«مدافعان آسمان ولایت»؛ از سیستم پدافند هوایی ایران چه می‌دانیم؟
رأی دهید
در ایران امروز (سه‌شنبه ۱۸ دی) «پدافند هوایی اقتدار نیروهای مسلح» برگزار شد.
در این رزمایش، پدافند سایت هسته ای نطنز شرکت داشت و در مانوری توانایی سامانه‌های پدافندی سایت نطنز برای مقابله با بمب‌های سنگرشکن بازسازی شد.
محمدعلی نائینی، سخنگوی سپاه پاسداران با اشاره به حمله‌های اسرائیل گفت: «این کشور در حمله به ایران نتوانسته آسیبی به سیستم پدافندی برساند و پدافندهای جدیدی نیز به سیستم دفاع هوایی افزوده» شده است.
قادر رحیم‌زاده، فرمانده قرارگاه مشترک پدافند هوایی خاتم‌الانبیا نیز گفت «یگان‌های پدافند هوایی ارتش و سپاه با سامانه‌هایی جدید و ناشناخته در کنار مراکز حساس مستقر شده‌اند» اما تاکنون این سامانه‌های جدید معرفی و رونمایی نشده‌اند.
ایمان صادق‌زاده، مهندس هواوفضا به بی‌بی‌سی فارسی گفت از آنجایی که ایران در سال‌های گذشته به دلیل تحریم‌های تسلیحاتی با مشکل خریداری هواپیما و نوسازی نیروی هوایی مواجهه بوده، به سمت ساخت موشک و چند لایه کردن سیستم پدافند هوایی پیش رفته است. این کارشناس هواوفضا همچنین می‌گوید سامانه‌های پدافند ایرانی اولین بار در جریان دومین حمله اسرائیل به صورت واقعی مورد محک قرار گرفتند.
از سامانه‌های پدافند هوایی ایران که «مدافعان آسمان ولایت» گفته می‌شود، چه می‌دانیم؟ با توجه به اینکه به نظر می‌آید مهم‌ترین سامانه پدافند ایران از بین رفته، آیا در صورت تداوم درگیری‌ها و حمله مجدد، سیستم پدافند هوایی موجود توانایی دفاع از کشور را دارد؟ اسرائیل چگونه توانست این سامانه‌ها را هدف بگیرد؟
تا پیش از حمله تلافی‌جویانه اسرائیل به نام «روزهای پاسخ» در تاریخ ۲۶ اکتبر ۲۰۲۴ / ۵ آبان ۱۴۰۲، سران جمهوری اسلامی ایران از آمادگی کامل برای مقابله با هرگونه حمله اسرائیل سخن می‌گفتند. بخشی از این اعلام آمادگی شامل نیروهای مسلح ایران و به‌طور ویژه سپاه پاسداران و رسانه‌های وابسته به آن بود که تاکید بر سامانه‌های پدافند هوایی برای دفع حمله داشتند. رویه‌ای که همزمان با حمله اسرائیل به ایران و بعد از آن هم تا روزها ادامه پیدا کرد.
در نهایت ایران ادعا کرد به واسطه عملکرد موفق سامانه‌های پدافند هوایی، توانسته حمله اسرائیل را «کامل خنثی» کند.
در سوی دیگر اما، سایت‌های پدافند هوایی از جمله اهداف هر دو حمله اسرائیل به ایران بودند. بر اساس گزارش انستیتو مطالعات جنگ واشنگتن، سه سایت از چهار سایت پدافند هوایی اس-۳۰۰ ایران، از جمله سایتی در نزدیکی فرودگاه امام خمینی مورد حمله اسرائیل قرار گرفتند.
پدافند هوایی ایران بعد از انقلاب تا اواسط دهه ۶۰ منحصر به ارتش بود، اما با قدرت گرفتن سپاه پاسداران در میانه جنگ ایران و عراق، و همچنین تشکیل نیروی هوایی سپاه -که بعدا نیروی هوافضای سپاه نام گرفت-، بخشی از پدافند هوایی در اختیار سپاه قرار گرفت.
قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا مسئول هماهنگی بین سایت‌های پدافندی ارتش و سپاه است که بعد از اینکه سپاه هم سامانه‌های پدافندی را در اختیار گرفت، تشکیل شد.
نیروهای مسلح به‌طور کلی از طیف گسترده و متنوعی از سامانه‌های پدافند هوایی استفاده می‌کنند که بسیاری خارجی و بسیاری نیز طراحی شده و ساخت ایران هستند.
ایمان صادق‌زاده، مهندس هوا و فضا با اشاره به تمایل ایران به سمت سیستم‌های چند لایه پدافندی به دلیل تحریم‌های تسلیحاتی، به بی‌بی‌سی توضیح می‌دهد که این لایه‌ها شامل لایه کوتاه‌برد، میان برد و لایه بیرونی برد بلند است و برای هر کدام از این لایه‌ها یا از خارج سامانه‌های پدافندی خریداری کرده مانند چین و روسیه یا خود ایران آن را تولید کرده است.
سامانه های پدافند هوایی ارتش ایران
اگرچه سامانه آمریکایی ام‌آی‌ام-۲۳ هاوک قدیمی است، اما همچنان جزو یکی از پیشرفته‌ترین سامانه‌های پدافندی به شمار می‌رود و آمریکا از سال ۲۰۲۲ ارسال موشک‌های این سامانه به اوکراین را برای مقابله با حملات روسیه آغاز کرد.
نیروهای مسلح ایران در دهه هفتاد شمسی شروع به خرید سامانه‌های پدافندی از چین و روسیه کرد و با عملیاتی شدن سامانه‌های اف‌ام-۸۰ و اس-۲۰۰، جان نسبتا تازه‌ای به سیستم پدافند هوایی ارتش داده شد.
در دهه ۸۰ شمسی وزارت دفاع همزمان با توسعه برنامه موشکی، توسعه و پیشرفت پدافند هوایی را نیز جدی‌تر در دستور کار قرار داد و تعدادی از سامانه‌های پدافندی مانند مرصاد و تلاش را از طریق مهندسی معکوس تولید کرد.
پدافند مرصاد سال ۱۳۸۹ با الهام از سامانه آمریکایی هاوک ساخته شد و از نظر ظاهری هم شباهت زیادی به یک‌دیگر دارند.
مرصاد و تلاش هر دو سامانه‌های پدافند هوایی برد متوسط هستند.
مهم‌ترین سامانه پدافندی ایران اس-۳۰۰-پی‌ام‌یو۲ ساخت روسیه است که با قراردادی نجومی و بعد از ۱۰ سال خلف وعده روسیه به دلیل فشار کشورهای غربی، به ایران تحویل داده شد. با این وجود روسیه هیچ‌گاه رسما تایید نکرد که پدافند اس-۳۰۰ را به ایران تحویل داده است.
سال ۲۰۰۷ قراردادی به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار میان ایران و روسیه برای تحویل پنچ گردان یا اصطلاحا سایت پدافند اس-۳۰۰ بسته شد، اما به دلیل تحریم تسلیحاتی ایران تا سال ۲۰۱۶ این قرارداد بلاتکلیف ماند.
سال ۲۰۱۰ و در اوج تنش‌های ایران و غرب بر سر برنامه هسته‌ای، شورای امنیت سازمان ملل قطع‌نامه ۱۹۲۹ شورای امنیت که ممنوعیت فروش و ارسال هرگونه موشک و ادوات جنگی از جت‌های جنگنده گرفته تا تانک و کشتی و غیره به ایران را شامل می‌شد، به اجرا گذاشت. در همین سال ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه طی حکمی فروش و تحویل سامانه‌های پدافندی به ایران را ممنوع کرد.
در حالی که روسیه از تحویل پدافند اس-۳۰۰ به ایران سر باز می‌زد، فروردین ماه ۱۳۹۱ احمد وحیدی، وزیر دفاع وقت اعلام کرد طرح ساخت سامانه پدافندی جایگزین اس-۳۰۰ در دستور کار است و نهایتا سال ۱۳۹۹ سامانه ایرانی «باور-۳۷۳» که به عنوان «اس-۳۰۰ ایرانی» رونمایی شد.
خبرگزاری اینترفاکس روسیه آگوست ۲۰۱۵ از قرارداد جدیدی برای تحویل پدافند اس-۳۰۰ به ایران خبر داد، اما جزئیات این قرارداد هیچ‌گاه منتشر نشد و ولادیمیر پوتین هم در همان سال ضمن لغو ممنوعیت فروش اس-۳۰۰ به ایران، گفته بود با «سرعتی که ایران انتظار دارد، روسیه نمی‌توانند این پدافند را به ایران تحویل» دهد.
سامانه اس-۳۰۰ نهایتا بدون اعلام رسمی سر از ایران در آورد و فروردین‌ماه ۱۳۹۵ برای اولین بار در رژه ارتش در کنار مقبره آیت‌الله خمینی رونمایی شد.
بر اساس سخنان حسن دهقان، وزیر دفاع وقت در سال ۱۳۹۴، ایران چهار گردان/سایت اس-۳۰۰ از روسیه خریداری کرده است. هر گردان/سایت اس-۳۰۰ تحویل داده شده به ایران شامل یک رادار و چهار آتشبار است و هر آتشبار نیز چهار پرتابگر/لانچر موشک دارد. روسیه ۱۵۰ موشک مخصوص شلیک سامانه اس-۳۰۰ را در اختیار قرار داده است.
جمهوری اسلامی ایران بعد از دریافت سامانه پدافندی اس-۳۰۰ تبلیغات گسترده‌ای در راستای محافظت از حریم هوایی و اینکه قرار نیست دیگر «هیچ شی خارجی از دید پدافند هوایی پنهان بماند»، انجام داد. حسین نقوی حسینی، سخنگوی وقت کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفته بود با بکارگیری اس-۳۰۰ «هیچ نقطه کوری از هوا و فضای جمهوری اسلامی حتی به فاصله ۶۰ کیلومتری از مرزهای بین‌المللی ما وجود ندارد و همه فضاها در زیر چتر دفاعی سامانه پدافندی نیروهای مسلح ما قرار دارند.»
اسماعیل کوثری، رئیس کمیته دفاعی مجلس نهم هم گفته بود «آزمایش موفقیت‌آمیز اس-۳۰۰ پیامی به بیگانگان بی‌عقلی است که برای تعرض به حریم کشور ما دندان تیز کرده بودند.»
اما با حمله اسرائیل به سامانه‌های اس-۳۰۰ ایران، بسیاری از کاربران در شبکه‌های اجتماعی و حتی بسیاری از طرفداران حکومت این سوال را مطرح کردند که چرا پدافند روسی با این همه هزینه نتوانست از حمله اسرائیل جلوگیری کند؟
ایمان صادق‌زاده، مهندس هواوفضا می‌گوید از طریق جنگ الکترونیک می‌توان سامانه‌های پدافندی را از کار انداخت و مورد هدف قرار دارد.
آقای صادق‌زاده توضیح می‌دهد با توجه به اینکه نفود به سامانه اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو۲ سخت است، اما این یک نمایش قدرت اسرائیل در برتری جنگ الکترونیک بود که توانست آن را هدف قرار دهد: «زیرا برخی هواپیماهایی که ایالات متحده آمریکا در اختیار دارد، مثل EA-18 گرولر در اختیار اسرائیل نیست، اما اسرائیل می‌تواند بر روی یک سری از هواپیماهایش کپسول‌های جنگ الکترونیک نصب کند، مانند اف-۱۶ و اف-۱۵ ایگل و آنها را به هواپیمای جنگ الکترونیک تبدیل کرده‌اند و من حدس می‌زنم برای نفوذ به سامانه‌های اس-۳۰۰ از این سامانه‌ها استفاده کردند.»
جنگ الکترونیک ایجاد اختلال در امواج راداری است و به مجموعه‌ای از اقدامات و تکنیک‌های نظامی گفته می‌شود که با هدف استفاده و کنترل امواج الکترومغناطیسی و به منظور دستیابی به برتری نظامی استفاده می‌شود که شامل سه گروه است: حمله الکترونیک، حفاظت الکترونیک و پشتیبانی الکترونیک.
آقای صادق‌زاده می‌گوید در جنگ الکترونیک دو مقوله اختلال و فریب وجود دارد، در بحث اختلال سیگنالی قوی‌تر از سیگنال فرکانس‌های موجود در وسایل ارتباطی و رادارهای دشمن ارسال می‌شود که باعث خواهد شد آنها نتوانند کارشان را به درستی انجام دهند و در بحث فریب همان سیگنال‌ها گرفته می‌شود و به جای آن سیگنال‌های جعلی منتشر می‌شود.
اگرچه ایران حمله به برخی پایگاه و وارد آمدن خسارت‌های جزئی را تایید کرده، اما تاکنون درباره هدف قرار دادن سایت‌های اس-۳۰۰ اظهار نظری نکرده است.
مدت کوتاهی پس از تحویل سامانه اس-۳۰۰ به ایران، ولادیمیر کوژین دستیار رئیس جمهوری روسیه در امور همکاری‌های فنی-نظامی از ساخت مرکز خدمات سامانه پدافند هوایی اس-۳۰۰ در ایران خبر داد، اما اطلاعاتی درباره راه‌اندازی این مرکز در دست نیست.
عباسعلی منصوری آرانی، وابسته نظامی سابق ایران در عربستان و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نهم در گفت‌وگویی با خبرگزاری میزان اظهار داشت که «لزوما این‌گونه نیست که اس-۴۰۰ نسبت به اس-۳۰۰ برای کشور ما از قابلیت های یبیشتری برخوردار است» و اسماعیل کوثری، رئیس وقت کمیته دفاعی مجلس نهم هم گفته بود «ممکن است اس-۴۰۰ امتیازات و برتری‌هایی نسبت به سامانه دفاعی اس-۳۰۰ داشته باشد، اما قطعا این تفاوت‌های آنها جزئی است و ما هم امروز نیاز چندانی به سامانه اس-۴۰۰ نداریم».
به جز سامانه اس-۳۰۰، پدافندهای مرصاد-۱۶، ۱۵ خرداد و باور-۳۷۳ به ترتیب در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ توسط نیروهای مسلخ ایران ساخته و به سامانه پدافندی ارتش ملحق شدند.
سامانه ۱۵ خرداد گفته می‌شود توانایی هدف گرفتن جنگنده‌ها و پهپادهای مهاجم با برد درگیری ۱۲۰ کیلومتر را دارد. از ویژگی‌های دیگر پدافند ۱۵ خرداد آماده‌شدن برای عملیاتی شدن زیر پنج دقیقه و توان درگیری همزمان با شش هدف را دارد.
باور-۳۷۳ که پیشرفته‌ترین سامانه پدافندی برد بلند در اختیار ارتش است که سال ۱۳۹۹ ساخته شد و به خانواده موشک‌های صیاد مجهز است.
باور-۳۷۳ با دو رادار در گردان‌هایی با شش آتشبار که هر آتشبار دارای چهار پرتابگر موشک است، قابلیت درگیری همزمان با شش هدف را دارد.
بعد از حمله اسرائیل به ایران و هدف گرفته شدن پدافندهای اس-۳۰۰ روسی، رسانه‌های داخلی کوشیدند سامانه باور-۳۷۳ موفق در دفع حملات و دارای عملکرد موثرتر نشان دهند.
وب‌سایت دفاع‌نیوز وابسته به وزارت دفاع نوشت سامانه پدافندی موشکی باور-۳۷۳ قابلیت درگیری در ارتفاع ۲۷ کیلومتر، کشف همزمان ۳۰۰ هدف و رهگیری همزمان ۶۰ هدف را دارد.
وب‌سایت تابناک در گزارشی با اشاره به رادار چندمنظوره «حافظ» که به ادعای نیروهای مسلح ایران امکان جست‌وجو و ردیابی برای اسکن در ارتفاع پایین را دارد، نوشت سامانه باور می‌تواند با بردی ۳۰۰ کیلومتری تا ۱۰۰ هدف را شناسایی کند.
به گفته این وب‌سایت سامانه باور-۳۷۳ به یک رادار غیرفعال هم به نام «علیم» مجهز است که مخصوص مقاومت در برابر جنگ الکترونیک و افزایش برد کشف اهداف است. در این گزارش با استناد به رادارهایی که سامانه باور-۳۷۳ به آن مجهز است، ادعا شده که این سامانه در دفع حملات اسرائیل موفق‌تر از اس-۳۰۰ روسی عمل کرده است.
جنگ الکترونیک به منظور ایجاد اختلال در سیگنال‌ها می‌تواند نقش مهمی در فریب رادارها برای شناسایی دارند.
امیر آقامحمدی، رئیس سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی پدافند هوایی ارتش، شهریور ۱۴۰۲ در گفت‌وگویی با خبرگزاری مهر از دستیابی پدافند هوایی ارتش به محصولات مختلفی در حوزه «لیزر، سایبر و پالس‌های الکترومغناطیس» و تمرکز پدافند هوایی نیروهای مسلح روی بحث سایبر و اخلال الکترونیک گفت.
امیر آقامحمدی به نام این محصولات اشاره‌ای نکرد و گفت «در صورت لزوم از آنها نام برده خواهد شد.»
رئیس سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی پدافند هوایی ارتش در همین گفت‌وگو مدعی شد که مساله جنگنده‌های اف-۳۵ -که اسرائیل شماری از آنها را در اختیار دارد- «چندین سال پیش رفع شده» است، اما در این باره توضیح بیشتری نداد. برخی معتقدند احتمالا منظور او دستیابی ایران به سامانه پدافندی اس- ۳۰۰ بوده است.
آقای صادق‌زاده می‌گوید یکی از دلایلی که نمی‌توان به راحتی سامانه‌های پدافند ایرانی را با نسخه‌های خارجی مقایسه کرد، این است که هیچ دسترسی به آنها برای آزمایش وجود ندارد و تنها ادعای سازندگان درباره این سامانه‌ها در دسترس است.
سامانه‌های پدافند هوایی سپاه پاسداران
سپاه پاسداران با قدرت گرفتن در دهه ۶۰ و تبدیل شدن به یک تشکیلات نظامی سازمان‌یافته در موازات با ارتش، رفته رفته سامانه‌های پدافند هوایی را نیز در اختیار گرفت و در حال حاضر بخش بزرگی از سامانه‌ها و قرارگاه‌های پدافند هوایی در اختیار نیروی هوافضای سپاه است.
فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوافضا سپاه پاسداران سال ۱۳۶۵ با ورود سامانه‌های پدافندی خارجی ایجاد شد.
سپاه پاسداران نیز از طیف گسترده‌ای از سامانه‌های پدافند هوایی استفاده می‌کند که برخی از آنها مانند اچ‌کیو-۲، سام-۶ و تور ام-۱ قدیمی و ساخت کشورهای روسیه و چین هستند.
تور ام-۱ که در دوران اتحاد جماهیر شوری ساخته شد، در دهه ۸۰ شمسی در اختیار سپاه پاسداران قرار گرفت. بر اساس گزارش موسسه مطالعات صلح استکهلم (سیپری)، روسیه ۲۹ پدافند تور ام-۱ و ۷۰۰ موشک مخصوص شلیک این
پدافند را به سپاه پاسداران تحویل داده است.
سپاه پاسداران سال ۱۳۸۳ طی قراردادی به ارزش تقریبی ۷۰۰ میلیون دلار سامانه‌های تور ام-۱ را از روسیه خریداری کرد و سال ۱۳۸۵ تحویل داده شد.
تور ام-۱ پدافند بد نام سپاه پاسداران است که در تاریخ هشتم ژانویه ۲۰۱۸ با شلیک دو موشک به پرواز پی‌اس۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین، باعث کشته شدن همه ۱۷۶ سرنشین آن شد.
در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۹۸، یک شیء پرنده وارد حریم هوایی ایران در استان هرمزگان شد و توسط پدافند سوم خرداد مورد هدف قرار گرفت و ساقط شد. سپاه پاسداران سریعا اعلام کرد این شیء پرنده یک پهپاد آمریکایی شناسایی و تجسسی RQ-4 گلوبال‌هاوک بود که پس از ورود به حریم هوایی ایران در نزدیکی کوه مبارک در هرمزگان هدف گرفته شده است. سپس فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا (سنتکام) ساقط شدن این پهپاد را تایید کرد، اما آمریکا ادعا کرد وارد حریم هوایی ایران نشده است.
سوم خرداد برد متوسط است و همزمان می‌تواند با چهار هدف درگیر و هشت موشک شلیک کند.
سامانه‌های پدافندی ۹ دی و دزفول از جدیدترین سامانه‌های تولید شده ایرانی هستند که در اختیار سپاه پاسداران قرار دارند.
سامانه پدافند دزفول بر اساس تور ام-۱ روسی ساخته شده و به همین دلیل بسیاری آن را نسخه مهندسی معکوس تور ام-۱ می‌دانند. دزفول برد کوتاه است، اما همزمان امکان درگیری با هشت هدف را دارد و از جمله سامانه‌های متحرک به شمار می‌رود.
سپاه اولین در رزمایش مشترک مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰ از سامانه پدافندی دزفول رونمایی کرد.
با این‌حال سامانه دزفول اگرچه امکان حرکت دارد، اما هنگام شلیک باید توقف کوتاهی داشته باشد.
قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا
از آنجایی که سامانه‌ها و پایگاه‌های پدافند هوایی ایران بین دو نیروی نظامی ارتش و سپاه پاسداران تقسیم شده است، سال ۱۳۷۱ قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا (پداجا) با هدف مسئولیت هماهنگی و بهره‌برداری از فعالیت‌های پدافند هوایی میان ارتش و سپاه، و به عنوان مرکزی برای تقویت شبکه یکپارچه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی تاسیس شد.
قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا زیر نظر ستاد مشترک ارتش فعالیت می‌کند و سرتیپ قادر رحیم‌زاده، فرمانده این قرارگاه است.
بر اساس آنچه در وب‌سایت پدافند هوایی نیروهای مسلح ایران آمده است، قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا در ساختار سازمانی قبلی هدایت و کنترل عملیاتی یگان‌های پدافند هوایی نیروهای مسلح را به عهده داشت، اما در ساختار تشکیلاتی جدید با تحویل گرفتن کامل یگان‌های پدافند هوایی نیروی هوایی و اعمال فرماندهی کامل بر آنها و با در اختیار گرفتن فرماندهی اطلاعات و شناسایی، شبکه راداری، موشکی و توپخانه‌ای و دیده‌بانی و سامانه‌های پشتیبانی رزمی و عمومی یگان‌ها، مسئولیت کنترل عملیات هوایی کشور را عهده‌دار است. نتیجتا کلیه جنگ افزارها و یگان‌های پدافند هوایی سپاه و ارتش همچون گذشته تحت نظارت عملیاتی قرارگاه پدافند هوایی فعالیت می‌کنند.
خرداد ۱۳۹۸ نیروی پدافند هوایی ارتش از قرارگاه خاتم‌الانبیا جدا شد و این قرارگاه مانند گذشته مسئولیت هماهنگی و بهره‌برداری از فعالیت‌های پدافند هوایی کلیه نیروهای مسلح ایران و کنترل شبکه یکپارچه فرماندهی پدافند هوایی کشور را بر عهده گرفت.
پس از این اتفاق و با حکم رهبر جمهوری اسلامی ایران، نیروی پدافند هوایی ارتش به عنوان چهارمین نیروی رسمی ارتش شناخته شد.
ایران از لحاظ تقسیم‌بندی مناطق پدافند هوایی به ۹ منطقه تقسیم شده است , هم سپاه و ارتش در همه این ۹ منطقه، پایگاه پدافندی دارند.
وجود دو نیروی پدافندی در کشور، می‌تواند چالش‌هایی را از جمله هماهنگی میان آنها ایجاد کند.
علیرضا صباحی‌فرد، فرمانده نیروی پدافند هوایی ارتش، شهریورماه ۱۴۰۲ در خطبه نماز جمعه تهران پدافند هوایی ارتش و پدافند هوایی سپاه را «یک ید واحده» معرفی کرد.
اما همچنان این سوال مطرح است: هماهنگی بین دو نیروی پدافندی چگونه است و آیا این موضوع اختلالی در کار سیستم پدافندی ایجاد نمی‌کند؟
ایمان صادق‌زاده معتقد که عدم یک‌پارچگی سیستم پدافند هوایی ایران باعث اختلال در عملکرد خواهد شد. این مهندس هوا و فضا می‌گوید دادگاه هواپیمای اوکراینی در ایران نشان داد بین این دو سیستم پدافندی «اختلاف و آشفتگی» وجود دارد.
در جریان جلسات دادگاه رسیدگی به ساقط کردن پرواز اوکراینی، یکی از موضوعات مورد بررسی، هماهنگی‌های انجام شده بین سامانه یکپارچه پدافند کشور با اوپراتور پدافند تور ام-۱ بود.
بی‌بی‌سی فارسی پیشتر به اطلاعاتی دست یافته بود که نشان می‌داد در یکی از جلسات دادگاه پرواز شماره ۷۵۲، فرمانده پدافند هوایی سپاه پاسداران اعتراف غیرمنتظره‌ای انجام می‌دهد: «اینکه سپاه محل استقرار موشک‌انداز (تور-ام۱) سرنگون‌کننده هواپیمای اوکراینی را، از سیستم یکپارچه پدافند هوایی ایران -زیر نظر ارتش- مخفی کرده بوده. به دنبال سوالات پی در پی خانواده‌های جانباختگان که استقرار موشک‌انداز با کدام مجوز انجام شده، فرمانده نهایتا مرجع صدور مجوز را، دفتر رهبری معرفی کرده بود.
با این‌حال قادر رحیم‌زاده، فرمانده قرارگاه مشترک پدافند هوایی خاتم الانبیا، تشکیل این نهاد نظامی را «عامل وحدت و هم افزایی بین سپاه و ارتش برای حفظ امنیت پایدار در کشور» دانسته است.
سال ۱۳۹۲ دانشگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا زیر نظر همین قرارگاه در تهران به‌منظور آنچه «تربیت نیروی انسانی مورد نیاز قرارگاه خاتم‌الانبیا» خوانده شد، تاسیس گردید.
محمدمهدی شاهرخی‌فر، یکی از چهار اوپراتور سایت پدافند ماهشهر که در حمله اسرائیل کشته شد از فارغ‌التحصیلان مرکز آموزش‌های تخصصی صاحب‌الزمان بود.
سایت راداری سوباشی، در ارتفاعات روستایی به همین نام در استان همدان واقع شده و از جمله مهم‌ترین سایت‌های راداری در مجموعه پدافند هوایی ایران به شمار می‌رود.
سایت راداری سوباشی در دوران جنگ ایران و عراق نقش بسیار مهمی در دفع حملات هوایی جنگنده‌ها و موشک‌های عراق داشت، تا جایی که عراقی‌ها بیش از ۱۵۰ حمله برای از بین بردن این سایت راداری انجام دادند.
سایت راداری سوباشی در زمان جنگ سیزده استان را پوشش می‌داد و هماهنگی میان موشک‌های زمین به هوا، سامانه‌های توپ ضدهوایی و آسمان غرب و بخش‌هایی از شمال غربی و جنوب غربی را هم تحت کنترل داشت.
نهایتا در مردادماه سال ۱۳۶۷، پس از گذشت چند روز ازپذیرش قطع‌نامه ۵۹۸ سازمان ملل برای صبح بین ایران و عراق، یک جنگنده میراژ به تلافی با راکت لیزری به سایت راداری سوباشی حمله کردند که در نتیجه این حمله اتاق عملیات این سایت از بین رفت و ۱۹ نفر از کارکنان آن کشته شدند.
گفته می‌شود برد راداری سایت سوباشی بیش از ۷۰۰ کیلومتر است و انواع رادار و سامانه‌های دفاعی برای مقابله تهدیدهای مختلف در این سایت مستقر شده است. در حال حاضر سایت سوباشی یکی از مهم‌ترین ایستگاه‌های جمع‌آوری اطلاعات درباره پرنده‌های بدون سرنشین و باسرنشین است.
سایت سوباشی مجهز به رادارهای پیش اخطار و کنترل آتش، سامانه‌های موشکی زمین به هوا، توپ‌های ضدهوایی و شبکه دیده‌بانی است.
آیا پدافند هوایی ایران توان محافظت از کشور در زمان جنگ را دارد؟
پس از حمله اسرائیل به ایران، بسیاری از کاربران در شبکه‌های اجتماعی این سوال را مطرح کردند که با وجود هزینه‌های فراوان برای خرید پدافندهای روسی مانند اس-۳۰۰، آیا واقعا پدافند هوایی ایران توانایی دفاع از کشور در زمان حمله را دارد؟
ایمان صادق‌زاده، مهندس هواوفضا به بی‌بی‌سی می‌گوید حمله آخر اسرائیل نشان داد که پدافند هوایی ایران توان دفاع موثر از کشور را ندارد.
آقای صادق‌زاده می‌گوید: «زیرا طبق گزارش موسسه تحقیقات جنگ واشنگتن از چهار سایت پدافندی اس-۳۰۰، سه سایت توسط اسرائیل مورد حمله قرار گرفت. این را هم باید مورد نظر قرار داد که آن نسخه از اس-۳۰۰ که جمهوری اسلامی در اختیار دارد که نسخه بهسازی شده نسبت به جنگ الکترونیک است.»
اگرچه سامانه آمریکایی ام‌آی‌ام-۲۳ هاوک قدیمی است، اما همچنان جزو یکی از پیشرفته‌ترین سامانه‌های پدافندی به شمار می‌رود و آمریکا از سال ۲۰۲۲ ارسال موشک‌های این سامانه به اوکراین را برای مقابله با حملات روسیه آغاز کرد.
نیروهای مسلح ایران در دهه هفتاد شمسی شروع به خرید سامانه‌های پدافندی از چین و روسیه کرد و با عملیاتی شدن سامانه‌های اف‌ام-۸۰ و اس-۲۰۰، جان نسبتا تازه‌ای به سیستم پدافند هوایی ارتش داده شد.
در دهه ۸۰ شمسی وزارت دفاع همزمان با توسعه برنامه موشکی، توسعه و پیشرفت پدافند هوایی را نیز جدی‌تر در دستور کار قرار داد و تعدادی از سامانه‌های پدافندی مانند مرصاد و تلاش را از طریق مهندسی معکوس تولید کرد.
پدافند مرصاد سال ۱۳۸۹ با الهام از سامانه آمریکایی هاوک ساخته شد و از نظر ظاهری هم شباهت زیادی به یک‌دیگر دارند.
مرصاد و تلاش هر دو سامانه‌های پدافند هوایی برد متوسط هستند.
مهم‌ترین سامانه پدافندی ایران اس-۳۰۰-پی‌ام‌یو۲ ساخت روسیه است که با قراردادی نجومی و بعد از ۱۰ سال خلف وعده روسیه به دلیل فشار کشورهای غربی، به ایران تحویل داده شد. با این وجود روسیه هیچ‌گاه رسما تایید نکرد که پدافند اس-۳۰۰ را به ایران تحویل داده است.
سال ۲۰۰۷ قراردادی به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار میان ایران و روسیه برای تحویل پنچ گردان یا اصطلاحا سایت پدافند اس-۳۰۰ بسته شد، اما به دلیل تحریم تسلیحاتی ایران تا سال ۲۰۱۶ این قرارداد بلاتکلیف ماند.
سال ۲۰۱۰ و در اوج تنش‌های ایران و غرب بر سر برنامه هسته‌ای، شورای امنیت سازمان ملل قطع‌نامه ۱۹۲۹ شورای امنیت که ممنوعیت فروش و ارسال هرگونه موشک و ادوات جنگی از جت‌های جنگنده گرفته تا تانک و کشتی و غیره به ایران را شامل می‌شد، به اجرا گذاشت. در همین سال ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه طی حکمی فروش و تحویل سامانه‌های پدافندی به ایران را ممنوع کرد.
در حالی که روسیه از تحویل پدافند اس-۳۰۰ به ایران سر باز می‌زد، فروردین ماه ۱۳۹۱ احمد وحیدی، وزیر دفاع وقت اعلام کرد طرح ساخت سامانه پدافندی جایگزین اس-۳۰۰ در دستور کار است و نهایتا سال ۱۳۹۹ سامانه ایرانی «باور-۳۷۳» که به عنوان «اس-۳۰۰ ایرانی» رونمایی شد.
خبرگزاری اینترفاکس روسیه آگوست ۲۰۱۵ از قرارداد جدیدی برای تحویل پدافند اس-۳۰۰ به ایران خبر داد، اما جزئیات این قرارداد هیچ‌گاه منتشر نشد و ولادیمیر پوتین هم در همان سال ضمن لغو ممنوعیت فروش اس-۳۰۰ به ایران، گفته بود با «سرعتی که ایران انتظار دارد، روسیه نمی‌توانند این پدافند را به ایران تحویل» دهد.
سامانه اس-۳۰۰ نهایتا بدون اعلام رسمی سر از ایران در آورد و فروردین‌ماه ۱۳۹۵ برای اولین بار در رژه ارتش در کنار مقبره آیت‌الله خمینی رونمایی شد.
بر اساس سخنان حسن دهقان، وزیر دفاع وقت در سال ۱۳۹۴، ایران چهار گردان/سایت اس-۳۰۰ از روسیه خریداری کرده است. هر گردان/سایت اس-۳۰۰ تحویل داده شده به ایران شامل یک رادار و چهار آتشبار است و هر آتشبار نیز چهار پرتابگر/لانچر موشک دارد. روسیه ۱۵۰ موشک مخصوص شلیک سامانه اس-۳۰۰ را در اختیار قرار داده است.
جمهوری اسلامی ایران بعد از دریافت سامانه پدافندی اس-۳۰۰ تبلیغات گسترده‌ای در راستای محافظت از حریم هوایی و اینکه قرار نیست دیگر «هیچ شی خارجی از دید پدافند هوایی پنهان بماند»، انجام داد. حسین نقوی حسینی، سخنگوی وقت کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفته بود با بکارگیری اس-۳۰۰ «هیچ نقطه کوری از هوا و فضای جمهوری اسلامی حتی به فاصله ۶۰ کیلومتری از مرزهای بین‌المللی ما وجود ندارد و همه فضاها در زیر چتر دفاعی سامانه پدافندی نیروهای مسلح ما قرار دارند.»
اسماعیل کوثری، رئیس کمیته دفاعی مجلس نهم هم گفته بود «آزمایش موفقیت‌آمیز اس-۳۰۰ پیامی به بیگانگان بی‌عقلی است که برای تعرض به حریم کشور ما دندان تیز کرده بودند.»
اما با حمله اسرائیل به سامانه‌های اس-۳۰۰ ایران، بسیاری از کاربران در شبکه‌های اجتماعی و حتی بسیاری از طرفداران حکومت این سوال را مطرح کردند که چرا پدافند روسی با این همه هزینه نتوانست از حمله اسرائیل جلوگیری کند؟
ایمان صادق‌زاده، مهندس هواوفضا می‌گوید از طریق جنگ الکترونیک می‌توان سامانه‌های پدافندی را از کار انداخت و مورد هدف قرار دارد.
آقای صادق‌زاده توضیح می‌دهد با توجه به اینکه نفود به سامانه اس-۳۰۰ پی‌ام‌یو۲ سخت است، اما این یک نمایش قدرت اسرائیل در برتری جنگ الکترونیک بود که توانست آن را هدف قرار دهد: «زیرا برخی هواپیماهایی که ایالات متحده آمریکا در اختیار دارد، مثل EA-18 گرولر در اختیار اسرائیل نیست، اما اسرائیل می‌تواند بر روی یک سری از هواپیماهایش کپسول‌های جنگ الکترونیک نصب کند، مانند اف-۱۶ و اف-۱۵ ایگل و آنها را به هواپیمای جنگ الکترونیک تبدیل کرده‌اند و من حدس می‌زنم برای نفوذ به سامانه‌های اس-۳۰۰ از این سامانه‌ها استفاده کردند.»
جنگ الکترونیک ایجاد اختلال در امواج راداری است و به مجموعه‌ای از اقدامات و تکنیک‌های نظامی گفته می‌شود که با هدف استفاده و کنترل امواج الکترومغناطیسی و به منظور دستیابی به برتری نظامی استفاده می‌شود که شامل سه گروه است: حمله الکترونیک، حفاظت الکترونیک و پشتیبانی الکترونیک.
آقای صادق‌زاده می‌گوید در جنگ الکترونیک دو مقوله اختلال و فریب وجود دارد، در بحث اختلال سیگنالی قوی‌تر از سیگنال فرکانس‌های موجود در وسایل ارتباطی و رادارهای دشمن ارسال می‌شود که باعث خواهد شد آنها نتوانند کارشان را به درستی انجام دهند و در بحث فریب همان سیگنال‌ها گرفته می‌شود و به جای آن سیگنال‌های جعلی منتشر می‌شود.
اگرچه ایران حمله به برخی پایگاه و وارد آمدن خسارت‌های جزئی را تایید کرده، اما تاکنون درباره هدف قرار دادن سایت‌های اس-۳۰۰ اظهار نظری نکرده است.
مدت کوتاهی پس از تحویل سامانه اس-۳۰۰ به ایران، ولادیمیر کوژین دستیار رئیس جمهوری روسیه در امور همکاری‌های فنی-نظامی از ساخت مرکز خدمات سامانه پدافند هوایی اس-۳۰۰ در ایران خبر داد، اما اطلاعاتی درباره راه‌اندازی این مرکز در دست نیست.
عباسعلی منصوری آرانی، وابسته نظامی سابق ایران در عربستان و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نهم در گفت‌وگویی با خبرگزاری میزان اظهار داشت که «لزوما این‌گونه نیست که اس-۴۰۰ نسبت به اس-۳۰۰ برای کشور ما از قابلیت های یبیشتری برخوردار است» و اسماعیل کوثری، رئیس وقت کمیته دفاعی مجلس نهم هم گفته بود «ممکن است اس-۴۰۰ امتیازات و برتری‌هایی نسبت به سامانه دفاعی اس-۳۰۰ داشته باشد، اما قطعا این تفاوت‌های آنها جزئی است و ما هم امروز نیاز چندانی به سامانه اس-۴۰۰ نداریم».
به جز سامانه اس-۳۰۰، پدافندهای مرصاد-۱۶، ۱۵ خرداد و باور-۳۷۳ به ترتیب در سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ توسط نیروهای مسلخ ایران ساخته و به سامانه پدافندی ارتش ملحق شدند.
سامانه ۱۵ خرداد گفته می‌شود توانایی هدف گرفتن جنگنده‌ها و پهپادهای مهاجم با برد درگیری ۱۲۰ کیلومتر را دارد. از ویژگی‌های دیگر پدافند ۱۵ خرداد آماده‌شدن برای عملیاتی شدن زیر پنج دقیقه و توان درگیری همزمان با شش هدف را دارد.
باور-۳۷۳ که پیشرفته‌ترین سامانه پدافندی برد بلند در اختیار ارتش است که سال ۱۳۹۹ ساخته شد و به خانواده موشک‌های صیاد مجهز است.
باور-۳۷۳ با دو رادار در گردان‌هایی با شش آتشبار که هر آتشبار دارای چهار پرتابگر موشک است، قابلیت درگیری همزمان با شش هدف را دارد.
بعد از حمله اسرائیل به ایران و هدف گرفته شدن پدافندهای اس-۳۰۰ روسی، رسانه‌های داخلی کوشیدند سامانه باور-۳۷۳ موفق در دفع حملات و دارای عملکرد موثرتر نشان دهند.
وب‌سایت دفاع‌نیوز وابسته به وزارت دفاع نوشت سامانه پدافندی موشکی باور-۳۷۳ قابلیت درگیری در ارتفاع ۲۷ کیلومتر، کشف همزمان ۳۰۰ هدف و رهگیری همزمان ۶۰ هدف را دارد.
وب‌سایت تابناک در گزارشی با اشاره به رادار چندمنظوره «حافظ» که به ادعای نیروهای مسلح ایران امکان جست‌وجو و ردیابی برای اسکن در ارتفاع پایین را دارد، نوشت سامانه باور می‌تواند با بردی ۳۰۰ کیلومتری تا ۱۰۰ هدف را شناسایی کند.
به گفته این وب‌سایت سامانه باور-۳۷۳ به یک رادار غیرفعال هم به نام «علیم» مجهز است که مخصوص مقاومت در برابر جنگ الکترونیک و افزایش برد کشف اهداف است. در این گزارش با استناد به رادارهایی که سامانه باور-۳۷۳ به آن مجهز است، ادعا شده که این سامانه در دفع حملات اسرائیل موفق‌تر از اس-۳۰۰ روسی عمل کرده است.
جنگ الکترونیک به منظور ایجاد اختلال در سیگنال‌ها می‌تواند نقش مهمی در فریب رادارها برای شناسایی دارند.
امیر آقامحمدی، رئیس سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی پدافند هوایی ارتش، شهریور ۱۴۰۲ در گفت‌وگویی با خبرگزاری مهر از دستیابی پدافند هوایی ارتش به محصولات مختلفی در حوزه «لیزر، سایبر و پالس‌های الکترومغناطیس» و تمرکز پدافند هوایی نیروهای مسلح روی بحث سایبر و اخلال الکترونیک گفت.
امیر آقامحمدی به نام این محصولات اشاره‌ای نکرد و گفت «در صورت لزوم از آنها نام برده خواهد شد.»
رئیس سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی پدافند هوایی ارتش در همین گفت‌وگو مدعی شد که مساله جنگنده‌های اف-۳۵ -که اسرائیل شماری از آنها را در اختیار دارد- «چندین سال پیش رفع شده» است، اما در این باره توضیح بیشتری نداد. برخی معتقدند احتمالا منظور او دستیابی ایران به سامانه پدافندی اس- ۳۰۰ بوده است.
آقای صادق‌زاده می‌گوید یکی از دلایلی که نمی‌توان به راحتی سامانه‌های پدافند ایرانی را با نسخه‌های خارجی مقایسه کرد، این است که هیچ دسترسی به آنها برای آزمایش وجود ندارد و تنها ادعای سازندگان درباره این سامانه‌ها در دسترس است.
سامانه‌های پدافند هوایی سپاه پاسداران
سپاه پاسداران با قدرت گرفتن در دهه ۶۰ و تبدیل شدن به یک تشکیلات نظامی سازمان‌یافته در موازات با ارتش، رفته رفته سامانه‌های پدافند هوایی را نیز در اختیار گرفت و در حال حاضر بخش بزرگی از سامانه‌ها و قرارگاه‌های پدافند هوایی در اختیار نیروی هوافضای سپاه است.
فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوافضا سپاه پاسداران سال ۱۳۶۵ با ورود سامانه‌های پدافندی خارجی ایجاد شد.
سپاه پاسداران نیز از طیف گسترده‌ای از سامانه‌های پدافند هوایی استفاده می‌کند که برخی از آنها مانند اچ‌کیو-۲، سام-۶ و تور ام-۱ قدیمی و ساخت کشورهای روسیه و چین هستند.
تور ام-۱ که در دوران اتحاد جماهیر شوری ساخته شد، در دهه ۸۰ شمسی در اختیار سپاه پاسداران قرار گرفت. بر اساس گزارش موسسه مطالعات صلح استکهلم (سیپری)، روسیه ۲۹ پدافند تور ام-۱ و ۷۰۰ موشک مخصوص شلیک این
پدافند را به سپاه پاسداران تحویل داده است.
سپاه پاسداران سال ۱۳۸۳ طی قراردادی به ارزش تقریبی ۷۰۰ میلیون دلار سامانه‌های تور ام-۱ را از روسیه خریداری کرد و سال ۱۳۸۵ تحویل داده شد.
تور ام-۱ پدافند بد نام سپاه پاسداران است که در تاریخ هشتم ژانویه ۲۰۱۸ با شلیک دو موشک به پرواز پی‌اس۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین، باعث کشته شدن همه ۱۷۶ سرنشین آن شد.
در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۹۸، یک شیء پرنده وارد حریم هوایی ایران در استان هرمزگان شد و توسط پدافند سوم خرداد مورد هدف قرار گرفت و ساقط شد. سپاه پاسداران سریعا اعلام کرد این شیء پرنده یک پهپاد آمریکایی شناسایی و تجسسی RQ-4 گلوبال‌هاوک بود که پس از ورود به حریم هوایی ایران در نزدیکی کوه مبارک در هرمزگان هدف گرفته شده است. سپس فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا (سنتکام) ساقط شدن این پهپاد را تایید کرد، اما آمریکا ادعا کرد وارد حریم هوایی ایران نشده است.
سوم خرداد برد متوسط است و همزمان می‌تواند با چهار هدف درگیر و هشت موشک شلیک کند.
سامانه‌های پدافندی ۹ دی و دزفول از جدیدترین سامانه‌های تولید شده ایرانی هستند که در اختیار سپاه پاسداران قرار دارند.
سامانه پدافند دزفول بر اساس تور ام-۱ روسی ساخته شده و به همین دلیل بسیاری آن را نسخه مهندسی معکوس تور ام-۱ می‌دانند. دزفول برد کوتاه است، اما همزمان امکان درگیری با هشت هدف را دارد و از جمله سامانه‌های متحرک به شمار می‌رود.
سپاه اولین در رزمایش مشترک مدافعان آسمان ولایت ۱۴۰۰ از سامانه پدافندی دزفول رونمایی کرد.
با این‌حال سامانه دزفول اگرچه امکان حرکت دارد، اما هنگام شلیک باید توقف کوتاهی داشته باشد.
قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا
از آنجایی که سامانه‌ها و پایگاه‌های پدافند هوایی ایران بین دو نیروی نظامی ارتش و سپاه پاسداران تقسیم شده است، سال ۱۳۷۱ قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا (پداجا) با هدف مسئولیت هماهنگی و بهره‌برداری از فعالیت‌های پدافند هوایی میان ارتش و سپاه، و به عنوان مرکزی برای تقویت شبکه یکپارچه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی تاسیس شد.
قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا زیر نظر ستاد مشترک ارتش فعالیت می‌کند و سرتیپ قادر رحیم‌زاده، فرمانده این قرارگاه است.
بر اساس آنچه در وب‌سایت پدافند هوایی نیروهای مسلح ایران آمده است، قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا در ساختار سازمانی قبلی هدایت و کنترل عملیاتی یگان‌های پدافند هوایی نیروهای مسلح را به عهده داشت، اما در ساختار تشکیلاتی جدید با تحویل گرفتن کامل یگان‌های پدافند هوایی نیروی هوایی و اعمال فرماندهی کامل بر آنها و با در اختیار گرفتن فرماندهی اطلاعات و شناسایی، شبکه راداری، موشکی و توپخانه‌ای و دیده‌بانی و سامانه‌های پشتیبانی رزمی و عمومی یگان‌ها، مسئولیت کنترل عملیات هوایی کشور را عهده‌دار است. نتیجتا کلیه جنگ افزارها و یگان‌های پدافند هوایی سپاه و ارتش همچون گذشته تحت نظارت عملیاتی قرارگاه پدافند هوایی فعالیت می‌کنند.
خرداد ۱۳۹۸ نیروی پدافند هوایی ارتش از قرارگاه خاتم‌الانبیا جدا شد و این قرارگاه مانند گذشته مسئولیت هماهنگی و بهره‌برداری از فعالیت‌های پدافند هوایی کلیه نیروهای مسلح ایران و کنترل شبکه یکپارچه فرماندهی پدافند هوایی کشور را بر عهده گرفت.
پس از این اتفاق و با حکم رهبر جمهوری اسلامی ایران، نیروی پدافند هوایی ارتش به عنوان چهارمین نیروی رسمی ارتش شناخته شد.
ایران از لحاظ تقسیم‌بندی مناطق پدافند هوایی به ۹ منطقه تقسیم شده است , هم سپاه و ارتش در همه این ۹ منطقه، پایگاه پدافندی دارند.
وجود دو نیروی پدافندی در کشور، می‌تواند چالش‌هایی را از جمله هماهنگی میان آنها ایجاد کند.
علیرضا صباحی‌فرد، فرمانده نیروی پدافند هوایی ارتش، شهریورماه ۱۴۰۲ در خطبه نماز جمعه تهران پدافند هوایی ارتش و پدافند هوایی سپاه را «یک ید واحده» معرفی کرد.
اما همچنان این سوال مطرح است: هماهنگی بین دو نیروی پدافندی چگونه است و آیا این موضوع اختلالی در کار سیستم پدافندی ایجاد نمی‌کند؟
ایمان صادق‌زاده معتقد که عدم یک‌پارچگی سیستم پدافند هوایی ایران باعث اختلال در عملکرد خواهد شد. این مهندس هوا و فضا می‌گوید دادگاه هواپیمای اوکراینی در ایران نشان داد بین این دو سیستم پدافندی «اختلاف و آشفتگی» وجود دارد.
در جریان جلسات دادگاه رسیدگی به ساقط کردن پرواز اوکراینی، یکی از موضوعات مورد بررسی، هماهنگی‌های انجام شده بین سامانه یکپارچه پدافند کشور با اوپراتور پدافند تور ام-۱ بود.
بی‌بی‌سی فارسی پیشتر به اطلاعاتی دست یافته بود که نشان می‌داد در یکی از جلسات دادگاه پرواز شماره ۷۵۲، فرمانده پدافند هوایی سپاه پاسداران اعتراف غیرمنتظره‌ای انجام می‌دهد: «اینکه سپاه محل استقرار موشک‌انداز (تور-ام۱) سرنگون‌کننده هواپیمای اوکراینی را، از سیستم یکپارچه پدافند هوایی ایران -زیر نظر ارتش- مخفی کرده بوده. به دنبال سوالات پی در پی خانواده‌های جانباختگان که استقرار موشک‌انداز با کدام مجوز انجام شده، فرمانده نهایتا مرجع صدور مجوز را، دفتر رهبری معرفی کرده بود.
با این‌حال قادر رحیم‌زاده، فرمانده قرارگاه مشترک پدافند هوایی خاتم الانبیا، تشکیل این نهاد نظامی را «عامل وحدت و هم افزایی بین سپاه و ارتش برای حفظ امنیت پایدار در کشور» دانسته است.
سال ۱۳۹۲ دانشگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیا زیر نظر همین قرارگاه در تهران به‌منظور آنچه «تربیت نیروی انسانی مورد نیاز قرارگاه خاتم‌الانبیا» خوانده شد، تاسیس گردید.
محمدمهدی شاهرخی‌فر، یکی از چهار اوپراتور سایت پدافند ماهشهر که در حمله اسرائیل کشته شد از فارغ‌التحصیلان مرکز آموزش‌های تخصصی صاحب‌الزمان بود.
سایت راداری سوباشی، در ارتفاعات روستایی به همین نام در استان همدان واقع شده و از جمله مهم‌ترین سایت‌های راداری در مجموعه پدافند هوایی ایران به شمار می‌رود.
سایت راداری سوباشی در دوران جنگ ایران و عراق نقش بسیار مهمی در دفع حملات هوایی جنگنده‌ها و موشک‌های عراق داشت، تا جایی که عراقی‌ها بیش از ۱۵۰ حمله برای از بین بردن این سایت راداری انجام دادند.
سایت راداری سوباشی در زمان جنگ سیزده استان را پوشش می‌داد و هماهنگی میان موشک‌های زمین به هوا، سامانه‌های توپ ضدهوایی و آسمان غرب و بخش‌هایی از شمال غربی و جنوب غربی را هم تحت کنترل داشت.
نهایتا در مردادماه سال ۱۳۶۷، پس از گذشت چند روز ازپذیرش قطع‌نامه ۵۹۸ سازمان ملل برای صبح بین ایران و عراق، یک جنگنده میراژ به تلافی با راکت لیزری به سایت راداری سوباشی حمله کردند که در نتیجه این حمله اتاق عملیات این سایت از بین رفت و ۱۹ نفر از کارکنان آن کشته شدند.
گفته می‌شود برد راداری سایت سوباشی بیش از ۷۰۰ کیلومتر است و انواع رادار و سامانه‌های دفاعی برای مقابله تهدیدهای مختلف در این سایت مستقر شده است. در حال حاضر سایت سوباشی یکی از مهم‌ترین ایستگاه‌های جمع‌آوری اطلاعات درباره پرنده‌های بدون سرنشین و باسرنشین است.
سایت سوباشی مجهز به رادارهای پیش اخطار و کنترل آتش، سامانه‌های موشکی زمین به هوا، توپ‌های ضدهوایی و شبکه دیده‌بانی است.
آیا پدافند هوایی ایران توان محافظت از کشور در زمان جنگ را دارد؟
پس از حمله اسرائیل به ایران، بسیاری از کاربران در شبکه‌های اجتماعی این سوال را مطرح کردند که با وجود هزینه‌های فراوان برای خرید پدافندهای روسی مانند اس-۳۰۰، آیا واقعا پدافند هوایی ایران توانایی دفاع از کشور در زمان حمله را دارد؟
ایمان صادق‌زاده، مهندس هواوفضا به بی‌بی‌سی می‌گوید حمله آخر اسرائیل نشان داد که پدافند هوایی ایران توان دفاع موثر از کشور را ندارد.
آقای صادق‌زاده می‌گوید: «زیرا طبق گزارش موسسه تحقیقات جنگ واشنگتن از چهار سایت پدافندی اس-۳۰۰، سه سایت توسط اسرائیل مورد حمله قرار گرفت. این را هم باید مورد نظر قرار داد که آن نسخه از اس-۳۰۰ که جمهوری اسلامی در اختیار دارد که نسخه بهسازی شده نسبت به جنگ الکترونیک است.»
