۸۵ سالگی علی خامنه‌ای و آینده جمهوری اسلامی

بی بی سی: مسعود آذر
هشتاد و پنجمین سالگرد تولدعلی خامنه‌ای همزمان با یکی از پرتنش‌ترین دوره روابط ایران با اسرائیل شده است و نام او در بین رهبران جهان یکی از پرتکرارترین‌ نام‌ها است.

رهبر جمهوری اسلامی ایران متولد ۲۹ فروردین‌ماه ۱۳۱۸ است و در خردادماه ۱۳۶۸ پس از فوت آیت‌الله خمینی بر صندلی او نشست و تا کمتر از دو ماه دیگر، ۳۵ سال است که براین مسند تکیه زده است.

آقای خامنه‌ای پس از روسای کشورهای گینه استوایی، کامرون، برونئی و اوگاندا، پنجمین حاکم دربین کشورهای دنیا است که طولانی‌ترین زمامداری را در حال حاضر تجربه می‌کند.

در دوره طولانی مدت زمامداری او، جمهوری اسلامی ایران با فراز و فرودهایی روبرو بوده است، اما در سال‌های اخیر میزان نارضایتی‌ها از عملکرد جمهوری اسلامی ایران بی‌سابقه است و اعتراضات خیابانی در یک دهه اخیر بیش از گذشته بوده است.

در شرایط امروز ایران، صحبت از بحران مشروعیت با کاهش شدید «رضایت‌مندی» از عملکرد حکومت است و منتقدان هویت و فلسفه وجود «جمهوری اسلامی» را زیر سوال برده‌اند. بسیاری از تحلیلگران علوم سیاسی و منتقدان براین باورند که جمهوری اسلامی ایران به مرحله «خودبراندازی» وارد شده است. بر این اساس حکومت توانایی بازسازی و خارج شدن از بحران‌های متعدد داخلی از جمله اعتراضاتی مثل جنبش‌ «زن، زندگی، آزادی» را ندارد و قادر به اقناع افکار عمومی نیست و برای مقابله با حجاب اجباری به اعمال خشونت رو آورده است.
علیرضا مرندی، رئیس تیم پزشکی علی خامنه‌ای گفته تنها توصیه‌ای که به رهبر جمهوری اسلامی داشته‌اند این بوده که «میوه بخورد»خامنه‌ای مریض است یا نیست؟
خبرهای مربوط به شرایط جسمی علی خامنه‌ای محرمانه است مگر اینکه بگویند او «سالم و سلامت» است. در سال‌های گذشته رسانه‌ها معمولا در باره بیماری آقای خامنه‌ای دست به گمانه‌زنی‌ زده‌اند و معمولا نبض او را با دیر و زود شدن سخنرانی‌ها و دیدارهای او می‌سنجند.

از معدود مواردی که به طور اتفاقی تلویزیون دولتی ایران به طور زنده نمایش داد به هفت سال پیش در مراسم نماز میت بر جنازه اکبر هاشمی‌رفسنجانی برمی‌گردد. محافظان و تیم پزشکی علی خامنه‌ای در حالی که او کنار تابوت نشسته بود دوبار دست به سینه‌اش زدنند. بار سوم علی خامنه‌ای مانع آنها شد و نشان داد که مشکلی ندارد.

در سال ۱۴۰۰ ‌با انتشار سری جدید خاطرات اکبر هاشمی‌رفسنجانی به نام «در جستجوی مصلحت» مشخص شد که در سال ۱۳۷۷ علی خامنه‌ای در حالی که از بیماری قلبی رنج می‌برده در مراسم سالگرد درگذشت آقای خمینی شرکت کرده و حتی اکبر هاشمی‌رفسنجانی نیز از این بیماری بی‌خبر بوده و آن را از زبان علی‌اکبر ناطق نوری شنیده بود. در خاطرات آقای هاشمی گفته شده است که حسن خمینی به دلیل بیماری قلبی آقای خامنه‌ای از او خواسته بود که به جای رهبر جمهوری اسلامی سخنرانی کند اما او رد می‌کند.

آقای هاشمی رفسنجانی در خاطرات ۱۴ خرداد ۱۳۷۷ نوشته است: «برای مراسم سالگرد به مرقد امام رفتیم. آیت‌الله خامنه‌ای با خوردن قرص آماده صحبت کوتاهی شده بودند. ولی آثار ضعف از چهره هویدا بود. تاکید کردم که سعی کنند کوتاه باشد. طبق قرار حسن آقا خمینی در اظهارات مقدماتی اشاره‌ای به کسالت آیت‌الله خامنه‌ای کرد و خود ایشان هم در صحبت‌های پانزده دقیقه‌ای خود گفتند که پزشکان و دوستان توصیه به کم حرف زدن کرده‌اند و لحن و تن صدا نشان می‌داد.»

آقای هاشمی ده روز بعد از این مراسم جزئیاتی از بیماری قلبی آقای خامنه‌ای نوشته و گفته است که «کسالت تنگی یک رگ قلب است و دکترها تاکید بر استراحت دارند».

در خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی بارها درباره بیماری یا ناخوشی آقای خامنه‌ای اشاره شده است چنانکه آقای هاشمی در ۲۱ اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۷۰ از برداشته شدن کیسه صفرای آقای خامنه‌ای خبر داده است و نوشته خودش نیز در اتاق عمل حضور داشته است.

درباره سلامت آقای خامنه‌ای آنچه به طور رسمی اطلاع رسانی شده است به سال ۱۳۹۳ بر می‌گردد که گفته شد «عارضه پروستات» داشته است اما درباره کم و کیف آن زیاد توضیح داده نشده است. او هنگامی که به بیمارستان می‌رفت گفته بود «جای نگرانی نیست... و یک عمل خیلی معمولی و عادی است».

هفته گذشته علیرضا مرندی، رئیس تیم پزشکی علی خامنه‌ای اعلام کرد که با وجود اینکه سن رهبر جمهوری اسلامی ایران «کم نیست» اما از نظر جسمی «سالم و سلام» است و مشکلی ندارد و تنها توصیه‌ای که به او داشته‌اند این بوده که «میوه بخورد».
سال‌هاست درباره مجتبی خامنه‌ای به عنوان یکی از گزینه‌های جانشین رهبر جمهوری اسلامی گمانه‌زنی می‌شودمساله جانشینی
حتی اگر موضوع بیماری علی خامنه‌ای جدی نباشد و با وجود مراقبت‌های ۲۴ ساعته تیم پزشکی، به طور طبیعی در سن ۸۵ سالگی احتمال فوت به دلایل مختلف از جمله کهولت سن بالا می‌رود و همین امر مساله جانشینی او را نیز با اهمیت می‌کند.

علی خامنه‌ای تاکنون درباره رهبری بعدی جمهوری اسلامی ایران به صورت کلی سخن گفته است. چنانکه در ۱۷ اسفندماه سال ۱۴۰۲ ‌در دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری، از اعضای جدید این مجلس خواست که در گزینش و انتخاب رهبر بعدی به «اصول ثابت جمهوری اسلامی» توجه داشته باشند و در این مورد «غفلت» نکنند. او توضیح بیشتری در این مورد نداد و تاکید کرد که «انتخاب رهبری با رعایت و ملاحظه‌ اصول ثابتی باشد که در جمهوری اسلامی آن اصول جزو مسلمات و ثوابت است».

او هشت سال پیش نیز در دیدار با اعضای فعلی مجلس خبرگان رهبری از آنها خواسته بود که «در انتخاب رهبر آینده، ملاحظه‌ خدا را بکنید... آن وقتی‌که بنا است رهبر انتخاب بشود، ملاحظات و رودربایستی‌ها را کنار بگذارند، خدا را در نظر بگیرند، وظایف را در نظر بگیرند، نیاز کشور را در نظر بگیرند...».

آقای خامنه‌ای در سخنانش به گونه‌ای سخن گفته است که در موضوع رهبر آینده موضع «بی‌طرفانه‌ای» دارد و دخالتی ندارد. اما به نظر منتقدان آقای خامنه‌ای، در حالی که او در ریزترین مسایل جاری کشور نظر می‌دهد و دخالت دارد چگونه ممکن است در چنین امر مهمی بی‌تفاوت باشد. چنانکه حسن روحانی در گفت‌وگوی ویژه نوروزی با روزنامه اعتماد در بهمن‌ماه سال گذشته گفته بود « تمام وزرای دولت را با رهبری چک کردم».

در دو ماه اخیر دست‌کم چهار نفر از اعضای مجلدشمنس خبرگان رهبری درباره جانشینی و رهبر آینده سخن گفته‌اند. اسفندماه سال گذشته هم محمدعلی جزایری، عضو مجلس خبرگان رهبری به گونه‌ای سخن گفت که رهبر آینده مشخص شده اما فعلا «محرمانه» است و «اگر بگوییم ترور می‌شود».

در بین گمانه‌زنی‌ها برای جانشینی علی‌خامنه‌ای، همچنان «مجتبی خامنه‌ای» فرزند آقای خامنه‌ای به عنوان یکی از گزینه‌های اصلی مطرح است. دفتر آقای خامنه‌ای به صورت رسمی به خبر جانشینی «مجتبی» واکنشی نشان نداده است.

در اسفندماه سال گذشته یک خبر دیگر درباره جانشینی مجتبی خامنه‌ای مطرح شد که بسیار مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت. محمود محمدی عراقی، عضو مجلس خبرگان رهبری در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا تاکید کرد که آقای خامنه‌ای با بررسی فرزندانش به عنوان نامزدهای جانشینی مخالفت کرده است.

او بدون نامبردن از مجتبی خامنه‌ای گفته بود که در زمان ریاست محمد یزدی بر مجلس خبرگان «کمیته سه نفره» که روی گزینه‌های رهبر آینده کار می ‌کرده «درباره یکی از فرزندان رهبری که شاید از نظر علمی در سطح بالایی است بحثی می‌شود. این خبر به گوش رهبری می‌رسد و ایشان نهی می‌کنند و می‌گویند این کاری که شما می‌کنید شبه مسئله موروثی بودن رهبری را مطرح می‌کند بنابراین ایشان حتی اجازه بررسی را هم نمی‌دهند.»

آقای محمدی‌عراقی درباره احتمال انتخاب رهبر آینده در مجلس جدید نیز گفته است «اصلا شکی نیست که این دوره ضرورت و اهمیت بیشتر و مسئولیت سنگین‌تری دارد... ما امیدواریم چنین شرایطی پیش نیاید، اما به هرحال عمر دست خدا است. دشمنان ما روی این دوره مجلس خبرگان خیلی حساس هستند. زیرا می‌گویند سن رهبری بالا رفته و احتمالا در دوره جدید مجلس خبرگان مسأله انتخاب رهبری اتفاق بیفتد».

در عین حال در آستانه انتخابات مجلس خبرگان رهبری بعضی از تحلیلگران اشاره به زمان انتخاب علی خامنه‌ای داشتند که او نیز پس از فوت روح‌الله خمینی مخالف رهبری خودش بود اما در نهایت رهبری را پذیرفت. در این مورد نیز براساس آنچه نقل قول شده است، آقای خامنه‌ای قابلیت «علمی و فقهی» فرزندش را رد نکرده و صرفا نگران «موروثی» بودن حکومت بوده است.

جمهوری اسلامی و قله
علی خامنه‌ای در ۸۵ سالگی و پس از ۳۵ سال زمامداری با نظامی روبروست که به شکل مستقیم و غیرمستقیم دست‌پخت خودش است. جمهوری اسلامی ایران از طریق شورای نگهبان با «مهندسی انتخابات» و نهادهای زیر نظر آقای خامنه‌ای یک دست شده است. جریان «خالص‌سازی» هم به گونه‌ای پیش رفته است که حلقه وفاداران خاص، در نهادهای سیاسی و امنیتی در گرد او جمع شده‌اند و نگرانی قدیمی او از «تفرقه» و صداهای مختلف از قوای سه گانه و بخش‌های دیگر کشوری و لشکری تقریبا برطرف شده است. زمینه‌های تغییر رهبری دست‌کم بر روی کاغذ با کمترین تنش فراهم شده است.

با وجود یکپارچگی در بدنه حکومت، در جامعه با تغییرات عمیقی در بعد سیاسی و مذهبی و گسترش فساد سیستماتیک و رانت‌خواری در بدنه حکومت روبرو هستیم که این روزها اخبارشان بیشتر به گوش می‌رسد.

علی خامنه‌ای و حکومت ایران از یک سو با مشارکت پایین مردم در انتخابات روبروست که «جمهوریت» آن را زیر سوال برده است و به نظر می‌رسد این روند در انتخابات ریاست جمهوری آینده نیز تشدیدتر شود. از سوی دیگر از نظر مذهبی و دینی، «اسلامی» بودن نظام هم زیر سوال رفته است.

نتایج یک نظرسنجی محرمانه سراسری در ایران نشان می‌دهد که ۷۳ درصد از مردم از ایدئولوژی حکومت فاصله گرفته‌اند و خواهان نظامی غیرمذهبی هستند.

این نظرسنجی که در پاییز سال گذشته انجام شده است نشان می‌دهد که اکثریت قاطع شرکت‌کنندگان در نظرسنجی، موافق جدایی دین از سیاست و مخالف برخورد با زنان «بی‌حجاب» هستند. این در حالی است که سخنان یک ماه اخیر آقای خامنه‌ای نشان می‌دهد که موضوع حجاب همچنان یکی از دغدغه‌های اصلی اوست و با وجود مخالفت‌ها و نگرانی‌های امنیتی و سیاسی که در این باره وجود دارد حاضر نیست که از آن کوتاه بیاید.

مواضع او پس از انتخابات اسفندماه سال گذشته در مورد برخورد با حجاب اجباری علنی‌تر هم شده است و از مسئولان انتظامی و قوه قضاییه خواسته است که«با هنجارشکنی دینی برخورد» کنند.

از سوی دیگر او برای نخستین بار در نماز عید فطر ۱۴۰۳ از افزایش روزه‌خواری در ملاعام انتقاد کرد و گفت «جمهوری اسلامی قطعا نمی‌خواهد کسی را اجبار به دین‌داری کند، اما جلوی هنجارشکنی خواهد ایستاد» و از مسئولین خواست که در این زمینه «وظیفه‌ خودشان را انجام بدهند».

محمدصادق کوشکی، فعال اصولگرا در هفته دوم ماه رمضان در شبکه ایکس نوشته بود «در این مدت شاهد وسیع‌ترین موج روزه خواری علنی در تاریخ جمهوری اسلامی ایران بوده‌ایم» و بعضی از کاربران اجتماعی این موج را نشانه‌های ورود ایران به یک جامعه سکولار توصیف کردند.

با وجود چنین شکاف و فاصله‌ای که بین مردم و حکومت وجود دارد یکی از کلید واژه‌های آقای خامنه‌ای در سال‌های اخیر استفاده از کلیدواژه‌های نمادینی مانند «قله»، «دامنه» و «حرکت در مسیر» است تا نشان دهد جمهوری اسلامی در «مسیر» درستی قرار دارد.

علی خامنه‌ای با وجود چالش‌ها و بحران‌های داخلی و بین‌المللی که این روزها با آنها دست به گریبان است همچنان به عنوان رهبر جمهوری اسلامی توانسته جایگاهش را محکم حفظ کند. در وقایع پس از جنبش مهسا، بعضی از روحانیون مخالف و منتقدان خواهان «استیضاح» او در مجلس خبرگان رهبری شدند که با توجه به ترکیب این مجلس چنین انتظاراتی عملی نیست و قابلیت اجرایی ندارد. روند امور در جمهوری اسلامی ایران هم نشان می‌دهد که او فعلا با وجود بیماری و شکاف میان مردم و حکومت، با کمک نیروهای امنیتی و نظامی قادر است که جایگاهش را حفظ کند.