جمهوری اسلامی ایران و «مصلحت‌های بزرگ»؛ آیا ستاره اقبال علی لاریجانی دوباره طلوع کرده؟

علی لاریجانی در بحبوبه تنش‌ها میان ایران و اسرائیل، به عنوان فرستاده ویژه آیت‌الله خامنه‌ای به سوریه و لبنان رفت و در گفت‌وگو با سایت رهبر جمهوری اسلامی ایران از اعلام آمادگی ایران برای دور جدید مذاکره با دولت دونالد ترامپ سخن گفتبی بی سی: مسعود آذر
طرفدارانش می‌گویند ستاره اقبالش دوباره طلوع کرده است و همان‌طور که مسعود پزشکیان پس از رد صلاحیت به بالاترین مقام اجرایی رسید، علی لاریجانی، مشاور علی خامنه‌ای نیز دوباره به صحنه سیاسی بازگشته، «موانع» برطرف شده و او آماده است تا «ارتفاع» بگیرد و ممکن است در آینده نقش‌های مهمی در صحنه داخلی و خارجی ایفا کند.

رئیس پیشین مجلس ایران همزمان با انتخابات ریاست جمهوری امسال برای بار دوم با هشتگ «ارتفاع بگیریم» برای ورود به رقابت‌های انتخاباتی اعلام آمادگی کرد اما شورای نگهبان بال‌هایش را قیچی کرد و برای بار دوم رد صلاحیت شد و اجازه ارتفاع گرفتن به او داده نشد و حرکت او برای بازگشت به صحنه سیاسی ناکام ماند.

به فاصله چندماه از این ناکامی بزرگ، او در بحبوبه تنش‌ها میان ایران و اسرائیل، به عنوان فرستاده ویژه علی خامنه‌ای به سوریه و لبنان رفت و در گفت‌‌گو با سایت رهبر جمهوری اسلامی ایران با شرط این که «ما به سمت بمب نمی‌رویم؛ شما هم شروط ما را بپذیرید» از دولت جدید آمریکا خواست تا بر سر برنامه هسته‌ای با ایران توافق کند؛ مصاحبه‌ای که بازتاب زیادی در رسانه‌ها پیدا کرد.

تحرکات خبری و سفر آقای لاریجانی موجی از واکنش‌ها و حدس و گمان‌ها در باره احتمال بازگشت او برمدار قدرت را به همراه داشت و بطور مشخص گمانه‌زنی شد که ممکن است او دوباره دبیر شورای عالی امنیت ملی شود. اما آقای لاریجانی در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم این خبرها را ساخته‌و‌پرداخته «رسانه‌ها» دانست و گفت چنین پیشنهادی به او نشده است.

درباره حضور پر رنگ علی لاریجانی در صحنه سیاسی دلایل مختلفی می‌تواند مطرح باشد؛ ممکن است برآمده از یک اتفاق و یک ماموریت مرسوم کاری و موردی باشد یا اتفاقی در صحنه سیاسی ایران در حال شکل گیری است و یک برنامه بلندمدت و حساب‌شده بخصوص از طرف دستگاه رهبری جمهوری اسلامی ایران در پشت آن باشد، تا مثلا نیروهای نزدیک و وفادار به علی خامنه‌ای فعال باشند تا در صورت تغییراتی از جنس جانشینی رهبر، در صحنه باشند و در انتقال مسالمت‌آمیز قدرت نقش بازی کنند.

از سوی دیگر با روی کارآمدن مسعود پزشکیان شماری از اعضای جریان‌ها و طیف‌های سیاسی «وفادار به نظام» اعم از اصلاح‌طلب، میانه‌رو واصولگرا، تحت عنوان «وفاق ملی» در صحنه سیاسی و اجرایی فعال شده‌اند. به طور طبیعی اصولگرایانی مانند آقای لاریجانی که یکی از گزینه‌های معاون اولی دولت نیز بود با سابقه ریاست سه دوره مجلس، دبیری شورای عالی امنیت ملی، ریاست صدا و سیما و ... در این راستا فرصت بازی در عرصه سیاسی پیدا کرده‌اند.

از زاویه‌ای دیگر احتمال می‌رود نظام تصمیم‌گیری در جمهوری اسلامی ایران به این نتیجه رسیده باشد که همه گروه‌ها وافراد سیاسی را در بحران‌های سیاسی و اقتصادی امروز ایران مشارکت دهد تا به نوعی احزاب منتقد مانند بخشی از میانه‌روها و اصلاح‌طلبان و مخالفان وضع موجود را خلع سلاح کند. در ماه‌های اخیر تیغ رسانه‌های اصلاح‌طلب برای نقد و انتقاد از وضع موجود کند شده و بیشتر در جهت حمایت از سیاست‌های دولت مطلب می‌نویسند.
در ایران «وفاداری» به رهبر جمهوری اسلامی ایران نقش و اهمیت مهمی در انتصاب‌ها و تغییر وتحولات مدیریتی داردکسانی که در مقابل رهبر ایستادند
بررسی سرنوشت روسای قوه مجریه و شماری از سیاستمداران در جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد که برای بازگشت آنها به صحنه سیاسی مشکلات و دست‌اندازهایی وجود داشته و آنها نتوانسته‌اند از طریق سازو کارهای رایج مانند انتخابات به قدرت برگردند چرا که نبض انتخابات بر اساس سیاست‌ها و مصلحت‌های کلان جمهوری اسلامی تنظیم شده است. ساز و کاری که منتقدان از آن به عنوان «مهندسی انتخابات» یاد می‌کنند. شورای نگهبان و نهادهای امنیتی و اطلاعاتی در چیدمان و کم و کیف فعالیت بازیگران سیاسی نقش اساسی و محوری در این پازل دارند.

مرور سرنوشت افرادی مانند محمود احمدی‌نژاد، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد خاتمی، حسن روحانی و شماری از وزرا و نمایندگان مجلس که با در بسته حاکمیت روبرو شدند، نشان می‌دهد که عامل تعیین‌کننده موضوع وفاداری و روابط آنها با شخص رهبر جمهوری اسلامی ایران بوده که در قالب «عدم اعتقاد و التزام به اسلام و نظام» طرح می‌شود.

سوابق و عملکرد کسانی مانند هاشمی‌رفسنجانی، نشان از پایبندی واعتقاد آنها به نظام جمهوری اسلامی ایران داشت اما ظاهرا «زاویه داشتن» و حتی «تردید» در اصل وفاداری به شخص رهبرجمهوری اسلامی باعث شد که امثال او را از «قطار انقلاب» پیاده کنند. به نظر می‌رسد روال جریان «خالص سازی» و حذف چهره‌های مطرح سیاسی در چند سال اخیر هم برهمین سیر و منوال چرخیده است.

البته رهبر جمهوری اسلامی ایران تغییر و تحولات در عرصه بازیگران سیاسی را به گونه دیگری تعبیرو تفسیر می‌کند و این «ریزش‌ها» را امر طبیعی می‌داند. او تاکید دارد که «ارتداد فقط برگشتن از دین نیست، برگشتن از راه است» (۱۵ بهمن‌ماه سال ۱۳۸۱). علی خامنه‌ای افرادی از نسل اول انقلابیون که از نظر او به انقلاب پشت کردند را «مرتدین از انقلاب» می‌داند و در عین حال معتقد است که «رویش‌ها» در جمهوری اسلامی ایران از «ریزش‌ها» بیشتر بوده است.
رهبر جمهوری اسلامی ایران از مسعود پزشکیان و اعضای دولت خواسته «صد جوان مومن پرانگیزه‌ انقلابی متعهد را آماده کنند و تحویل کشور بدهند»پزشکیان؛ آری! لاریجانی؛ نه!
با سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور سابق در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ و حذف او از صحنه سیاسی، بخت و اقبال به بعضی از سیاستمداران دوباره رو کرد هرچند حساب شده، محدود و دست‌چین.

صلاحیت علی لاریجانی برخلاف گمانه‌‌زنی‌ها همانند انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰، برای بار دوم در انتخابات تیرماه ۱۴۰۳ نیز رد شد. در هر دو دوره از انتخابات ریاست جمهوری چنین تصور می‌شد که ممکن است در لحظات آخرآقای خامنه‌ای پا درمیانی کند و صلاحیت آقای لاریجانی تائید شود، اما چنین اتفاقی نیفتاد و او به عنوان یکی از مهمترین گزینه‌های ریاست جمهوری از رسیدن به مقام دوم کشور بازماند.

در مقابل ناکامی آقای لاریجانی در انتخابات اخیر ریاست جمهوری که کارنامه درخوری در حمایت از علی خامنه‌ای دارد، میدان رقابت برای ورود مسعود پزشکیان باز شد. صلاحیت آقای پزشکیان برای نامزدی به فاصله چند ماه هم در انتخابات مجلس شورای اسلامی و هم انتخابات ریاست جمهوری، با اشاره و تائید آقای خامنه‌ای تائید شد.

گمانه‌ها و دلایل مختلفی برای اینکه کجا و کی رهبر جمهوری اسلامی ایران از خودش مایه می‌گذارد یا چرا برای آقای لاریجانی قدمی برنداشت اما از آقای پزشکیان تا پایان شمارش آرا حمایت کرد، زده و طرح می‌شود. یکی از دلایل آن می‌تواند گردش نخبگان و باز کردن فضاهای جدید برای حل معضلات متعدد و تلنبار شده در عرصه اداره کشور باشد.

رهبر جمهوری اسلامی بارها تاکید داشته تا از افراد «جوان، مومن، انقلابی، متعهد، پرانگیزه» در دستگاه اجرایی استفاده شود. او به طور مشخص با روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد تاکید داشت تا نسل جدیدی از مدیران جوان وارد دستگاه مدیریت کشور شود و پس از گذشت حدود ۲۰ سال از مسعود پزشکیان و اعضای دولت نیز خواست که «صد جوان مومن پرانگیزه‌ انقلابی متعهد را آماده کنند و تحویل کشور بدهند» (۶ شهریورماه ۱۴۰۳)

همچنین آقای خامنه‌ای در دوم مهرماه محمد مخبر، معاون اول دولت ابراهیم رئیسی را مامور زمینه‌سازی برای «گردش نخبگان» در اداره کشور کرد. او در حکمش از آقای مخبر خواست تا «نخبگان و جوانان پرانگیزه و تلاشگر» را شناسایی کند تا «در کمک به دستگاه‌های دولتی و غیره از آن بهره‌برداری» شود.

مفهوم رایج گردش نخبگان با آنچه در ذهن رهبر جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد تفاوت ماهوی دارد و منظور او بیشتر گردشی هدایت شده با نگاه ایدئولوژیک تعریف و تبیین شده است. از این رو با ساختاری بسته با قدرت متمرکز روبرو هستیم که نیروهای نظامی مانند سپاه پاسداران و روحانیون نزدیک به نظام نقش محوری را در آن بازی می‌کنند.

تجربه اخیر انتخاب و معرفی وزرای پیشنهادی در دولت مسعود پزشکیان نمونه‌ای از مفهوم «گردش نخبگان» در جمهوری اسلامی ایران است. با وجود اینکه در ظاهر یک اصلاح‌طلب برنده انتخابات شد اما به گفته مسعود پزشکیان چیدمان کابینه تمام و کمال در دست رئیس جمهور نبود و نهادهای امنیتی و در صدر آنها علی خامنه‌ای در چینش آن نقش داشتند تا جایی که حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس اعلام کرد که ۷۰ درصد وزرای پیشنهادی به مجلس به آقای پزشکیان رای ندادند. (۱۵ آبان‌ماه ۱۴۰۳) به عبارتی رئیس جمهور کابینه‌ای را به مجلس معرفی کرد و رای اعتماد گرفت که با او همسویی فکری ندارند.

بررسی سایر انتصابات در سازمان‌ها و استانداری‌ها نیز نشان می‌دهد که گردش نخبگان در بین خودی‌ها و حساب شده انجام شده است و به نوعی از «قانون آهنین الیگارشی» یا حکومت اقلیت تبعیت شده و به رغم آنکه همه گروه‌ها سهیم شده‌اند اما قدرت همچنان در دست گروهی محدود متمرکز است و مانع از ورود بازیگران جدید و انتصاب افراد غیرخودی ‌شده‌اند.

به عبارت دیگر با وجود اینکه در گذشته در جمهوری اسلامی ایران با تغییر دولت‌ها، شاهد تغییر «اتوبوسی» و بازگشت گروه‌ها و چهره‌های مطرح سیاسی بودیم اما در دولت چهاردهم چنین اتفاقی نیفتاد و به نظر می‌رسد این دولت بیشتر ادامه دهنده دولت اصولگرای ابراهیم رئیسی باشد.
علی لاریجانی‌ها و «مصلحت‌های بزرگ»
تجربه کنار گذاشتن نیروهای سیاسی از طیف‌های مختلف در جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد که حتی اصلاح‌طلبان نیز تمام و کمال حذف نمی‌شوند و پس از پایان کارشان در دانشگاه، دفتر، اداره، نهاد یا سازمانی مشغول می‌شوند تا به نوعی در صورت نیاز مانند انتخابات از آنها استفاده شود یا به نوعی فعالیت‌شان تحت کنترل باشد. چنانکه محمود احمدی‌نژاد با وجود انتقادات و اشارات تندی که به شکل غیر مستقیم علیه علی خامنه‌ای داشت در دور جدید مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز منصوب شد. (شهریورماه ۱۴۰۱)

پیش از انتشار اعضای جدید مجمع تشخیص مصلحت، محمدرضا باهنر، فعال سیاسی اصولگرا و عضو این مجمع درباره احتمال حذف آقای احمدی‌نژاد گفته بود «آمدن در مجمع و نیامدن در مجمع را ساده تحلیل نکنیم ممکن است یک زمانی مصلحت‌های بزرگتری وجود داشته باشد.»

علی لاریجانی به عنوان مشاور رهبر جمهوری اسلامی ایران وعضو مجمع تشخیص مصلحت نظام در دوران فطرت و پایان ریاستش در مجلس دهم در دفتری که در مرکز مطالعات وزارت امور خارجه به او واگذار شد، پیگیر امور قرارداد راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین شد. او در دولت ابراهیم رئیسی مسئولیتی نداشت. در دولت مسعود پزشکیان نیز خبرهایی در رسانه‌ها منتشر شد که علی لاریجانی یکی از سه گزینه‌ اصلی معاون اولی آقای پزشکیان است ولی این اتفاق نیز نیفتاد. برخی از گمانه‌زنی‌ها و خبرهای غیررسمی از مخالفت علی خامنه‌ای با انتخاب آقای لاریجانی یا «تمایل» بیشتر او به محمدرضا عارف حکایت داشت، اخباری که نه تائید شد و نه تکذیب و در نهایت آقای عارف که نزدیک به اصلاح‌طلبان است معاون اول رئیس جمهور شد.

از نظر محمد مهاجری، فعال رسانه‌ای نزدیک به علی لاریجانی، «حسادت‌های شخصی» مانع از بازگشت آقای لاریجانی به قدرت بوده است. او می‌گوید «فعالیت‌ سیاسی لاریجانی در فرا دولت و فرا حکومت، بسیار موثرتر» از انتصاب او به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی و چنین مشاغلی است.

با وجود تحلیل‌های مختلفی که حول و حوش آینده سیاسی علی لاریجانی وجود دارد به نظر می‌رسد که «مصلحت‌های بزرگتری» برای کسانی مانند علی لاریجانی وجود دارد که متناسب با زمان و مکان، سطح «ارتفاع» مشخصی برای آنان تعریف می‌شود و آنها نمی‌توانند فراتر از آن اوج بگیرند.

آقای لاریجانی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۴ این بخت را داشت تا تائید صلاحیت شود اما برخلاف پیش‌بینی‌ها محمود احمدی‌نژاد که آخرین شانس را برای ریاست جمهوری داشت، برای هشت سال به پاستور رفت و علی لاریجانی به عنوان نماینده اصولگرایان از بین هفت نامزد، ششم شد.