چگونه باید با آزارهای خیابانی برخورد کرد؟

یورونیوز: روز گذشته انتشار ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی از زنی جوان که در خیابان‌های تهران از سوی مردی موتورسوار مورد تعرض قرار گرفته بود، خبرساز شد و واکنش بسیاری از کاربران را در پی داشت.

در واکنش به این ویدئو که به نوشته ناشر آن «یک سکانس از زن بودن در ایران» را نشان می‌داد، گروهی از کاربران به حمایت از زن جوان پرداختند و به مردان «بی‌تفاوتی» که با وجود حضور در خیابان اقدامی در حمایت از این زن انجام ندادند همچنین به موتورسواری که با لباس نظامی قصد تعرض داشته تاختند، و گروهی دیگر اصل ماجرا را زیر سوال بردند و پرسش‌هایی درباره هدف واقعی مرد موتورسوار از اقدامش مطرح کردند.

واقعیت این است که با توجه به مسدود شدن حساب کاربری زن جوان در شبکه‌های اجتماعی و سکوت مقامات ایران تا این لحظه در قبال این ماجرا، شبکه یورونیوز فارسی نمی‌تواند اصل این خبر را تایید یا رد کند.

اما آنچه در این ویدئو دیده می‌شود، یک معضل جدی و تکراری در خیابان‌های ایران را به همگان یادآوری می‌کند که تعرض به زنان و عدم امنیت آنهاست؛ اقدامی که یورونیوز را بر آن داشت تا به موضوع «چگونگی مقابله با آزارهای خیابانی» بپردازد و اینکه در صورت روبرو شدن با چنین مشکلی، وظیفه فرد قربانیِ تعرض همچنین شاهدان آن چیست؟
آزار و اذیت خیابانی چیست؟
گروه حقوق بشری آمریکایی «Hollaback» آزار و اذیت خیابانی را اینگونه تعریف می‌کند: «سخنان و اقدامات ناخوشایند افراد ناشناس در مکان‌های عمومی که با انگیزه‌های جنسیتی انجام می‌شود و به این ترتیب به فضای فیزیکی یا عاطفی فرد قربانی آنهم از مسیر توهین، ایجاد وحشت، غافلگیر کردن یا بی‌احترامی، حمله می‌شود.»

ناسزا گفتن، بوق زدن، تعقیب شدن، لمس‌های جنسی، اظهارنظرهای جنسی یا اظهارنظر درباره بدن فرد قربانی، همگی آزار و اذیت خیابانی محسوب می‌شوند. همچنین اگر فردی در جریان استفاده از سیستم حمل و نقل عمومی خیلی نزدیک به شما بایستد یا مثلا برخلاف خواست شما اصرار به گفتگو با شما داشته باشد، مرتکب آزار خیابانی شده است.

در برخی کشورها از جمله کانادا، رفتارهایی مانند خیره شدن‌های طولانی‌مدت به شما آنهم به روشی بدخواهانه یا تهدیدآمیز، انجام حرکات مبتذل، در معرض دید قراردادن آلت جنسی، تمسخر لباس فرد قربانی حتی تهدید یا تلاش برای درآوردن آن (مثلاً پوشش مذهبی فرد قربانی) نیز در زمره آزارهای خیابانی قرار می‌گیرد.

آزار و اذیت‌های خیابانی، زندگی روزمره را عمدتا برای زنان و کودکان همچنین برای دگرباشان جنسی دشوار و احساس امنیت را از آنها سلب می‌کند.

این معضل، محیطی مملو از ترس را برای قربانیان ایجاد و آنها را ملزم می‌کند تا مسیرهای روتین برای رفت و آمد خود را تغییر دهند و برای مدت‌های طولانی از حضور در محله‌هایی که در آنجا مورد آزار قرار گرفتند، خودداری کنند.

حاکم شدن چنین جوی بر فضای شهری همچنین باعث می‌شود که افراد از تنهایی بیرون رفتن بترسند، از ورزش کردن در فضاهای عمومی بترسند، از خرید رفتن پس از تاریکی هوا خودداری کنند و حتی نتوانند «آزادانه» لباسی را که دوست دارند بپوشند، انتخاب کنند.
برای مقابله با آزارهای خیابانی چه باید کرد؟
در این باره، هم نقش فرد قربانیِ آزار و هم نقش حاضران در صحنه مهم است که در ادامه توصیه‌هایی برای هرکدام از دو دسته ارائه می‌شود. ابتدا توصیه‌هایی برای قربانیان این آزارها:

    کمک بخواهید

گروههای حقوق بشری، عمدتا به قربانیان آزارهای خیابانی توصیه می‌کنند که هنگام وقوع چنین حوادثی، حتما از افرادی که در اطرافشان حضور دارند، کمک بخواهند و برای آنها بگویند که در آن نزدیکی چه حادثه تلخی را تجربه کرده‌اند و مجرم را برایشان توصیف کنند. از آنها بخواهند که در کنارشان بایستند تا زمانی که بتوانند کمک دریافت کنند.

اگر چنین اتفاقی در داخل سیستم حمل و نقل عمومی روی داد نیز بهتر است فرد قربانی از اطرافیان بخواهد به راننده اتوبوی یا تراموا، یا مسئولان مربوطه خبر دهند.

    مستند سازی کنید

دیگر توصیه به قربانیان آزارهای خیابانی این است که اگر احساس امنیت می‌کنند، صحنه حادثه را ضبط کنند یا از فرد متخلف عکس بگیرند؛ یا از اطرافیانشان بخواهند آنچه را که اتفاق می‌افتد ضبط کنند.

اما «حاضران در صحنه» و در مرحله بعد «کل جامعه» نیز در قبال چنین حوادثی، وظایفی دارند که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

به سخنان قربانیان گوش دهید و آنها را باور کنید

نهاد سازمان ملل متحد برای برابری جنسیتی و توانمندسازی زنان (UN Women) توصیه نامه‌ای در ۱۰ بند را در همین راستا منتشر کرده که در اولین بند آن آمده است: «به بازماندگان گوش دهید و آنها را باور کنید».

در توضیح این موضوع آمده است: «وقتی زنی داستان خشونتی را که علیه او اعمال شده تعریف می‌کند، اولین قدم را برای شکستن "چرخه خشونت" برمی‌دارد. بنابراین وظیفه همه ماست که فضای امنی را که او برای صحبت کردن و شنیده شدن نیاز دارد، به او بدهیم.»

در ادامه آمده است: «یادآوری این نکته مهم است که هنگامی که از وقوع یک خشونت جنسی صحبت می‌شود، هرگز موضوعاتی مانند متانت، لباس و تمایلات جنسیِ فرد قربانی در زمان وقوع حادثه مهم نیست؛ و باید فردی که خشونت مرتکب شده را "تنها دلیل وقوع حمله دانست" و او باید به تنهایی مسئولیت آن را بر عهده بگیرد.»

سرزنش قربانی را متوقف کنید

نهاد سازمان ملل متحد برای برابری جنسیتی و توانمندسازی زنان تاکید دارد: «اینکه یک زن چه می‌پوشد، چقدر نوشیده است و در یک زمان خاص کجا بوده، هیچکدام به معنای "دعوت به تجاوز به او" نیست. سرزنش قربانی را متوقف کنید و با این ایده مقابله کنید که این وظیفه زنان است که از موقعیت‌هایی که ممکن است از نظر معیارهای سنتی "خطرناک" تلقی شوند، دوری کنند.»

به گفته این مرکز «اکنون بازماندگان خشونت بیش از هر زمان دیگری با صدای بلند صحبت می‌کنند و دیگران نیز باید بگونه‌ای ایفای نقش کنند تا این اطمینان حاصل شود که برای قربانیان عدالت اجرا خواهد شد. بنابراین به جای اینکه بگویید "چرا آنجا را ترک نکردی" باید بگویید: "ما حرفهایت را می‌شنویم. تو را باور می‌کنیم و کنارت ایستاده‌ایم"».

یک نظاره‌گر «فعال» باشید

گزارش‌های سازمان ملل متحد حاکی از آن است که از هر ۳ زن در سرتاسر جهان ۱ زن دست‌کم یک بار در زندگی قربانی آزار جنسیتی شده و خشونت علیه زنان به طرز تکان دهنده‌ای رایج است.

به همین دلیل در زمان وقوع چنین حوادثی در خیابان، مداخله به عنوان یک تماشاگر «فعال»، به فرد مهاجم این پیام را می‌دهد که رفتار او «غیرقابل قبول» است. همچنین ممکن است درنهایت مداخله شما به کسی کمک کند که «ایمن» بماند.

هنگامی که یک آزار جنسی روی می‌دهد، ابتدا وضعیت را ارزیابی کنید تا دریابید که چه نوع کمکی می‌توانید ارائه دهید. حمایت خود را از قربانی این آزار «نشان دهید» و از او بپرسید که آیا به کمک نیاز دارد؟

همچنین سعی کنید به «مستند کردن» حادثه بپردازید و این جمله کوتاه اما واضح و مستقیم را به مجرم بگویید که از کاری که انجام داده، ناراحت هستید و از او حمایتی نمی‌کنید.

به آزارهای جنسی نخندید

آزارهای جنسی هرگز موضوعاتی خنده‌دار نیستند. شوخی‌ درباره آزار جنسی باعث می‌شود که از مبارزات با خشونت‌های جنسی «مشروعیت‌زدایی» شود و در صورت نقض حقوق قربانیان، صحبت کردن برای آنها سخت‌تر شود.

طنزی که خشونت جنسی را عادی و توجیه می‌کند «قابل قبول نیست».

نقش مردان و پسران در مبارزه برای از بین بردن آزارهای خیابانی

سازمان ملل همچنین از سال ۲۰۱۰ میلادی در قالب برنامه «شهرهای ایمن و فضاهای عمومی امن» مبارزه با آزار و اذیت خیابانی در شهرهای سراسر جهان را بطور جدی آغاز کرده است.

این برنامه که در کشورهای مختلف با مشارکت نهادهای دولتی و گروه‌های اجتماعی اجرا می‌شود، سیاست‌ها و رویکردهای جامع برای پیشگیری از وقوع آزارهای خیابانی علیه زنان و دختران و چگونگی برخورد با چنین آزارهایی را اجرا و ارزیابی می‌کند.

در کنار اقدام جهانی سازمان ملل، دولت‌ها نیز بطور مستقل برنامه‌هایی را در این زمینه برای حمایت از گروههای در معرض آسیب به اجرا گذاشته‌اند.

بطور مثال دولت کانادا در همین رابطه ۴۵ توصیه را با هدف «جلوگیری از خشونت علیه زنان و دختران در کانادا» به اجرا گذاشته و در سه توصیه نیز بطور مشخص از آزار و اذیت خیابانی به عنوان نوعی «خشونت» یاد کرده است.

در این گزارش آمده است مردان و پسران «باید» در مبارزه برای از بین بردن آزارهای خیابانی مشارکت کنند.

گروه حقوق بشری «Hollaback» فعال در کانادا و ایالات متحده آمریکا، در گزارش خود به این موضوع اشاره دارد که در راه کاهش و پیشگیری از خشونت علیه زنان، مردان باید از رفتارهای «غیرخشونت‌آمیز» الگوبرداری کنند و «همتایان مرد خود را مسئول بدانند».

این گروه تاکید دارد که در فضاهای عمومی، مردان و پسران «باید نسبت به محیط اطراف خود آگاهی داشته باشند» زیرا گاه مثلا برای داشتن رفتاری محترمانه نسبت به یک زن، بهتر است که اصلا به او نزدیک نشد.

این گروه در توضیح می‌گوید که برای داشتن رفتاری محترمانه با زنان، باید به زبان بدن آنها توجه داشت. بنابراین اگر می‌خواهید با احترام به یک زن در جمع نزدیک شوید، اول این سؤالات را از خود بپرسید که آیا او هم‌اکنون از هدفون استفاده می‌کند یا متوجه حضور من می‌شود؟ آیا در حالی قصد نزدیک شدن به او را دارید که فضای اطرافتان تاریک است؟ آیا در محیط بسته‌ای هستید که او در صورت احساس ناراحتی، هیچ راهی برای فرار ندارد؟

به همین دلیل اگر واقعاً می‌خواهید که زنان در خیابان احساس امنیت کنند، در برخی موقعیت‌ها شاید بهتر این باشد که هرگز به آنها نزدیک نشوید.

در توصیه‌های این گروه همچنین آمده است که اگر شاهد یک آزار خیابانی هستید و امکان مداخله دارید، یا می‌توانید از کسی بخواهید که مداخله کند و مانع از وقوع این آزار شود، حتما این کار را انجام دهید.

این گروه تاکید دارد هنگامی که فردی در خیابان مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرد، «مداخله» کسانی که شاهد این صحنه هستند، برای کاهش موارد آزار و اذیت در جامعه «کلیدی» است.

دولت فدرال نیز در گزارش خود به این موضوع اشاره دارد که «همه، نقشی در به چالش کشیدن و قطع کردن رفتارهای خشونت‌آمیز دارند و افراد باید از هنجارهای اجتماعی حمایت کنند تا به این ترتیب رفتار خشونت‌آمیز محکوم شود».

در برابر «فرهنگ تجاوز» بایستید

از نظر سازمان ملل، حاکم شدن «فرهنگ تجاوز» در جامعه، محیطی را فراهم می‌آورد که درنهایت اجازه می‌دهد خشونت جنسی «عادی» جلوه کند و «توجیه شود».

ما هر روز این فرصت را داریم که رفتارها و باورهای خود را برای تعصباتی که اجازه می‌دهد «فرهنگ تجاوز» ادامه پیدا کند، ارزیابی و اصلاح کنیم. به این فکر کنید که «مردانگی و زنانگی» را چگونه تعریف می‌کنید و تعصبات و کلیشه‌های شما چگونه بر زندگی شما تأثیر می‌گذارند.

این نهاد هشدار می‌دهد: «خشونت علیه زنان و دختران نقض حقوق بشر است که برای دهه‌ها تداوم یافته است. با این وجود باید توجه داشت که اگرچه این خشونت فراگیر است، اما اجتناب ناپذیر نیست؛ مگر اینکه سکوت کنیم.»

ضرورت وضع مجازات‌های قانونی

در برخی کشورها برای آزارهای خیابانی جرایم سنگینی در نظر گرفته شده است.

در فرانسه آزارها و تحقیرهای جنسی، دیگر صرفا یک تخلف نیست بلکه مطابق با قانون یک «جرم» است و برای آن جریمه‌هایی بین ۱۵۰۰ تا ۳هزار یورو در نظر گرفته شده و در مواردی قانونگذار برای آن مجازات زندان برای مدتی کمتر از ۱۰ سال نیز در نظر گرفته است.

قربانیان این آزار نیز برای شکایت می‌توانند از دفاتر پلیس یا ژاندارمری کمک بخواهند.

در فرانسه علاوه بر این دو مرکز، شماره تلفن «۱۷» ویژه کمک به قربانیان مزاحمت‌های خیابانی اعلام شده است. همچنین انجمن‌های بسیاری که در موضوع دفاع از حقوق زنان فعالند، در این رابطه به قربانیان کمک می‌کنند، مشاوره‌های حقوقی و روانی لازم را ارائه می‌دهند و مقابل دادگاهها از آنها دفاع می‌کنند.

در ایران نیز «مزاحمت برای نوامیس» جرم محسوب می‌شود. ایسنا در گفتگو با سعیده غالبی، وکیل دادگستری به این موضوع پرداخته است که بر اساس ماده  ۶۱۹ قانون مجازات اسلامی، چنانچه افرادی در معابر و اماکن عمومی، متعرض یا مزاحم زنان شوند یا با حرکات و الفاظ مخالف شئون و حیثیت به آنها توهین کنند، مرتکب جرم شده‌اند و قانون‌گذار برای آن مجازات در نظر گرفته‌ است.‌

او تاکید دارد که آزار خیابانی نیز نوعی آزار جنسی است که به دلیل جنسیت برای زنان اتفاق می‌افتد. خانم غالبی اذعان دارد که اگرچه پیش‌تر در چنین مواقعی انگشت اتهام به سمت زنان نشانه می‌رفت و گفته می‌شد «لابد یک رفتار یا پوشش نامناسب داشتند» اما آمارها نشان داده که پوشش زنان در این امر تاثیری نداشته است.

با این وجود دیگر وکلای ایرانی نگاه متفاوتی دارند و به این موضوع اشاره می‌کنند که در ایران اثبات امر «مزاحمت» سخت است زیرا جمع‌آوری مدارک در خیابان به راحتی ممکن نیست و احتمالا تنها راه، رجوع به تصاویر ضبط شده توسط دوربین‌های مدار بسته در فضاهای عمومی است.

مطابق با قانون مجازات اسلامی، عمل مخالف «عفت عمومی» جرم است و مجرم با مجازات حبس۱۰ روز تا ۲ ماه و ۷۴ ضربه شلاق روبرو خواهد بود.

ماده ۶۱۹ قانون مجازات اسلامی نیز می‌گوید که هرکس در اماکن عمومی یا معابر، متعرض زنان و کودکان شود یا با الفاظ و حرکات مخالف شئون و حیثیت به آن‌ها توهین کند، با مجازات حبس از ۲ تا ۶ ماه و تا ۷۴ ضربه شلاق روبرو خواهد بود.