گورباچف و ایران در سه سال آخر شوروی؛ محوریت هاشمی غیاب خامنه‌ای
رأی دهید
***
روابط هاشمی رفسنجانی و گورباچف پس از قرارداد نظامی گسترده میان جمهوری اسلامی و شوروی در مرحله ای قرار داشت که تا امروز دیگر تکرار نشده است.
اما مقام‌های جمهوری اسلامی به گفته سفیر وقت فراموش کرده بودند که در فهرست درخواست‌های خود همه اقلامی که لازم داشتند را به روس‌ها بدهند: «بعد از سفر آقای رفسنجانی به شوروی، تیم ایرانی متوجه شد که یکی از مهم‌ترین اقلامی که برای ایران جنبه استراتژیک داشت، در آن سفر ابتیاع نشده بود و آن ضدهوایی اس-۲۰۰ بود.»
جمهوری اسلامی می خواست پوششی دفاعی برای تحرکات نظامی آمریکا را که در میانه نبرد ایران و عراق به دلیل جنگ نفتکش‌ها به خلیج فارس آمده بود، داشته باشد. هاشمی رفسنجانی که چند هفته پس از سفر به مسکو حالا جانشین «علی خامنه‌ای» به عنوان رئیس جمهور شده بود و با حذف نخست‌وزیر قدرت دوم ایران بود، می‌خواست سامانه اس-۲۰۰ را از گورباچف بگیرد.
درست ۳۱ سال پیش در چنین روزهایی بود. اواخر تابستان سال ۱۳۷۰ که هاشمی از سفیر وقت ایران خواسته بود نامه‌ای محرمانه برای گورباچف ببرد اما مقام‌های شوروی از جمله رییس جمهور در سفر مرخصی تابستانی در بندر سوچی بودند. هاشمی از نوبری سفیر وقت در مسکو خواسته بود با هواپیمای اختصاصی به سوچی برود و نامه را به دست گورباچف برساند. وقتی نوبری به بندر سوچی رسید، گورباچف واقعا در آب در حال شنا بود:
«بعد از تنظیم متن پیام، من به‌صورت تک‌سرنشین در هواپیمای اختصاصی عازم بندر سوچی شدم و سریع به کمپ آقای گورباچف و شواردنادزه رفتم. هوا هم به‌شدت گرم و شرجی بود و دوستان با لباس لب آب و بنده با کت و شلوار. خلاصه آقای شواردنادزه، وزیرخارجه وقت آمد پیش من و گفت من مامور هستم پیام شما را ببرم برای آقای گورباچف که لب آب هستند. من هم گفتم که به یک شرط این پیام را می‌‌‌‌‌‌دهم که همین الان پیام را برای ایشان که در حال آب‌تنی در دریا هستند بخوانی، جواب را بگیری و برای من بیاوری. شاید کمتر از یک ساعت من منتظر ماندم و شواردنادزه بازگشت و گفت خبر خوشی دارم و آقای گورباچف گفتند سلام من را به آقای هاشمی برسانید و بگویید که از همین‌جا دستور می‌دهیم که سامانه اس-۲۰۰ را به شما تحویل دهند.»
روابط گورباچف و هاشمی به جایی رسیده بود که رهبر شوروی برایش پیام‌های هشدار درباره سوءقصد احتمالی به جانش می فرستاد. در ۲۵ تیر۱۳۶۸، زمانی که هاشمی در حال برگزاری ضیافت شامی به افتخار رییس مجلس کره شمالی بود «آقای دکتر ولایتی گفت سفیر شوروی آمده و پیامی از سوی گورباچف آورده که جمعی از افغانی‌ها برای اخلال در سیاست همکاری ایران و شوروی، برنامه سوءقصد به جان من دارند و سرنخ‌هایی داده است.»
گورباچف تماس‌های خود را تا اواخر سال ۱۳۶۹ هم با جمهوری اسلامی ادامه داده بود. «آقای گورباچف از مسکو تلفن کرد. مفصلا مذاکره کردیم. ۲۷ دقیقه طول کشید.»
با این همه اما مقام‌های جمهوری اسلامی نمی‌توانستند خرسندی خود را از بروز نشانه‌های اولیه فروپاشی شوروی پنهان کنند. یکی از دو ابرقدرت وقت در کنار مرزهای ایران، در حال سقوط بود اما، حتی «علی اکبر ولایتی» به عنوان وزیر خارجه وقت هم ارزیابی دقیقی از وضعیت نداشت:
هاشمی رفسنجانی ۳۰ مرداد ۱۳۷۰ در خاطرات خود نوشته است: «عصر در جلسه هیات دولت شرکت کردم. در آنجا خبر آمد که کودتاچیان شوروى شکست خورده و بعضى‌ها فرار کرده‌اند و گورباچف آماده حرکت به سوى مسکو است. جالب آن‌که دقایقی قبل از رسیدن خبر، [آقای ولایتی]، وزیر امور خارجه، ضمن تحلیلى اظهارنظر کرده بود که کودتاچیان ماندنى هستند. آقاى [سید محمد موسوی]خویینى‌ها هم از مرکز تحقیقات استراتژیک، تحلیلی مبنى بر ادامه حیات کودتاچیان و ادامه سلطه آن‌ها فرستاده و خواسته است که ما به نفع آن‌ها موضع بگیریم.»
روز بعد سفیر شوروی در تهران، پیامى از گورباچف برای هاشمی آورده بود. «جالب اینکه دیروز هم پیامى از «گنادى یانایف»، رهبر کودتا داشتم که هر دو از حُسن هم‌جوارى و ادامه همکاری‌هاى دوستانه گفته‌اند.»
روز سوم شهریور۱۳۷۰، یک هفته پیش از جلسه شورای تازه تاسیس عالی امنیت ملی در ایران، هاشمی نوشته است که «خبر کناره‌گیرى گورباچف از حزب کمونیست شوروى و انحلال مرکزیت آن و تحویل مراکز و اموال حزب به شوراها، خبر مُهم جهانى است و شروع به رسمیت شناخته شدن جمهورى‌هاى بالتیک و آغاز تجزیه امپراطورى روسیه است».
درباره جلسه شورای عالی امنیت ملی با حضور رییس جمهور که مخصوص بررسی اوضاع شوروی بود، هاشمی نوشته است که «موارد با اهمیت را ارزیابى کردیم. برنامه توسعه روابط با جمهورى‌هاى مسلمان‌نشین [آسیای میانه] تعیین شد. خبرى که موضع‌مان را نشان مى‌دهد، آماده کردیم. قرار شد هیأت‌هایى براى ملاقات با گورباچف به مسکو و سپس به جمهورى‌ها، براى شناخت امکانات و نیازهای‌شان و راه‌هاى توسعه همکارى‌ها اعزام کنیم.»
بیست و هفتم شهریور رئیس جمهور شوروی، «یوگنی پریماک» که در دوره ریاست جمهوری «یلتسین» به نخست‌وزیری هم رسید را به تهران فرستاده بود: «آقاى پریماکف، پیک ویژه گورباچف آمد. نامه او را آورد و با تشکر از مواضع ایران، از ما براى حل مشکلات‌شان استمداد داشت؛ مدعى بود اتحاد جمهورى‌ها به خاطر نیاز آن‌ها به یکدیگر و نیاز بیشتر آن‌ها به جمهورى روسیه، محفوظ می‌ماند.»
در جریان سفر رئیس جمهور ایران به ایران در هشتم آبان هم، بخش زیادی از صحبت ها مربوط به وضعیت شوروی بود: «براى استقبال از [آقای یانگ شان‌کن]، رییس جمهور خلق چین که به دعوت من به ایران آمده است، به فرودگاه [مهرآباد] رفتیم. پیش از صرف شام و در اثنای شام، صحبت‌هاى زیادى، بیشتر در مورد اوضاع شوروى داشتیم؛ مشکلات شوروى را غیرقابل حل مى‌بیند و اشتباه گورباچف، را مهم و غیرقابل برگشت می‌داند.»
رئیس جمهور چین به هاشمی گفته بود که «انضباط را در شوروى به هم ریخت که دیگر نمى‌شود جمع و جور کرد. معتقد است گورباچف، اصلا پایگاه مردمى ندارد. از یلتسین، [رئیس‌جمهور روسیه] انتقاد داشت که به صورت افراطى و از جمله بدون آمادگى، با ترغیب غربى‌ها، آزادى اقتصادى داد و اکنون به بن‌بست رسیده و جایگزین درستى هم ندارد.»
گورباچف به عنوان رهبر شوروی آبان ۱۳۷۰ از هاشمی رفسنجانی برای دیدار رسمی دعوت کرده بود و دعوت‌نامه را توسط معاون وزارت خارجه شوروی به تهران فرستاده بود. از یادداشت‌های هاشمی تا آبان مشخص است که ضمن خرسندی از احتمال سقوط شوروی، جمهوری اسلامی هنوز ارزیابی درستی هم از آن‌چه در این اتحادیه می‌گذشته، نداشته است.
کمتر از دو ماه تا فروپاشی کامل شوروی، علی‌اکبر ولایتی، وزیر خارجه جمهوری اسلامی، دیداری از جمهوری‌های مسلمان‌نشین شوروی داشت. «دکتر ولایتى آمد. گزارش سفر شوروى و جمهورى‌هاى مسلمان‌نشین را داد. گفت گورباچف ضعیف و بی‌قدرت شده و یلتسین، خام و مغرور است. جمهورى‌هاى اسلامى، سخت طالب و محتاج توسعه روابط با ایران‌اند.» هاشمی در روز ۲۴ آذر در یادداشت خود نوشته که «کناره‌گیری گورباچف به معنی پاشیدن کامل اتحاد جماهیر شوروى است.» امری که روز چهارم دی رسما اتفاق افتاد.
از این مقطع وضعیت گورباچف دیگر بازتابی در یادداشت‌های هاشمی ندارد. ۲۸ آذر هنوز تا فروپاشی شوروی یک هفته باقی مانده بود. جمهوری اسلامی روابط جانشین گورباچف را شروع کرده و از «بوریس یلتسین»، رئیس جمهور روسیه، برای سفر به تهران دعوت نامه فرستاده بود:
«آقای الکساندر روتسکوی، معاون یلتسین، رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه آمد؛ نظامى است و در مسائل سیاسى و دیپلماسى خام است. نامه یلتسین را آورد. نوشته است آماده سفر به ایران است و اجراى تفاهم‌نامه‌هاى گذشته که اکثر آن به روسیه مربوط است، براى آزادى اسرای آن‌ها در افغانستان کمک خواست. از سیاست گورباچف اظهار عدم رضایت کرد... می‌گویند ایران را مهم‌ترین کشور منطقه مى‌دانند و خواستار روابط خاص‌اند.»
در تمامی تماس‌های گورباچف با ایران چه در زمان حیات آیت‌الله خمینی و ریاست جمهوری علی خامنه‌ای و چه زمانی که او دیگر به رهبری رسیده بود، هیچ نشانه‌ای از تماس گورباچف و رهبران شوروی با خامنه‌ای در یادداشت‌های هاشمی، خاطرات مقام‌ها و دیپلمات‌ها وجود ندارد. با این همه، سقوط شوروی برای او در آستانه رهبری که تا امروز سه دهه شده، تاثیر ویرانگری بر جهان بینی و فرمانروایی او بر ایران داشته است که در این مقاله درباره توضیح داده شده است.
آیت‌الله خامنه‌ای این وضع را در زمان ریاست جمهوری پوتین و در یک دهه اخیر حکمرانی خود جبران کرده و تا به آنجا پیش رفته که حمله نظامی روسیه به اوکراین را تحت فرمان ولادیمیر پوتین ستایش می‌کند.
دیدگاه خوانندگان
۵۷
shahab46 - هانوفر، آلمان
و روسیه به آرزوی چندین و چند ساله خود که رسیدن به آبهای گرم خلیج فارس بود با نوکری ملایان حاکم و سلطه روسیه بر ایران دست یافت
شنبه ۱۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۶:۰۸
۵۷
shahab46 - هانوفر، آلمان
و روسیه به آرزوی چندین و چند ساله خود که رسیدن به آبهای گرم خلیج فارس بود با نوکری ملایان حاکم و سلطه روسیه بر ایران دست یافت
شنبه ۱۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۶:۰۸
۵۷
shahab46 - هانوفر، آلمان
و روسیه به آرزوی چندین و چند ساله خود که رسیدن به آبهای گرم خلیج فارس بود با نوکری ملایان حاکم و سلطه روسیه بر ایران دست یافت
شنبه ۱۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۶:۰۸
۵۷
shahab46 - هانوفر، آلمان
و روسیه به آرزوی چندین و چند ساله خود که رسیدن به آبهای گرم خلیج فارس بود با نوکری ملایان حاکم و سلطه روسیه بر ایران دست یافت
شنبه ۱۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۶:۰۸
۵۷
shahab46 - هانوفر، آلمان
و روسیه به آرزوی چندین و چند ساله خود که رسیدن به آبهای گرم خلیج فارس بود با نوکری ملایان حاکم و سلطه روسیه بر ایران دست یافت
شنبه ۱۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۶:۰۸