اگر شاه زنده بود؛ انتخاب شاهدخت نور پهلوی به‌ عنوان «ولیعهد» به چه معناست؟

اعضای خانواده پهلوی، فرح پهلوی، شاهزاده رضا پهلوی به همراه همسر و فرزندانش و شاهدخت فرحناز در بهمن‌ ماه ۱۳۸۹بی بی سی: فرید زریاب (پژوهشگر تاریخ)
شهبانو فرح پهلوی در مصاحبه‌ای با روزنامه‌ی ایتالیایی لیبرو از آمادگی خود برای بازگشت به ایران و احیای سلطنت پهلوی «به درخواست» مردم ایران سخن گفته است. بازگشت سلطنت پهلوی و براندازی جمهوری اسلامی مسئله‌ا‌ی جدیدی در ادبیات طرفداران سلطنت و خاندان پهلوی نیست، اما آنچه بیشتر از هر چیزی در این مصاحبه جدید به نظر می‌رسید معرفی فرزند ارشد شاهزاده رضا پهلوی، شاهدخت نور پهلوی، به‌عنوان ولیعهد در صورت بازگشت سلطنت به ایران بود. شهبانو فرح پهلوی هیچ‌گاه بدین صراحت از یک آینده‌ سلطنتی پهلوی برای ایران سخن نگفته و شخص دیگری در رابطه با سلطنت پهلوی به غیر از فرزند ۶۲ ساله‌اش از طرف او مطرح نشده بود. یادداشت پیش رو تلاشی است حقوقی-تاریخی در راستای فهم مبانی حقوقی امکان ولیعهدی نور پهلوی.
یک تاریخ بدیل؛ اگر شاه زنده بود
بیایید فرض کنیم انقلابی در ایران رخ نداده است. محمدرضا شاه بیمار از دنیا رفته و ولیعهد به سن قانونی ۲۰ سالگی برای تصدی مستقل شاهنشاهی پهلوی بر اساس متمم و اصلاحیه‌های قانون اساسی مشروطه ایران و تفاسیرش رسیده‌ است. بازهم فرض می‌کنیم همه چیز بر همین روال پیش رفته و ولیعهد جوان در سال ۱۳۶۵ با یاسمین اعتمادامینی ازدواج کرده و اولین فرزند او در سال ۱۳۷۱ متولد می‌شود. همه نگاه‌ها به سرنوشت سلطنت در ایران دوخته شده. تولد فرزند دختر باعث خوشحالی و جشن‌ها و شادمانی‌هایی خواهد شد اما اضطراب شاه جوان تازه شروع می‌شود. اضطراب شاه اما زمانی بیشتر می‌شود که تولد دو دختر دیگر خود در سال‌های ۱۳۷۲ و ۱۳۸۲ را جشن می‌گیرد. فرزند ذکوری که بر اساس نص صریح قانون اساسی مشروطه و اصلاحیه‌های آن یک انتقال قدرت بی‌دغدغه و آسان را به ارمغان بیاورد وجود ندارد. شاه ایران که آرام‌آرام پا به ۶۰ سالگی می‌گذارد باید چاره‌ای بیاندیشد. پدر و عمویش در آغاز ششمین دهه زندگی در اثر بیماری‌ای کم‌وبیش مشابه از دنیا رفته‌اند. دهه ششم زندگی یادآور اتفاقات خوبی در ذهن خاندان پهلوی نیست. پس باید چاره‌ای بیاندیشد تا تاج‌وتخت را در خانواده خود محفوظ دارد.


او چگونه می‌تواند دختر ارشد خود را به ولیهعدی برساند؟
«پسر اکبر» خاندان سلطنت یا پیشنهاد شاه؟
اصل ۳۷متمم قانون اساسی مورخ ۲۹ شعبان ۱۳۲۴ قمری «اولاد پسر اکبر» شاه را وارث تاج و تخت شاه می‌دانست اما برای فقدان اولاد ذکور شاه تمهیدی اندیشیده بود. بر اساس این قانون در صورتی که شاهی اولاد پسر نداشته باشد پیرترین فرد [مذکر] خاندان سلطنت با رعایت نزدیکی نسبی با شاه ولیعهد خواهد شد و در صورت تولد فرزندی پسر در زمان ولیعهدی «اکبر خاندان سلطنت» حق ولیعهدی شخص مذکور ساقط خواهد شد:

«ولایتعھد در صورت تعدد اولاد به پسر اکبر پادشاه که مادرش ایرانی‌الاصل و شاھزاده باشد می‌رسد و درصورتی که برای پادشاه اولاد ذکور نباشد اکبر خاندان سلطنت با رعایت الاقرب‌فالاقرب به رتبه ولایتعھد نایل می‌شود و ھرگاه در صورت مفروضه فوق اولاد ذکوری برای پادشاه به وجود آید حقاً ولایتعھد به او خواھد رسید.»

اصلاحیه قانون اساسی مصوب مجلس مؤسسان مورخ ۲۱ آذر ۱۳۰۴ که موجبات الغای سلطنت قاجار و به تخت نشستن پدربزرگ شاه داستان ما را به همراه داشت در این میان بیش از هر چیز دیگری به فریاد او می‌رسید. مجلس مؤسسان اصل ۳۷ قانون مشروطه را ملغی و با اصل ۳۷ جدید به این شرح جایگزین کرده بود:

«ولایت عھد با پسر بزرگتر پادشاه که مادرش ایرانی الاصل باشد خواھد بود در صورتی که پادشاه اولاد ذکور نداشته باشد تعیین ولیعھد برحسب پیشنھاد شاه و تصویب مجلس شورای ملی به عمل خواھد آمد مشروط برآنکه آن ولیعھد از خانواده قاجار نباشد ولی در ھر موقعی که پسری برای پادشاه به ‌وجود آید حقاً ولایت عھد با او خواھد بود.»

بر خلاف اصل ملغی شده متمم قانون اساسی که با به‌کاربردن صفت تفضیلی مذکر «اکبر» جنسیت ولیعهد را به مرد بودن محدود کرده بود، حذف این صفت و عدم اشاره به لزوم مذکر بودن ولیهعد در مصوبه مجلس مؤسسان، البته در صورتی که شاه فرزند پسری نداشته باشد، به نوعی دست شاه را در انتخاب ولیعهد از میان زنان باز گذاشته است.

از سوی دیگر اما اصل ۳۶ اصلاح شده در سال ۱۳۰۴، سلطنت مشروطه ایران را به شخص رضاشاه پهلوی تفویض و در بازماندگان مرد رضا شاه برقرار می‌کند. تعارضی که بین این دو اصل وجود دارد قطعاً تفاسیر حقوقی متناقضی را نیز درپی خواهد داشت. اینکه آیا اصل ۳۷ مانند استثنایی برای اصل ۳۶ درنظر گرفته شود و انتخاب ولیعهد زن را مجاز بداند و یا اصل ۳۶ را به‌عنوان قاعده‌ای اعم در نظر بگیریم که اصل متعاقب را نیز شامل می‌شود و انتخاب شاه را به عناصر ذکور محدود می‌کند تنها دو نمونه ساده از تفاسیر حقوقی قابل تصور خواهند بود. نکته دیگر لزوم مراجعه شاه به نظر و تصویب مجلس شورای ملی است. بر این اساس حتی اگر شاه یکی از دخترانش را برای ولیعهدی در نظر بگیرد مجلس شورای ملی طبق این اصل شرایط و صلاحیت قانونی برای رد پیشنهاد شاه را دارد.
یک راهبرد قدیمی: قانون را عوض می‌کنیم
با این همه بعید به نظر می‌رسید مجلسی که شاه بر اساس اصلاحات اعمال شده سال ۱۳۲۸ بر قانون اساسی مشروطه اختیار منحل کردن آن را در اختیار دارد، با پیشنهاد شاه مخالفت کند.

در مورد تفاسیر قانونی هم یحتمل نظر یکی از مجلسین سنا و شورای ملی اتخاذ خواهد شد و باز هم با توجه به اختیارات شاه تفسیر نهایی به نفع پیشنهاد شاه اعمال می‌شود. صرف نظر از همه این‌ها نحوه برخورد شاهان پهلوی با محدودیت‌هایی که قانون اساسی مشروطه و متممش برای آن‌ها به وجود می‌آورده نشان می‌دهد تغییر و اصلاح قانون اصولاً راه حلی معمول برای رفع این محدودیت‌ها بوده است.

مهمترین مثال برای چنین تغییرها و تفسیرهای رادیکالی در و از قانون اساسی مشروطه در ارتباط با ازدواج محمدرضا شاه با ملکه فوزیه دختر فؤاد یکم و خواهر ملک فاروق پادشاه مصرقابل مشاهده است. با وجود اینکه محدودیتی برای ازدواج شاه در قوانین وجود نداشت اما لزوم ایرانی‌الاصل بودن مادرولیعهد رضا شاه را برآن داشت تا با تصویب ماده واحده‌ای به تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۱۷ و چهار ماه پیش از ازدواج محمدرضا شاه و ملکه فوزیه موانع قانونی برای ولیعهدی فرزند احتمالی محمدرضا شاه و ملکه فوزیه را مرتفع کند:

«ماده واحده- منظور از مادرایرانی‌الاصل مذکور در اصل ٣٧ متمم قانون اساسی اعم است ازمادری

که مطابق شق دوم ازماده ٩٧۶ قانون مدنی دارای نسب ایرانی باشد یا مادری که قبل از عقد

ازدواج با پادشاه یا ولیعھد ایران به اقتضاء مصالح عالیه کشور به پیشنھاد دولت و تصویب مجلس

شورای ملی به موجب فرمان پادشاه عصر صفت ایرانی به او اعطاء شده باشد.»

مآلاً و با توجه به اصلاحات متعدد قانون اساسی مشروطه در دوران پهلوی به منظور مرتفع کردن محدودیت‌های خاندان سلطنتی و گسترش اختیارات شاه، قابل تصور خواهد بود که شاهنشاه در وضعیت فرضی ما با تشکیل مجلس مؤسسان و اضافه کردن یک متمم تفسیری و یا یک ماده واحده راه را برای ولیعهدی دختر ارشدش باز کند تا «شاهنشاهی» ایران بار دیگر بعد از پوراندخت و آزرمیدخت ملکه‌ای جدید داشته باشد.
مشروطه بی‌شرط
همه‌ این فرض‌ها بدون در نظر گرفتن شرایط بیرونی و فقط ناظر به وضعیت حقوقی انتخاب ولیعهد است. مسلماً فشارهایی که از جانب حوزه علمیه و نهاد‌های پرنفوذ مذهبی شیعه وارد می‌شد و یا اختلافاتی که دردرون خاندان سلطنتی امکان بروز داشتند و یا فشار نیروهای مخالفی که اصولاً با سلطنت و استبداد و یا با سلطنتی که محدودیت‌هایی اعمال شده از طرف قانون اساسی مشروطیت را نادیده گرفته و یا از آن تفسیری به نفع خود می‌کند می‌توانست موقعیت را تغییر دهد. اما آنچه اهمیت دارد قابل تصور بودن و امکان وجودی یک ولیعهد زن است.

این وضعیت اما با آن چیزی که شهبانو فرح پهلوی ابراز داشته کاملا متفاوت است. طبعاً گفتار ایشان هم یک وضعیت احتمالی را در نظر می‌گرد: «اگر سلطنت به ایران بازگردد نور پهلوی، دختر شاهزاده رضا پهلوی، ولیعهد او خواهد بود».

این انگاره می‌تواند به اندازه فرضی و رویاگونه باشد اما از آن روی که به یک امکان در آینده اشاره می‌کند بر خلاف وضعیتی که ما در نظر گرفتیم غیر قابل تصور و ناممکن نیست.

شاهزاده رضا پهلوی به کرات از مرجح بودن نظام جمهوری بر نظام سلطنتی گفته است اما نگاه او به مسئله سلطنت بسیار جدی‌تر است.

نباید فراموش کرد که ایشان بعد از مرگ پدرش محمدرضا شاه در خارج از ایران به عنوان شاه سوگند یاد کرده است و حتی تأکید می‌کند که امکان رسیدن روزی که نهاد سلطنت «همچنان برای ایران لازم باشد» وجود دارد. روزی که انتخاب فردی صالح برای این سلطنت به گمان او خالی از اشکال نیست. با این همه خود او در مورد ولیعهد دخترش اظهارنظری نکرده است.

مسئله اساسی اما این خواهد بود که با وجود این که اصولا پیچیدگی‌های قانونی دیگری هم از جمله متولد ایران نبودن شاهدخت نور پهلوی و یا منافع اقتصادی ناشی از فعالیت‌های مستقیم چندین ساله در حوزه کسب و کار می‌تواند مسئله‌ساز باشد آیا در صورت قبول نکردن سلطنت توسط شاهزاده رضا پهلوی و یا قادر نبودن او به انجام سلطنت مبنای حقوقی و مشروعیت سلطنت او چگونه خواهد بود؟

آیا اصولا انگاره بازگشت سلطنت هر چند دوراز ذهن بعد از تجربه‌‌ی یک انقلاب و یک جنگ و تاریخچه‌ای از مقاومت‌ها و شکست‌ها با همان اختیارات و امکاناتی که برای خاندان پهلوی در نظر گرفته شده بود به نوعی بی‌اعتنایی به وقایع چند دهه اخیر ملی و بین‌المللی نیست؟ آیا اظهار نظر شهبانو فرح در مورد ولیعهد بودن نور پهلوی بدون اشاره به سازوکار قانونی که برای اعلام ولیعهدی او نه از طرف نایب‌السلطنه بلکه از سوی شاهنشاه قانونی لازم‌الاتباع است و بدون در نظر گرفتن نظر «مجلس شورای ملی احتمالی» بازنمایی شکلی از سلب و تضعیف ارکان آن سلطنت مشروطه‌ای نیست که همواره مورد نظر شاهزاده رضا پهلوی بوده است؟ آیا اینگونه شروط سلطنت مشروطه پیش از «بازگشت آن» مرتفع نشده است؟
رأی دهید
دیدگاه خوانندگان
۶۳
Sabokbalam - کالیفورنیا، ایالات متحده امریکا

اعلیحضرت رضا شاه دوم یا ملکه نور پهلوی یا رئیس جمهور رضا پهلوی یا رهبر معظم عالیجناب رضا پهلوی یا هر عنوان دیگری که شما دوست دارید با برگزاری یک انتخابات سالم و سراسری مشخص خواهد شد. مهم اینجاست که غیر از این خانواده احد دیگری واجد شرایط و مطرح نیست. از شما میخواهیم چنانچه با دیدن نام اعضای این خاندان رگ گردنتان متورم میشود، یک نام و فقط یک نام دیگر را که شرایط نمایندگی ملت ایران را دارد اینجا مرقوم بفرمایید.
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۰۳:۰۰
۱۰۲
تنها در اینجا - کپنهاگ، دانمارک

اووو آقا فرید جان مخ ما رو خوردی حرف آخر تو همون اول بزن سلطنت نمی‌خوای پای صندوق رای معلوم میشه این همه کشو قوس امدی هی‌ نازو کرشمه که اخر اینو بگی‌ دست مریزاد کاشکی‌ یک نگاه به کشور‌های دنیا مینداختی بعدش صفحه سیاه میکردی انگلیس یا دانمارک رو ببین عزیزم یاد بگیر
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۰۳:۵۷
۴۵
سیمرغ ایران - برلین، آلمان

اسم پهلوی ها برای عرزشی های بی ارزش انگار چخه هست به ..... الان همشون ..... سر می‌رسند
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۰۵:۴۴
۴۱
rey kasravi - لندن ، انگلستان

پهلوی یه شانس بزرگ بود که نصیب مردم ایران و خاورمیانه شده بود و هم زمان از دست غرب و چین و روسیه به خاطر بلبشو دنیا بعد از دو جنگ جهانی در رفته بود وگرنه غرب هیچ گاه اجازه حکومت به افراد وطن پرستی مانند شاهان پهلوی را نمی ده که تاریخ کنونی گواه آین امر هست .
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۰۸:۳۷
۶۳
Sabokbalam - کالیفورنیا، ایالات متحده امریکا
خیلی عجیبه که چرا ما برای غرب تکلیف تعیین نمیکنیم.
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۰۹:۵۶
۵۹
farokhzad - کنت، انگلستان

واقعا این خانواده چقدر نجیب زاده هستن نگاه کنید به بچه های این رژیم یا حزب های گوناگون تازه پدرشون شاه هم نبوده مشتی عوضی عیاش هرزه دزد با پول مردم
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۱:۵۱
۱۰۷
millionaire - منچستر، انگلستان
آره خیلی از کشورهای اروپایی شاه دارن ولی این کجا و آن کجا ، ما کجای دنیاییم اینور مون افغانستان و اونورمون عراقه ، تو هر آماری کنار سومالی و موزابیک و افغانستانیم ، چرا ایرانیها فکر میکنند وزنه ای هستند در جهان ؟ بابا هیچکی اصلن نمیدونه ایران کجاست ، یه مشت عقب افتاده خودبزرگبین بیش نیستیم ، عقل داشته باشید ، تا صحبت پادشاهی میشه انقدر چرند نگید ما همسایه نروژ و دانمارک نیستیم ، انقدر نگید چرا هلند و دانمارک و انگلیس شاه دارن ، مجلس و ملت باید تصمیم بگیرن نه چها تا خ ا ی ه مال پهلوی ، حالا گیریم رضا پهلوی خیلی دانشمند دیگه نور کیه ؟! آخه چرا باید ما انقدر موأطل سُنبل باشیم ، همین انگلیسیها به این نتیجه رسیدن که مفت خوری و بریز و بپاش یک گروه و خانواده از جیب ملت کار احمقانه اییه ولی نمیتونن ملکه الیزابت رو دیگه ور دارن ، دیره ، محکم و قوی چسبیده به تاج و تختش ، شاه ما هم اگه ذره ای عقل داشت نمیشد بیرونش کرد
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۲:۰۳
۱۰۷
millionaire - منچستر، انگلستان
[::Sabokbalam - کالیفورنیا، ایالات متحده امریکا::]. سبکبال جون هر سال صدها نفر فارق التحصیل علوم سیاسی میشن ولی اجازه نظر دادن و حرف زدن ندارن سیستم مافیایی یه ، بوده و هست ، یه گروه خدا نکنه که سوار شن پیاده کردنشون کار حضرت فیله ، هیچوقت دموکراسی نداشتیم ولی اگه قراره انقلاب کنیم کشته بدیم چرا برای برقراری دموکراسی تلاش نکنیم ،خون بدیم دوباره یه گروه دیگه رو حاکم کنیم ؟!! باید خون بدیم تا سیستم درست شه ، جون بکنیم کشته بدیم که چی سیستم باید درست شه ، پارلمانی که احزاب مختلف توش باشن ، آلمان رو ببین ، فرانسه و آمریکا رو ببین ، حاکم کردن یه گروه مافیایی جدید کار احمقانه ای یه
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۲:۱۹
۱۰۷
millionaire - منچستر، انگلستان
[::Sabokbalam - کالیفورنیا، ایالات متحده امریکا::]. مگه در به در دنبال سُنبل نمیگردین ؟ چرا پهلوی ؟ انقدر عقلت کمه ؟!! هیچ دیگه ما کسی رو نداریم که فقط به قول شماها سُنبل باشه ؟!! باید نوه پهلوی بشه سُنبل ؟!! چرا؟خب نوه ستارخان کسی که تمام ملت دوستش دارن بشه سنبل ، نوه امیرکبیر یا بابک خرمدین یا باقرخان یا ابوعلی سینا یا زکریای رازی بشه سنبل دنیای ژنتیک بیست نسل عقب تر رو درمیاره مگه نمیگی حکومت نکنه و فقط سنبل باشه ؟
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۲:۲۸
۱۰۷
millionaire - منچستر، انگلستان
[::rey kasravi - لندن ، انگلستان::]. چرند نگو بچه چه میفهمی آخه تو ، پهلوی چه .. خورد برا ایران ، بعد از جنگ تمام دنیا شروع به ساخت و ساز کردن راه آهن‌ها تو تمام دنیا ساخته شد تو ایران هم ساخته شد ، دانشگاه‌ها ساخته شدند و تو ایران هم ساخته شد الان مبایل و کامپیوتر تو ایران اومده یعنی جمهوری اسلامی باعث پیشرفت شده ؟!! به پهلوی ربطی نداره نادان ، از جیب مبارکشون مگه خرج کردند ؟!! برعکس میلیاردها میلیارد از ایران خارج کردند و چهل ساله با نوکر و کلفت و جمال و جبروت دارن میخورن و میپاشن ،
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۲:۴۰
۶۳
Sabokbalam - کالیفورنیا، ایالات متحده امریکا
یعنی شما فکر میکنی که اگر چکمه رضاشاه نبود الان شیک تر از افغانها و سایر دورو بری ها تنت بود؟ یا با این طرز فکر با شمایل ملا عمر کنار رودخانه گوسفند میچراندی؟
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۱۴:۵۷
۴۵
sahandogli - لندن، انگلستان
این نور پهلوی کدام ....است . چقدر برای خودشان نوشابه باز می کنند . کی اینها را آدم حساب می کند
‌چهارشنبه ۰۲ شهریور ۱۴۰۱ - ۲۲:۱۳
۱۰۷
millionaire - منچستر، انگلستان
[::Sabokbalam - کالیفورنیا، ایالات متحده امریکا::]. مگه بهتریم ؟!!! ما الان بهتر از افغان‌ها و سایر دور و بریاییم ؟!! تو همین سایت مصاحبه با سعید حنایی قاتل زنجیره ای رو ببین ، اونها هموطنهای ما هستند ، آره خیلی هم زیادند ، با اینها شدیم هشتاد میلیون
‌پنجشنبه ۰۳ شهریور ۱۴۰۱ - ۰۷:۵۵
۴۱
rey kasravi - لندن ، انگلستان
دوست عزیز از ایدی که برای خودت ساختی مشخص از چه طیف تفکر و بینیشی برخورداری، بهتر به کارت برسی و داستان وطن و ایران زمین را به اهلش و میهن پرستان بسپاری .
‌سه شنبه ۱۵ شهریور ۱۴۰۱ - ۰۶:۴۴
نظر شما چیست؟
جهت درج دیدگاه خود می بایست در سایت عضو شده و لوگین نمایید.