایران در این جنگ تهیه کرده است.
 
بابک تقوایی فعالیت حرفه‌ای خود را با نوشتن مقالاتی در باره نیروی هوایی در سال ۱۳۸۵ شروع و بعد به عنوان خبرنگار هوانوردی با نشریات ایرانی و انگلیسی همکاری کرد. او تا سال ۱۳۹۱ خبرنگار و عکاس ماهنامه صنایع هوایی سازمان نیروهای مسلح بود و به عنوان خبرنگار و پژوهشگر تاریخ هوانوردی با سایر نشریات فارسی زبان چون مجله صف (ارگان سازمان عقیدتی سیاسی ارتش) و دو ماهنامه هواپیما و جنگ افزار همکاری داشت. در سال ۱۳۹۰ مرکز پژوهشهای نظری نیروی هوایی ارتش از او به عنوان پژوهشگر تاریخ هوانوردی دعوت به همکاری کرد و یکی از مسئولان پروژه شناسنامه تفصیلی نیروی هوایی ایران بود.
 
بابک تقوایی بیش از ۳۰۰ مقاله در مورد نیروهای هوایی ایران، عراق، لیبی، روسیه، اوکراین و نبرد علیه تروریسم در خاورمیانه در مجلات هوانوردی انگلیسی، فرانسوی، روسی و یونانی به چاپ رسانده است. او اکنون تحلیلگر، خبرنگار و عکاس مجله هوانوردی نظامی به نام کمبت ایرکرافت (Combat Aircraft) و همچنین خبرنگار ویژه انتشارات شپارد است.