تصویر کمیاب نخستین گروه از دختران دیپلمه‌ تاریخ ایران در سال ۱۳۰۷

سایت رویداد 24: در سال ۱۳۰۷ هجری خورشیدی، برای اولین بار در تاریخ نخستین گروه از دختران ایرانی مدرک دیپلم گرفتند. توران آزموده، فخرعظمی ارغنون، بی‌بی‌خانم خلوتی، گیلان خانم، فرخنده خانم و مهرانور سمیعی اعضای این گروه بودند. این اتفاقی بزرگ در زمینه تحقق مدرنیته در ایران و احقاق حقوق زنان بود؛ اما راهی دشوار برای رسیدن به آن طی شد.

حق تحصیل برای زنان و دختران، یکی از حقوق بنیادینی بود که در دوران انقلاب مشروطه به صورت جدی دنبال شد. مورگان شوستر درباره این موضوع می‌نویسد: «زنان ایران پس از انقلاب مشروطه، با یک جهش، بدل به یکی از مترقی‌ترین و رادیکال‌ترین زنان جهان شده‌اند. آن‌ها بدل به آموزگار، سخنگوی سیاسی، روزنامه نگار و نویسنده شده‌اند. از برهم خوردن تصورات دیرینه چه باک، زیرا مطلب فوق حقیقت محض است.»

زنان ایرانی تا پیش از انقلاب مشروطه تنها در حوزه‌های علمیه و مکتب خانه امکان آموزش داشتند. علاوه بر محدود بودن آموزش در این مکاتب و فقدان علوم جدید، دختران حق آموختن نوشتار را نیز نداشتند. آموزش خواندن برای دختران مجاز بود، ولی دختران نباید نوشتن می‌آموختند و معروف بوده دختر، مشق که بلد شد، کاغذپرانی می‌کند؛ یعنی نامه عاشقانه می‌نویسد. همچنین دختران محصل در مکتب‌ها مکرر مورد تعرض جنسی از سوی مردان خانواده ملاباجی‌ها قرار می‌گرفتند.

با همین اوصاف هم درصد بسیار کمی از دختران به مکتب می‌رفتند و قاطبه زنان ایرانی سواد خواندن و نوشتن نیز نداشتند. تقاضای زنان برای برخورداری از آموزش از سال ۱۲۸۵ مطرح شد. با وجود بی‌میلی بسیاری از دولتمردان، «بی‌بی خانم استرآبادی» مدرسه‌ای دخترانه در سال ۱۲۸۵ تاسیس کرد که راه را برای تحصیل دختران هموار کند. پیش از مدرسه بی‌بی خانم، نخستین مدرسه دخترانه در ایران توسط کشیش‌های پرسبیتری در ارومیه تاسیس شده بود، اما تنها دختران ارامنه در آن تحصیل می‌کردند. کشیشان آمریکایی در تهران، تبریز و همدان نیز مدارسی برای آموزش دختران تاسیس کرده بودند، اما خانواده‌های ایرانی میلی برای فرستادن فرزندان خود به این مدارس نداشتند. تمام خدمات این مدارس اعم از کتاب و ثبت‌نام و اقامت شبانه‌روزی رایگان بود، اما تحصیل زنان امری بسیار بدیع به حساب می‌آمد و هیچکدام از این اقدامات برای ترغیب خانواده‌ها کافی نبود. اما عمل بی‌بی خانم، تاسیس مدرسه‌ای دخترانه برای شهروندان مسلمان؛ آنهم توسط یک زن مسلمان، اقدامی بی‌سابقه بود. این مورد به ویژه نگرانی روحانیون را که مخالف تحصیل زنان بودند برانگیخت. نوه بی‌بی خانم درباره تاسیس این مدرسه می‌نویسد: «این مدرسه خیلی سر و صدا راه انداخت. امام جماعت مسجد عبدالعظیم پای منبر گفته بود که کلمه «دوشیزه» شهوت‌انگیز است؛ وای بر ملتی که مدرسه دوشیزگان داشته باشد! سایر ملا‌ها نیز علیه مادربزرگم اقدام کردند. سیدعلی شوشتری اعلامیه چاپ کرد و نوشت این مدرسه مال زنی است که مفاسد دینیه دارد. خانه‌اش محل اجتماع هنرمندان است و در آن تار می‌زنند.»

فشار‌های بسیاری بر بی‌بی خانم وارد شد و قشریون مرتجع خانه وی را آتش زدند. آن‌ها بی‌بی خانم و دختران محصل مدرسه وی را علنا فاحشه خطاب می‌کردند و نهایتا فشار‌ها به حدی رسید که دولت این مدرسه را تعطیل کرد. در خاطرات دختر بی‌بی خانم آمده‌است که یکی از روحانیان بر سر منبر گفته بود: «بر این مملکت باید گریست که در آن دبستان دوشیزگان باز باشد.».

اما زنان با وجود مخالفت روحانیون مدارسی برای خود تاسیس کردند و بسیاری از محصلان از فرنگ برگشته نیز به قصد آموزش دختران در مدارس مذکور داوطلب شدند. کار به جایی رسید که شیخ فضل‌الله نوری و سیدعلی شوشتری رسما فتوا دادند که تاسیس نهاد‌هایی مانند مدارس دخترانه حرام است و پیروانش آن‌ها در کوچه و خیابان به محصلان و معلمان حمله می‌کردند و به صورتشان تف می‌انداختند.

در این اثنا مبارزه برای حق برخورداری زنان از تحصیل بالاگرفت و مشروطه‌خواهان در برابر مشروعه‌خواهان قرار گرفتند. روزنامه حبل‌المتین در اقدامی بی‌سابقه نامه زنی خطاب به شیخ فضل‌الله نوری را منتشر کرد که در آن با استدالال و استناد به متون مقدس اسلامی شیخ فضل‌الله را بی‌سواد خطاب کرده و نوشته بود: «واضح نمایید که حق نشستن بر مسند شریعت را ندارید.»