آیا اسرائیل واقعا می‌تواند مشکل آب در ایران را حل کند؟

دویچه وله: بنیامین نتانیاهو خطاب به ایرانیان گفته است که "به محض آزادی"، اسرائیل به حل معضل آب در ایران کمک می‌کند. در گفت‌وگو با دو کارشناس بررسی می‌کنیم که توانایی فنی اسرائیل چقدر است و ایران چقدر به چنین کمک‌هایی وابسته است؟

ماجرا از ویدیوی تازه بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، خطاب به مردم ایران شروع شد که  در آن ضمن دعوت از مردم ایران برای اعتراضات خیابانی و سرنگونی حکومت جمهوری اسلامی می‌گوید: «در فردای آزادی از جمهوری اسلامی، ما به شما کمک می‌کنیم تا بحران آب را حل کنید.»

او با اشاره به پیشرفت‌های اسرائیل در حوزه آب، از جمله بازیافت پساب، نمک‌زدایی و آبیاری هوشمند، گفت که این کشور آماده است تا تجربه‌اش را در اختیار ایرانیان قرار دهد. این سخنان بازتاب گسترده‌ای پیدا کرد و واکنش‌های متفاوتی را در پی داشت.

از جمله مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری ایران، در واکنش به این سخنان نتانیاهو گفت: «مردم غزه را از آب و غذا محروم کرده می‌خواهد برای مردم ایران آب بیاورد؟ چه سرابی!»

محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی، نیز گفت: «سران اسرائیل با یک لیوان آب فاضلاب تصفیه‌شده به دنبال فریب مردم ایران هستند.»

منشه امیر، روزنامه‌نگار ایرانی‌تبار اسرائیلی و کارشناس امور خاورمیانه، با بیان اینکه "پزشکیان خلط مبحث و فریبکاری می‌کند" و با مقایسه‌ناپذیر خواندن دو موضوع ایران و غزه، به دویچه وله فارسی می‌گوید: «اسرائیل و حماس در غزه در حال جنگ هستند. اسرائیل در گذشته به طور کامل آب غزه را تامین می‌کرد، اکنون اگر آن را محدود می‌کند به دلیل این است که نمی‌خواهد این آب به دست دشمن یعنی حماس برسد. ولی در مورد ایران نتانیاهو صریحا گفته است بعد از اینکه شما رژیم را براندازید و آن‌موقع دست دوستی بین دو کشور دراز شود، ما حاضریم تجربیات خودمان را در امور آب در اختیار شما بگذاریم.»

او همچنین در واکنش به سخنان قالیباف افزود: «ما افتخار می‌کنیم که فاضلاب را تصفیه می‌کنیم و برای کشاورزی و اموری که هیچ ارتباطی با سلامتی مردم ندارد به کار می‌بریم.»

نیک‌آهنگ کوثر، روزنامه‌نگار و تحلیلگر حوزه آب و محیط زیست در گفت‌وگو با دویچه وله فارسی می‌گوید که می‌توان و باید با هر کشوری از جمله اسرائیل در زمینه آب همکاری کرد، "اما در چارچوبی که منافع ملی ایران اجازه دهد."

او می‌افزاید: «در صورت تغییر شرایط حتما می‌توان با بعضی از شرکت‌های اسرائیلی که پیشنهادهای منطقی برای کمک در محدوده‌های بیابانی و محدوده‌های مختلف در حوزه آب و خاک دارند یا مثلا کار بسیار مهمی در بیابان "نِگِب" انجام داده‌اند و شرایط مشابه آن در ایران هم وجود دارد، همکاری کرد.»

این کارشناس اما می‌گوید به جای این بهتر است کارشناسان ایرانی در کشورهای پیشرفته در این زمینه از جمله در اسرائیل آموزش ببینند: «ترجیح من این است که کارشناسان ایرانی، چه به عنوان دانشجو چه به عنوان کسانی که می‌خواهیم دوره ببینند، بروند هم اسرائیل، هم استرالیا و هم جاهای دیگر را ببینند و بهترین نمونه‌هایی را که با شرایط اقلیمی ما همخوان است امتحان کنند. حتما ما به مشاورانی احتیاج داریم که اسرائیل را خوب بشناسند و بدانند مثلا در حوزه آموزش، در حوزه پرورش چه کارهایی می‌توان کرد و در حوزه حذف هدرروی آب کار اسرائیل را یاد بگیرند.»
اسرائیل، پیشرو در زمینه مدیریت آب
اسرائیل یکی از کشورهای پیشرو در جهان در زمینه مدیریت آب، از نظر فناوری، سیاست‌گذاری و بهره‌وری به شمار می‌رود و از فناوری‌های مختلفی استفاده می‌کند.

به گفته نیک‌آهنگ کوثر اما اساس کار قوانینی است که در دهه ۵۰ میلادی در اسرائیل وضع شد تا برای حفاظت از منابع آب سخت‌گیری بیشتری صورت گرفته و منابع هدر نروند.

او می‌گوید: «در عین حال از سیستم تصفیه فاضلاب استفاده می‌کنند، یعنی تقریبا ۹۰ درصد فاضلاب‌های اسرائیل تصفیه و برای کشاورزی و مصارف دیگر استفاده می‌شود. این یک روند حفظ منابع آب محسوب می‌شود.»
نیک‌آهنگ کوثر، می‌گوید می‌توان و باید با هر کشوری در چارچوب منافع ملی ایران، در زمینه آب همکاری کردبه گفته این تحلیلگر حوزه آب و محیط‌ زیست، اسرائیل برای کمبود آب شرب و نمک‌زدایی از آب دریا از سیستم‌های "اسمز معکوس" استفاده می‌کند که این البته برای منطقه اسرائیل که ارتفاع چندانی ندارد و جمعیت محدودی دارد، طبیعتا می‌تواند کارآیی‌هایی داشته باشد. اما برای کشورهایی که ارتفاع بالا دارند و انتقال آب به ارتفاعات هزینه‌های بسیار کلان و به واسطه تولید بسیار زیاد شورابه، آثار منفی محیط زیستی دارد، نمی‌تواند بهترین گزینه باشد.

اسمز معکوس (Reverse Osmosis یا RO) یک فرآیند فیزیکی تصفیه آب است که در آن با اعمال فشار، آب از یک غشای نیمه‌تراوا عبور داده می‌شود تا ناخالصی‌ها، املاح و ذرات معلق از آن جدا شوند. این فرآیند، بر خلاف اسمز طبیعی که در آن آب از محلول رقیق به غلیظ جریان می‌یابد، جهت حرکت آب را معکوس می‌کند و آب تصفیه‌شده از سمت غلیظ به سمت رقیق جریان می‌یابد. 

منشه امیر نیز توانایی اسرائیل در حوزه شیرین‌کردن آب را اینگونه توضیح می‌دهد: «اسرائیل پس از آزمایشات بسیار ظرف ۵۰ سال اخیر به تکنولوژی لازم دست پیدا کرده که هم هزینه شیرین کردن آب پایین می‌آید، هم سرعت آن بالاست. قاطعانه می‌توان گفت که اسرائیل بزرگترین تاسیسات شیرین‌سازی آب دریا را در اختیار دارد. نخست‌وزیر هند که چند سال قبل از اسرائیل بازدید کرد، نخستین چیزی که می‌خواست ببیند تاسیسات شیرین کردن آب دریا در شرق حیفا در شمال اسرائیل بود.»

به گفته این کارشناس خاورمیانه، تکنولوژی اسرائیل به قدری موفق بوده که نه تنها نیازهای داخلی را تامین کرده، بلکه شرایط را برای کاشت پنبه و گیاهان دیگری که آب زیادی مصرف می‌کنند فراهم کرده است. افزون بر این، اسرائیل به کشورهای دیگر به ویژه اردن هم آب می‌دهد و برای کمک به مصر هم اعلام آمادگی کرده است.
منشه امیر می‌گوید، در گذشته اسرائیل و ایران در زمینه آب با هم همکاری‌هایی داشتند که با تغییر رژیم این همکاری قطع شدهمچنین به گفته او، اسرائیل قصد دارد ۲۴ میلیارد دلار دیگر برای توسعه تاسیسات و تکنولوژی خود سرمایه‌گذاری کند.

منشه امیر می‌گوید، وضعیت همیشه اینگونه نبوده است: «زمانی در اسرائیل اعلام شده بود که ما آب کم داریم، باغچه‌ها را خشک کنید، خودروها را با آب نشویید و صرفه‌جویی کنید. اما اکنون اسرائیل آنقدر تولید آب دارد که تمام نیاز آبی اردن را هم تامین می‌کند و حاضر است که به تامین آب سوریه نیز کمک کند.»

بر اساس صحبت‌های او، اسرائیل در واقع از سه منبع آب تامین می‌کند: یکی چاه‌های عمیق و سفره‌های آبی هزاران ساله در عمق ۶۰ تا ۱۰۰ متری که به شدت تحت نظارت است و فقط تا اندازه‌ای که سال گذشته باران آمده و فرونشسته اجازه استفاده از آنها داده می‌شود. دوم، بازیافت آب فاضلاب و سوم آبی که از حدود ۶۰ سال پیش از دریا تصفیه می‌شود و کاملا سالم و آشامیدنی است.
انتقادها به اسرائیل در حوزه آب
نیک‌آهنگ کوثر در پاسخ به پرسش دویچه وله فارسی مبنی بر انتقادات به اسرائیل به خاطر استفاده از منابع آبی سرزمین‌های فلسطینی، می‌گوید: «در مورد بخشی از منابع آبی که در طول این چند دهه استفاده شده، مثلا حقابه رود اردن که بایستی به دره رود، به کرانه غربی رود اردن می‌رسید، درست است. چون در دهه۵۰ و ۶۰ از دریاچه طبریه آب را به مناطقی در محدوده‌های بین منطقه کوهستانی و ساحل مدیترانه منتقل کردند و به همین واسطه بحرالمیت آسیب‌های بسیار زیادی دیده است. به دلیل همین دستکاری‌های اسرائیل در حوزه آب در بخش شمالی بحرالمیت شاهد بروز نزدیک به ۶ تا ۷ هزار فروچاله هستیم.»

درباره کنترل آب‌های زیرزمینی هم انتقاداتی به اسرائیل وارد است. کوثر در این باره می‌گوید: «به کنترل آب‌های زیرزمینی آن منطقه هم انتقاداتی وارد شده و اینکه در همه روزهای هفته مناطق فلسطینی از آب بهره‌مند نیستند. اما از طرف دیگر اگر بعد از توافق اسلو می‌توانستند توافق موقت ۵ ساله بر سر مدیریت منابع را تبدیل به یک توافق بلندمدت کنند، خیلی از مشکلات مناطق فلسطینی می‌توانست کمتر شود.»

پاسخ منشه امیر اما به پرسش دویچه وله فارسی متفاوت است: «مطلقا این حرف درست نیست. غزه و کرانه باختری منابع آبی ندارند. فقط از بانیاس در سوریه و از رودخانه لیتانی در لبنان آب وارد اسرائیل می‌شود و در نوار غزه و کرانه باختری حتی یک قطره آب هم تولید نمی‌شود و تنها اسرائیل است که [آب این منطقه] تامین می‌کند.»
اسرائیل یکی از بزرگترین تاسیسات شیرین‌سازی آب دریا را در اختیار داردهمکاری پیشین ایران و اسرائیل
نیک‌آهنگ کوثر در مورد همکاری‌های پیشین ایران و اسرائیل می‌گوید، اسرائیل در دهه ۶۰ میلادی بعد از زلزله بویین‌زهرا به ایران کمک کرد و در محدوده قزوین در بهتر شدن آبیاری کشاورزی اثرگذار بود: «اسرائیل سعی می‌کند از طریق روابطی که به واسطه حوزه آب باز می‌کند، رابطه سیاسی خود را هم گسترده کند. از این طریق با چین و هند هم رابطه برقرار کرده و بخشی از مشکلات این کشورها در حوزه آبیاری کشاورزی را حل کرده است. مجموعه وزارت دارایی و برخی موسسات وابسته به دولت از این طریق کمک زیادی می‌کنند، اما خود نهاد آب در اسرائیل معمولا فقط به مسائل خود اسرائیل می‌پردازد.»

منشه امیر نیز می‌گوید، در گذشته اسرائیل و ایران در زمینه آب با هم همکاری‌هایی داشتند که با تغییر رژیم این همکاری قطع شد. آنگونه که او توضیح می‌دهد، در دوران پیش از انقلاب در جنوب ایران توسط یک سرمایه‌گذار اسرائیلی سه واحد پالایش آب شور راه‌اندازی شده بود، اما مشخص نیست که آیا اکنون نیز فعالیت می‌کند یا نه.

او در ادامه می‌افزاید: «اسرائیل به هر کشوری که درخواست کرده و نیاز دارد با کمال میل کمک کرده است و معمولا تجربیات آبیاری، کشاورزی و... را در اختیار همه کشورهایی که روابط دوستانه دارند، قرار می‌دهد.»
منافع ملی و نگرانی‌های امنیتی
نیک‌آهنگ کوثر معتقد است که در نبود جمهوری اسلامی می‌توان به تخصص کارشناسان ایرانی تکیه کرد: «اگر جمهوری اسلامی نباشد و یک ساختار دموکراتیک پاسخگو، اقتصاد آزاد و نهاد آب مستقل که نمایندگان مجلس، وزرا و افراد با نفوذ بر آن اثرگذار نباشند داشته باشیم، به واسطه حضور بسیاری از دانشمندان ایرانی در دانشگاه‌های غربی و بازگشت افراد سرشناس ایرانی در حوزه آب به ایران، در کنار کارشناسان بسیار خوبی که در ایران هستند می‌توان بسیاری از مشکلات را حل کرد.»

او از منظر منافع ملی بر چنین چیزی تاکید می‌کند: «اگر کمبودی باشد به واسطه تجربه‌های حکمرانی و یا در حوزه‌های مدیریتی می‌توان از کمک کشورهای دیگر مثل اسرائیل بهره برد، اما اینکه سیستم را دودستی تقدیم کشوری دیگر کنیم طبیعتا می‌تواند به این منجر شود که افرادی تحت عنوان کارشناس آب بیایند که کارشناس آب هم نباشند و خیلی از فعالیت‌های مختلف را در کشور ما انجام دهند. از این منظر به لحاظ امنیت ملی راهکار مناسبی نیست.»
کارآمدی تکنولوژی اسرائیل در ایران
نیک‌آهنگ کوثر مشکلاتی را برای استفاده از تکنولوژی‌هایی مانند نمک‌زدایی آب مطرح می‌کند: «نمک‌زدایی همیشه آخرین راهکار است نه اولین راهکار، اما چون سود بسیار زیادی در فرایند نگهداری از ابزارآلات و فیلترها وجود دارد و خیلی‌ها می‌توانند بهره‌برداری مالی کنند، طرفداران زیادی دارد. در چارچوب اقتصادی ایران به هیچ وجه مناسب نیست. در چارچوب محیط زیستی هم آثار بسیار منفی نمک‌زدایی از آب دریا را در خلیج فارس می‌بینیم. بسیاری از زیست‌مندان از بین رفته‌اند و پلانکتون‌هایی که مسئول تولید اکسیژن هستند دارند از بین می‌روند، شوری و حرارت آب بیشتر شده است و یک آسیب بسیار مهم است.»

به گفته این تحلیلگر حوزه آب و محیط زیست، اگر اسرائیلی‌ها بتوانند مشکلات نمک اضافه‌شده به خلیج فارس و از بین رفتن اکوسیستم‌ها را حل کنند و به وضعیت عالی برگردانند، مانند یک معجزه است: «اما نمی‌توانند این کار را بکنند. تصفیه فاضلاب، بله شدنی است. ایران روش‌های مختلفی را امتحان کرده و فناوری‌های مختلفی وجود دارد، اما متاسفانه همانطور که در بخش‌های مختلف آب بخور بخور هست، متاسفانه در بخش فاضلاب هم بخور بخور بوده است.»
چه باید کرد؟
نیک‌آهنگ کوثر بر این باور است که بهترین کار، دموکراتیک کردن مسئله حکمرانی و مدیریت آب، پاسخگو و شفاف کردن ساختار است: «اینکه مردم، ذی‌نفعان، سهمی در مسئولیت داشته باشند که اگر کار بدتر شد، بدانند که به واسطه عملکرد خودشان هم بوده است، نه اینکه همیشه مدیریت از بالا به پایین، تصمیم‌گیری از بالا به پایین باشد. باید ساختاری باشد که از پایین به بالا و از بالا به پایین در کنار همدیگر دنبال بهترین نتایج باشند.»

او مشکل بعدی را هدررفت زیاد آب در ایران دانسته و تشریح می‌کند که مصرف آب در بخش شهری متناسب با شرایط ایران غیرمنطقی است، چرا که در فضای سبز شهری بهترین انتخاب‌ها را نداریم و گونه‌های مهاجم منابع آب و خاک را نابود می‌کنند.

این تحلیلگر حوزه آب راه‌حل را اینگونه تصویر می‌کند: «اگر وظیفه شهروندان بدانیم که نه فقط بر اساس مرزبندی، بلکه بر اساس جایی که زندگی می‌کنند از منابع آب و خاک استفاده کنند، حتما شرایط بهتری خواهیم داشت. ما می‌توانیم با روش‌های پایدار و طبیعت‌محور، مثل آبخوان‌داری، سهم آب را حتی بیشتر از اکنون افزایش دهیم و بسیاری از مناطق را احیا کنیم.»

به اعتقاد نیک‌آهنگ کوثر، در نهایت باید احیای بسیاری از مناطق در یک ساختار دموکراتیک در اولویت باشد، ارزیابی اثرات محیط زیستی انجام شود تا این ساختار بتواند مجموعه‌های قدرتمندی را که برای منافع کوتاه‌مدت دخالت می‌کنند، حذف کند و در نهایت، عدالت محیط زیستی حاکم شود.