سقوط ایران؛ خامنه‌ای از کدام افت علمی سخن می‌گوید؟

ایران وایر: پژمان تهوری

«چند سال قبل، حرکت و پیشرفت علمی ما خیلی خوب بود اما قدری افت کرده است که مسوولان دانشگاه‌ها، محققان و دانشجویان نباید بگذارند سرعت علمی کشور افت کند.» آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، روز ۱۳ آبان ۱۴۰۴ در دیدار با جمعی از دانش‌آموزان و دانشجویان، با بیان این مطلب، در سخنرانی خود بر این نکته تاکید کرد که «علاج بسیاری از مشکلات در قوی شدن است.»

علی خامنه‌ای کمتر در سخنرانی‌های خود از شکست‌ها،‌ عقب‌ماندن‌ها و نقطه‌ضعف‌ها سخن می‌گوید ولی این بار اعتراف کرد که روند پیشرفت کشور افت کرده است. مبنای این اعتراف چیست؟

رد این اعتراف را می‌توان در گزارش سال ۲۰۲۵ سازمان مالکیت معنوی (World Intellectual Property Organization) از رنکینگ جهانی «شاخص نوآوری» جستجو کرد، جایی که نشان می‌دهد ایران از رتبه ۵۳ دنیا در سال ۲۰۲۲ به رتبه ۷۰ دنیا در سال ۲۰۲۵ سقوط کرده و از جایگاه سوم منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در سال ۲۰۲۱ به رتبه نهم تنزل یافته است. ایران در سال ۲۰۱۳ در رتبه ۱۱۳ جهان قرار داشت و پس از آن در مسیر پیشرفت قرار گرفت و در شاخص نوآوری جایگاه خوبی به دست آورد. 

نمودار زیر کشورهای دنیا با بیشترین جهش در شاخص نوآوری را نشان می‌دهد جایی که ایران خیره‌کننده‌ترین جهش را به نام خود ثبت کرده است:

شاخص نوآوری چیست و مبنای رتبه کشورها کدام است؟
«سازمان جهانی مالکیت معنوی WIPO»، نهادی وابسته به سازمان ملل متحد است که ۱۹۲ عضو دارد. ایران نیز عضو این سازمان است. این سازمان، هرساله میزان پیشرفت کشورها را در ۷ حوزه تشکیل دهنده شاخص نوآوری به این شرح می‌سنجد:

۱- نهادهای سیاسی، قانونی و اقتصادی (Institutions)

۲- سرمایه انسانی و پژوهش شامل آموزش، تحصیلات دانشگاهی، تحقیقات و توسعه (Human resource and Capitals)

۳- زیرساخت‌ها (Infrastructure)

۴- پیچیدگی بازار (Market sophistication)

۵- پیچیدگی کسب و کار (Business sophistication)

۶- برون‌داد دانش و فناوری (Knowledge & technology outputs)

۷- برون‌داد خلاقانه (Creative outputs)
رتبه ایران در شاخص نوآوری طی ده سال گذشته چه تغییری کرده است؟
«سازمان جهانی مالکیت معنوی» اولین گزارش خود را در سال ۲۰۱۱ با بررسی وضعیت ۱۲۵ کشور عضو منتشر و در این سال، ایران در میان ۱۲۵ کشور عضو در رتبه ۹۵ قرار گرفت. در سالهای بعد، هم تعداد کشورها تغییر کرد و هم رتبه ایران. در سال ۲۰۱۳ ایران در مجموع ۱۴۵ کشور عضو در رتبه ۱۱۳ قرار گرفت که پایین‌ترین رتبه ایران در سالهای اخیر بوده است. از سال ۲۰۱۳ به بعد، ایران در مسیر پیشرفت قرار گرفت و رکورد بهترین رتبه را در سال ۲۰۲۲ کسب و در سکوی ۵۳ جهان ایستاد ولی به یکبار طی سه سال ۱۷ رتبه تنزل یافت و در سال ۲۰۲۵ به رتبه ۷۰‌ام سقوط کرد.

نمودار زیر وضعیت افت و خیز ایران در شاخص نوآوری طی ده سال گذشته را در سطح جهانی و در منطقه «خاورمیانه و شمال آفریقا» نشان می‌دهد:
نگاهی به رتبه ایران در هفت حوزه مورد بررسی در سنجش رتبه کشورها در شاخص نوآوری، نشان می‌دهد که وضعیت ایران، در سال ۲۰۲۵ به نسبت سال ۲۰۱۶، در سه حوزه نهادهای سیاسی، اقتصادی اجتماعی، نیروی انسانی و زیرساخت دچار پسرفت شده، در حوزه پیچیدگی‌های بازار که در سال‌های اخیر رشد خوبی کرده بود، به یکباره در سه-چهار سال اخیر مجدد پسرفت کرد. در حوزه پیچیدگی‌های کسب و کار، کماکان ایران دارای مشکل است و نتوانسته‌ پیچیدگی‌های این حوزه را برطرف کند و تنها در دو حوزه «برون‌داد دانش و فناوری» و «برون‌داد خلاقانه» پیشرفت‌هایی داشته‌ است.

جدول زیر، رتبه ایران در حوزه‌های زیرمجموعه شاخص نوآوری، بررسی شده توسط وایپو (WIPO) در ده سال گذشته را نشان می‌دهد:
همانطور که در جدول بالا مشخص است سال ۲۰۲۲ اوج شکوفایی و نوآوری ایران بود که توانست به رتبه ۵۳ دنیا ارتقاء یابد ولی ایران نتوانست به روند رو به رشد خود ادامه دهد و با تغییر دولت و روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی و پس از آن دولت مسعود پزشکیان، در مسیر پسرفت قرار گرفت و پایین‌ترین رتبه ۷ سال گذشته را کسب کرد.
سقوط ایران در منطقه خاورمیانه
مطابق «سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴»، ایران امسال باید «کشوری توسعه‌یافته و در جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین‌الملل»، قرار داشته باشد. ایران چقدر با چشم‌انداز ۱۴۰۴ فاصله دارد؟

گزارش‌های ده سال گذشته «سازمان جهانی مالکیت معنوی» از میزان پیشرفت کشورها در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نشان می‌دهد، ایران با وجود آنکه توانسته بود به مقام سوم این منطقه دست یابد و بر رقیب منطقه‌ای خود یعنی عربستان سعودی غلبه کند، مجدد در مسیر تنزل قرار گرفته و در سال ۱۴۰۴ به پایین‌ترین جایگاه خود در این منطقه، در نه سال گذشته، سقوط کرده است.

جدول زیر رتبه ده کشور اول منطقه «خاورمیانه و شمال آفریقا» در شاخص نوآوری،‌ در ده سال گذشته را نشان می‌دهد:
* در سال ۲۰۱۶ ایران پس از تونس در رتبه ۷۸ جهان و ۱۱ام منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار داشت.نمودار زیر رتبه ایران و عربستان در شاخص نوآوری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا که پس از اسرائیل و امارات برای کسب رتبه سوم این منطقه رقابت دارند را نشان می‌دهد:

ایران در سال ۲۰۲۱ توانست به رتبه سوم منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ارتقاء یابد، ولی پس از آن در مسیر تنزل قرار گرفت و جایگاه بدست آورده را به عربستان واگذار کرد. حالا برای چهار سال متوالی است که عربستان رتبه سوم را از آن خود کرده و ایران به رتبه نهم سقوط کرده است.
ملاک‌های پیشرفت و گام‌هایی که باید برداشته شود
برای عقب نماندن از چرخه پیشرفت و توسعه در دنیای امروز، به طور کلی باید در حوزه فناوری، پذیرش و به کارگیری آن تمرکز داشت. فناوری هوش مصنوعی، افزایش بهره‌وری ابررایانه‌ها، کاهش قیمت باتری‌های الکتریکی برای استفاده بهینه از انرژی‌های تجدیدپذیر،‌ تولید داروهای جدید،  افزایش استفاده از خودروهای برقی، افزایش سطح پوشش اینترنت 5G، رشد ربات‌های صنعتی، توسعه شبکه‌های قطار پرسرعت، افزایش دسترسی به تجهیزات درمان سرطان و افزایش پوشش شبکه بهداشت و فاضلاب ایمن، بالابردن بهره‌وری نیروی کار و کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی، مبنای حرکت به سمت توسعه است. 

ایران علاوه بر این حوزه‌ها، برای جبران عقب‌ماندگی خود از پیشرفت در سطح منطقه‌ای و جهانی باید:

*    در ساختار سیاسی، اقتصادی، قضایی و اجتماعی یک تحولی اساسی ایجاد کند.

*    با جلوگیری از روند مهاجرت نخبگان، از تحلیل رفتن نیروی انسانی خود جلوگیری کند.

*    بوروکراسی اداری را اصلاح و پیچیدگی‌های بازار و کسب و کار را کاهش دهد.

*    با عادی‌سازی روابط در سطح بین‌المللی،‌ تحریم‌ها را رفع و جذب سرمایه‌گذاری خارجی را توسعه دهد.

برخلاف آیت‌الله علی خامنه‌ای، که قدرت و توسعه را در نیروی نظامی و علم خلاصه کرده و می‌گوید: «مسوولان دانشگاه‌ها، محققان و دانشجویان نباید بگذارند سرعت علمی کشور افت کند. بخش نظامی، به توفیق الهی شب و روز در حال کار و پیشرفت است و از این هم جلوتر خواهند رفت تا نشان دهند، ملت ایران ملتی قوی است که هیچ قدرتی نمی‌تواند آن را تسلیم کند و به زانو درآورد.» قدرت، توسعه و پیشرفت مستلزم تمرکز در حوزه فناوری، پذیرش و بکارگیری آن، رفع فیلترینگ، توسعه شبکه اینترنت 5G، انجام اصلاحات ساختاری در نهاد قدرت، حفظ و توسعه نیروی انسانی و جلوگیری از مهاجرت نخبگان،‌ رفع پیچیدگی‌های بازار و کسب و کار و جذب سرمایه‌گذاری خارجی است. بدون این اقدامات، ایران نه تنها به کشور اول منطقه تبدیل نخواهد شد بلکه باید شاهد افول بیشتر ایران در سطح جهانی و منطقه‌ای باشیم.