ترا نولیوس؛ سرزمین‌هایی در جهان که متعلق به هیچ کشوری نیستند

تصویر کره زمین با نمایش قطب جنوبدویچه وله:به رغم پیچیدگی‌‌های ژئوپولیتیک عصر حاضر، کره خاکی ما هنوز سرزمین‌هایی بلاصاحب یا "ترا نولیوس" دارد. برخی از این سرزمین‌ها به معنای واقعی زمین‌هایی خالی و به کلی بی‌سکنه‌اند. یادداشتی از عرفان کسرایی، پژوهشگر مطالعات علم.

تا صدهزار سال پیش جمعیت جهان احتمالا حتی به یک میلیون نفر هم نمی‌رسید. چه بسا تا همین قرن پیش هنوز هم می‌شد در برخی نقاط با پرتاب سنگ محدوده مالکیت زمین را مشخص کرد و بر زمین‌های بایر ادعای مالکیت کرد.

سال ۱۸۶۷ یعنی زمانی که ایالات متحده سرزمین آلاسکا به وسعتی تقریبا برابر با ایران را به قیمت ۷.۲ میلیون دلار (حدود ۱۵۰ میلیون دلار امروزی) خرید، زمان دوری نیست. این یعنی تا همین ۱۵۰ سال پیش مناطقی در جهان وجود داشته که به این شکل خرید و فروش می‌شده و در مورد این مثال خاص، هر کیلومتر مربع آلاسکا فقط به قیمت ۴.۷ دلار به کشوری دیگر واگذار شده است.

این بحث منحصر به گذشته و تاریخ زمین نیست، در آینده نیز کشمکش و مجادله بر سر مالکیت بخش‌های مرغوب ماه و مریخ میان کشورها و یا شرکت‌های خصوصی فضایی در خواهد گرفت. از هم اکنون بحث حقوقی بر سر مالکیت قله‌های همیشه روشن (PELs) در ماه وجود دارد.

مناطقی که در معرض دریافت دائمی انرژی خورشیدی قرار دارند طبیعتا نواحی مرغوب ماه محسوب می‌شوند و درگیری بر سر اینکه چه کسی مالک این مناطق خواهد شد، صرفا تخیل و یا موضوع داستان علمی تخیلی نیست. آیا می‌توان هر کسی یا هر کشوری را که زودتر به جایی دست پیدا کند، مالک آن مکان خواند؟

بریتانیایی‌ها زمانی که در سال  ۱۷۸۸ استرالیا را تصرف کردند، این سرزمین را با وجود آن‌که جمعیت زیادی از بومیان از ده‌ها هزار سال قبل در آن جا سکونت داشتند، یک "ترا نولیوس" یعنی سرزمین بدون صاحب خواندند. اصطلاح لاتین "ترا نولیوس"، به معنی سرزمین بلاصاحب، ممکن است در نگاه نخست شبیه به تعبیری ادبی و شاعرانه به نظٰر برسد.

اما واقعیت این است که در میان سرزمین‌ها و قاره‌های امروزی و به رغم پیچیدگی‌‌های ژئوپولیتیک عصر حاضر، بخشی از سرزمین‌های کره خاکی ما همچنان "ترا نولیوس" محسوب می‌شوند؛ سرزمین‌هایی که هم به معنای سیاسی و حقوقی و هم به معنای واقعی، بدون صاحب و در برخی موارد زمین خالی و به کلی بی‌سکنه‌اند.

زمین پر است از مناطق مورد مناقشه مرزی میان کشورها. از مناقشه قره‌باغ میان آذربایجان و ارمنستان گرفته تا جزایر پاراسل و جزایر اسپراتلی که چین و فیلیپین و مالزی و برونئی بر سر مالکیت بخش‌های مختلف صخره‌های سنگی، صخره‌های مرجانی و یا سد ساحلی اسکاربورو در آن با یکدیگر اختلاف دارند.

با این همه هنوز هم روی زمین مناطقی وجود دارند که هیچ کشوری ادعایی رسمی در خصوص مالکیت آن ندارد و دست‌کم بر روی کاغذ، صرف‌نظر از اینکه چنین چیزی عملی باشد یا نه، می‌توان انتظار داشت در آینده دور، کشورهایی جدیدی در این سرزمین‌‌ها تاسیس شوند. در اینجا چند نمونه از این سرزمین‌های بلاصاحب یا "ترا نولیوس" را به اختصار مرور می‌کنیم.
۱. سرزمین ماری بردماری برد لند - سرزمینی در جنوبگان که هیچ کشوری ادعای مالکیت بر آن ندارد"ماری برد لند" سرزمینی یخی و منجمد در غرب جنوبگان است که از شرق یخ‌تاق راس و دریای راس، میان ۱۵۸ درجه غربی تا '۲۴°۱۰۳ درجه غربی واقع شده است. ریچارد برد، افسر نیروی دریای ایالات متحده این سرزمین را در اوایل قرن بیستم کشف و به نام همسرش نام‌گذاری کرد. وسعت این سرزمین که بخش اعظم آن مورد ادعای مالکیت هیچ کشوری نیست، بیش از یک میلیون و ۶۰۰ هزار کیلومتر مربع، و تقریبا به اندازه مساحت ایران است.
۲. بیر طویلتصویر ماهواره Landsat 8 ناسا از منطقه بیر طویل میان مصر و سودانبیر طویل منطقه‌ای به وسعت ۲۰۶۰ کیلومتر مربع میان مرز سودان و مصر است که هیچ کشوری مدعی مالکیت آن نیست. این منطقه از کره زمین، بر خلاف "ماری برد لند"، اساسا قابل سکونت است اما به دلیل وضعیت مبهم مرزبندی میان مصر و سودان در این منطقه، هیچ یک از این دو کشور، بیر طویل را در نقشه‌ها متعلق به خاک خود نمی‌دانند.
۳. لیبرلندتصویر آرشیوی از سرزمین مشهور به لیبرلند به همراه پرچم آن - هیچ کشوری لیبرلند را به رسمیت نمی‌شناسدلیبرلند، سرزمینی بسیار کوچک در میان کرواسی و صربستان، واقع در کنار رود دانوب است که وسعت آن تنها به هفت کیلومتر مربع می‌رسد. این منطقه از زمان جنگ در جمهوری یوگسلاوی سابق در سال‌های نخست دهه ۹۰ میلادی بلاصاحب باقی مانده و هیچ کشوری آن را به عنوان بخشی از خاک خود به رسمیت نشناخته است.

نام این منطقه، به خصوص پس از آن که ویت یدلیچکا، فعال مدنی و سیاسی اهل جمهوری چک، در سال ۲۰۱۵ خود را به عنوان رئیس‌جمهور خودخوانده‌اش اعلام کرد، بر سر زبان‌ها افتاد. اگرچه تا کنون هیچ دولت و هیچ کشوری، لیبرلند را به رسمیت نشناخته است و یدلیچکا و طرفداران او حتی امکان استقرار در این سرزمین را نیز پیدا نکرده‌اند، اما برای این سرزمین قانون اساسی، پرچم و سرود ملی و گذرنامه ساخته شده و هزاران نفر از سراسر دنیا برای شهروندی این سرزمین بلاصاحب درخواست داده‌اند.

در عین حال دولت کرواسی منطقه مورد نظر را منطقه ای بدون صاحب نمی‌داند و می‌گوید، مالکیت این سرزمین تا زمان دستیابی به توافقی میان صربستان و کرواسی نامشخص است.
۴. جمهوری جزیره رُزسکوی دریایی مشهور به جمهوری رز در سواحل ایتالیا
جمهوری جزیره رُز تفاوت بسیاری با نمونه‌‌های دیگر سرزمین‌های بلاصاحب دارد. این منطقه در واقع صرفا یک سکوی معلق دریایی به مساحت ۴۰۰ متر مربع واقع در دریای آدریاتیک و در ۱۱ کیلومتری ایتالیا بود که "جورجیا روزا" در سال ۱۹۶۸ راه‌اندازی کرد.

این سکوی کوچک دریایی دفتر پست و رستوران نیز داشت و زبان رسمی آن اسپرانتو اعلام شده بود. اما در نهایت مقامات ایتالیایی به دلایل گوناگون دستور تخریب این سکو را صادر کردند و نیروی دریایی ایتالیا جمهوری خودخوانده جزیره رز را در سال ۱۹۶۹ به زیر آب فرستاد.

واقعیت فراتر از این بحث‌ها این است که از نقطه‌نظر زمین‌شناسی و کیهان‌شناسی، هیچ مالکیتی ابدی نیست و حتی خشکی‌های کنونی روی زمین نیز ابدی نیستند و چهره زمین با تغییر تکتونیک صفحه‌ای و جابه‌جایی قار‌ه‌ها طی میلیون‌ها سال آینده به کلی تغییر خواهد کرد.

بر اساس مدل‌سازی‌های زمین‌شناسی، با از میان رفتن بسیاری از دریاها و زمین‌‌ها، مرزهای کنونی میان اغلب کشورها و قاره‌ها در هم ادغام خواهند شد و حتی بسیاری از خشکی‌های زمین تا ۸۰ میلیون سال آینده دیگر جابه‌جا خواهند شد و در مواردی به کلی وجود نخواهند داشت.

از این‌ها گذشته، زمین نیز نهایتا طی هفت یا هشت میلیارد سال آینده با مرگ خورشید و تبدیل آن به غول سرخ، در شراره‌های خورشید گرفتار می‌شود و با تبخیر آب اقیانوس‌ها طی یک دوره چند میلیارد‌ ساله رفته‌رفته به سیاره‌ای جهنمی تبدیل و در نهایت نابود خواهد شد.