واکسن اسپوتنیک وی؛ ابزار جدید سیاست خارجی روسیه
رأی دهید
ویتالی شوچنکو (کارشناس مسایل روسیه، بخش مانیتورینگ بی بی سی )
کرملین دهه‌هاست که از منابع معدنی از جمله نفت خود برای برقراری روابط دوستانه با سایر کشورها استفاده می‌کند. دولت‌های مختلف، از بلاروس گرفته تا کوبا، طی سال‌ها از روسیه نفت ارزان قیمت وارد کرده و در ازای آن با مسکو همسو شده‌اند.
روسیه حالا راهی تازه برای ایجاد روابط دوستانه و اعمال نفوذ بر دولت‌های خارجی پیدا کرده که آن هم واکسن کرونای ساخت خودش به نام " اسپوتنیک وی" است.
اغلب کشورهایی که واکسن اسپوتنیک وی را سفارش داده‌اند، به ندرت از کرملین انتقاد میکنند؛ برخی از آنها به شدت با غرب مخالفند و بسیار آنها هم پیوندهای تاریخی با اتحاد جماهیر شوروی داشتند.
اما کشورهایی که از واکسن روسی فاصله گرفته‌اند - به ویژه مخالفان ایدئولوژیک ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهوری این کشور- با انتقاد شدید رسانه‌های طرفدار کرملین روبرو شده‌اند. رسانه‌هایی که می‌گویند این کشورها با دوری کردن از "بهترین واکسن" دنیا به دلایل سیاسی، زندگی مردم را به خطر انداخته‌اند.
اما این‌طور که پیداست این اتهامات بیشتر جنبه تبلیغاتی دارند، چون با توجه به روند کند واکسیناسیون در داخل کشور، روسیه احتمالا برای تامین تقاضای احتمالی خارجی با مشکل روبرو خواهد شد.
دیپلماسی نفتی
هر چقدر از اهمیت نفت در سیاست خارجی اتحاد جماهیر شوروی گفته شود، گزاف نیست. به عنوان مثال در ۱۹۶۸بعد از این که فیدل کاسترو علنا از حمله اتحاد جماهیر شوروی به چکسلواکی حمایت کرد، این کشور صادرات نفت ارزان قیمت خود به کوبا را افزایش داد تا اقتصادش را نجات داد.
در سال‌های اخیر هم واردات نفت از روسیه و تصفیه و فروش آن به کشورهای غربی به عنوان سوخت، یکی از منابع اصلی درآمد دولت الکساندر لوکاشنکو در بلاروس بوده است. در سال ۲۰۱۹ صادرات سوخت ۸ درصد از تولید ناخالص داخلی بلاروس را تشکیل می‌داد و این در حالی است که این کشور تقریبا تمام نفت مورد نیاز خود را از روسیه وارد می‌کند.
چه کشورهایی اسپوتنیک وی را سفارش داده‌اند؟
تا روز ۲۳ فوریه ۳۳ کشور برای واکسیناسیون کرونا واکسن اسپوتنیک وی را سفارش داده‌اند.
صندوق "سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه" که مدیریت توزیع اسپوتنیک وی را برعهده دارد، روز ۲۰ فوریه فهرستی متشکل از ۳۱ کشور منتشر کرد که این واکسن را سفارش داده بودند. در روزهای بعد از آن سوریه و قرقیزستان هم به این فهرست اضافه شدند.
بیش از یک‌سوم این کشورها یا رابطه‌ای نزدیک با مسکو دارند و یا با غرب در تنش هستند. از میان آنها ۶ کشور ( بلاروس، ارمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان) عضو اتحاد جماهیر شوروی و ۳ کشور (مجارستان، مغولستان و نیکاراگوئه) عضو بلوک شرق بوده‌اند. علاوه بر آن سه مورد دیگر هم (صربستان، بوسنی و هرزگوین و مونته‌نگرو) کشورهای استقلال‌یافته پس از فروپاشی جمهوری سوسیالیست فدرال یوگسلاوی هستند.
بیشتر کشورهایی که به اسپوتنیک وی مجوز داده‌اند، در حال حاضر پیوندهای قوی سیاسی و ایدئولوژیکی با روسیه دارند.
دولت‌های ایران، سوریه، نیکاراگوئه، بولیوی و ونزوئلا همگی مثل مسکو به شدت نسبت به آمریکا بی‌اعتماد هستند.
بلاروس بارها وقتی با غرب به مشکل خورده، از روسیه کمک گرفته و صربستان هم متحد اصلی مسکو در منطقه بالکان به حساب می‌آید.
در آمریکای لاتین هم آرژانتین و مکزیک به عنوان کشورهایی با گرایش چپ در نظر گرفته می‌شوند که همزمان با حفظ روابط خوب خود با آمریکا به دنبال تعامل با مسکو هستند.
اما خرید واکسن ساخت روسیه توسط کشورهای آمریکای لاتین که از دیرباز حیات خلوت آمریکا بوده‌اند ، مساله‌ایست که رسانه‌های دولتی این کشور از آن بهره‌برداری تبلیغاتی زیادی کرده‌اند.
نام چین، بزرگ‌ترین رقیب سیاسی‌جغرافیایی آمریکا در فهرست صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه دیده نمی‌شود اما این کشور قرار است در خاک خود واکسن اسپوتنیک وی تولید کند.
به غیر از چین، هند هم قصد تولید این واکسن را دارد. هند در گذشته روابطی دوستانه با اتحاد جماهیر شوروی داشت و علاوه بر محموله‌های نفتی سخاوتمندانه، در ساخت تاسیسات صنعتی خود کمک زیادی از این کشور دریافت کرد.
بیشتر کشورهایی که اسپوتنیک وی را تأیید کرده‌اند، از جمله خریداران عمده تسلیحات روسی هستند. چین، هند و الجزایر بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ سه مشتری اصلی صنایع دفاع روسیه بوده‌اند. در همین دوره، بلاروس ۹۸ درصد، قزاقستان ۹۰ درصد، میانمار ۱۶ درصد و پاکستان ۶/۶ درصد از نیاز‌های تسلیحاتی خود را از روسیه تامین کرده‌اند.
اما سایر کشورها از جمله کره جنوبی و امارات متحده عربی که پیوند تاریخی یا ایدئولوژیکی با روسیه ندارند، علاوه بر منافع اقتصادی قابل‌ملاحظه به عنوان بازارهای احتمالی جدید، می‌توانند در حوزه سیاست خارجی و تبلیغات هم برای این کشور سودمند باشند.
اما از روز ۲ فوریه که نشریه پزشکی معتبر لنست نتایج مرحله آخر آزمایش انسانی اسپوتنیک وی را منتشر کرد، تمایل به این واکسن هم افزایش یافت. این آزمایش‌ها نشان داد اسپوتنیک در مقابله با ویروس کرونا حدود ۹۲ درصد اثربخشی دارد.
روایت رسانه‌ها
اما آنچه در رسانه‌ها در رابطه با واکسن روسی منتشر شده حاکی از این است که مسکو به این واکسن هم مثل ذخایر انرژی خود به عنوان ابزاری برای نفوذ سیاسی نگاه می‌کند.
مخالفان ایدئولوژیک روسیه که از واکسن ساخت این کشور دوری میکنند هدف انتقاد‌های شدید رسانه‌های تحت کنترل کرملین قرار گرفته‌اند.
به عنوان مثال مجری یکی از برنامههای گفت‌و‌گو محور شبکه تلویزیونی دولتی " راسیا-۱" با اشاره به این که ولادیمیر زلنسکی، رییس‌جمهوری اوکراین واکسن اسپوتنیک سفارش نداده او را " احمق" خطاب کرد. او همچنین گفت حالا اوکراینی‌ها مجبورند به روسیه سفر کنند تا با زدن واکسن " جان خود را نجات " دهند.
در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۹ روسیه به دلیل اختلاف با دولت ویکتور یوشچنکو، رییس‌جمهوری وقت اوکراین که طرفدار غرب بود، انتقال گاز به این کشور را متوقف کرد.
علاوه بر این اتحادیه اروپا - که هنوز برای خرید واکسن اسپوتنیک وی اقدامی نکرده - هم با انتقاد روبرو شده است. یکی دیگر از برنامههای شبکه راسیا-۱ به نام ۶۰ دقیقه این ادعا کرد" کارزار واکسیناسیون اروپا مختل شده" و دلیلش هم ندادن مجوز به واکسن اسپوتنیک وی بوده است.
اما رسانه‌های طرفدار کرملین طبق معمول از آمار و ارقام واکسیناسیون در کشور و این که در این زمینه تا چه حد از اروپا عقب هستند، حرفی نمی‌زنند.
رسانه‌های همسو با دولت همزمان با اشاره به این موضوع که دولت‌های غربی به دلایل سیاسی از خرید اسپوتنیک خودداری میکنند، کوشیده‌اند اختلاف‌های میان این کشورها را برجسته کنند.
به عنوان مثال شبکه تلویزیونی ان‌تی‌وی متعلق به گروه رسانه‌ای گازپروم مدیا از مجارستان به دلیل علاقه نشان دادن به واکسن روسی تمجید کرده و گفته " تا الان این کشور تنها عضو اتحادیه اروپاست که سلامت شهروندانش را به سیاست ترجیح داده است." ان‌تی‌وی به این هم اشاره کرده که مجارستان" با وجود فشار سیاسی" دست به چنین کاری زده است.
این رسانه‌ها اغلب واشنگتن و همین طور بروکسل را به عنوان منبع چنین فشارهایی معرفی میکنند. شبکه یک تلویزیون دولتی روسیه روز ۸ ژانویه آمریکا را متهم کرد که جلوی تولید واکسن اسپوتنیک وی در اوکراین را گرفته است.
در حوزه انرژی هم رسانه‌های طرفدار کرملین ایالات متحده را به فشار بر کشورهای اروپایی برای توقف خرید گاز ارزان‌قیمت از روسیه متهم کرده‌اند.
اما آلمان درها را برای همکاری با مسکو در زمینه انرژی باز گذاشته و امیدوار است بتواند از طریق خط لوله در دست احداث نوردستریم۲ گاز روسیه را به کشور وارد کند. پروژه‌ای که واشنگتن به شدت با آن مخالف است.
رسانه‌های روسی این تصور را بوجود آورده‌اند که روسیه می‌خواهد به رفع کمبود شدید واکسن کرونا در خارج از کشور کمک کند اما دلایل سیاسی مانع از آن شده‌اند. با این حال این سوال همچنان وجود دارد که با توجه به روند کند کارزار واکسیناسیون در روسیه آیا این کشور از پس تقاضا بر خواهد آمد.
اورزولا فون در لاین، رییس کمیسیون اروپا در این باره گفته: " ما هنوز از این متعجب هستیم که چرا روسیه که در واکسیناسیون مردم خودش پیشرفت لازم را نداشته، از ارائه میلیون‌ها میلیون دوز واکسن حرف می‌زند. " سوالی که پاسخش احتمالا در دیپلماسی نفتی کرملین نهفته است.
روسیه حالا راهی تازه برای ایجاد روابط دوستانه و اعمال نفوذ بر دولت‌های خارجی پیدا کرده که آن هم واکسن کرونای ساخت خودش به نام " اسپوتنیک وی" است.
اغلب کشورهایی که واکسن اسپوتنیک وی را سفارش داده‌اند، به ندرت از کرملین انتقاد میکنند؛ برخی از آنها به شدت با غرب مخالفند و بسیار آنها هم پیوندهای تاریخی با اتحاد جماهیر شوروی داشتند.
اما کشورهایی که از واکسن روسی فاصله گرفته‌اند - به ویژه مخالفان ایدئولوژیک ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهوری این کشور- با انتقاد شدید رسانه‌های طرفدار کرملین روبرو شده‌اند. رسانه‌هایی که می‌گویند این کشورها با دوری کردن از "بهترین واکسن" دنیا به دلایل سیاسی، زندگی مردم را به خطر انداخته‌اند.
اما این‌طور که پیداست این اتهامات بیشتر جنبه تبلیغاتی دارند، چون با توجه به روند کند واکسیناسیون در داخل کشور، روسیه احتمالا برای تامین تقاضای احتمالی خارجی با مشکل روبرو خواهد شد.
دیپلماسی نفتی
هر چقدر از اهمیت نفت در سیاست خارجی اتحاد جماهیر شوروی گفته شود، گزاف نیست. به عنوان مثال در ۱۹۶۸بعد از این که فیدل کاسترو علنا از حمله اتحاد جماهیر شوروی به چکسلواکی حمایت کرد، این کشور صادرات نفت ارزان قیمت خود به کوبا را افزایش داد تا اقتصادش را نجات داد.
در سال‌های اخیر هم واردات نفت از روسیه و تصفیه و فروش آن به کشورهای غربی به عنوان سوخت، یکی از منابع اصلی درآمد دولت الکساندر لوکاشنکو در بلاروس بوده است. در سال ۲۰۱۹ صادرات سوخت ۸ درصد از تولید ناخالص داخلی بلاروس را تشکیل می‌داد و این در حالی است که این کشور تقریبا تمام نفت مورد نیاز خود را از روسیه وارد می‌کند.
چه کشورهایی اسپوتنیک وی را سفارش داده‌اند؟
تا روز ۲۳ فوریه ۳۳ کشور برای واکسیناسیون کرونا واکسن اسپوتنیک وی را سفارش داده‌اند.
صندوق "سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه" که مدیریت توزیع اسپوتنیک وی را برعهده دارد، روز ۲۰ فوریه فهرستی متشکل از ۳۱ کشور منتشر کرد که این واکسن را سفارش داده بودند. در روزهای بعد از آن سوریه و قرقیزستان هم به این فهرست اضافه شدند.
بیش از یک‌سوم این کشورها یا رابطه‌ای نزدیک با مسکو دارند و یا با غرب در تنش هستند. از میان آنها ۶ کشور ( بلاروس، ارمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان) عضو اتحاد جماهیر شوروی و ۳ کشور (مجارستان، مغولستان و نیکاراگوئه) عضو بلوک شرق بوده‌اند. علاوه بر آن سه مورد دیگر هم (صربستان، بوسنی و هرزگوین و مونته‌نگرو) کشورهای استقلال‌یافته پس از فروپاشی جمهوری سوسیالیست فدرال یوگسلاوی هستند.
بیشتر کشورهایی که به اسپوتنیک وی مجوز داده‌اند، در حال حاضر پیوندهای قوی سیاسی و ایدئولوژیکی با روسیه دارند.
دولت‌های ایران، سوریه، نیکاراگوئه، بولیوی و ونزوئلا همگی مثل مسکو به شدت نسبت به آمریکا بی‌اعتماد هستند.
بلاروس بارها وقتی با غرب به مشکل خورده، از روسیه کمک گرفته و صربستان هم متحد اصلی مسکو در منطقه بالکان به حساب می‌آید.
در آمریکای لاتین هم آرژانتین و مکزیک به عنوان کشورهایی با گرایش چپ در نظر گرفته می‌شوند که همزمان با حفظ روابط خوب خود با آمریکا به دنبال تعامل با مسکو هستند.
اما خرید واکسن ساخت روسیه توسط کشورهای آمریکای لاتین که از دیرباز حیات خلوت آمریکا بوده‌اند ، مساله‌ایست که رسانه‌های دولتی این کشور از آن بهره‌برداری تبلیغاتی زیادی کرده‌اند.
نام چین، بزرگ‌ترین رقیب سیاسی‌جغرافیایی آمریکا در فهرست صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه دیده نمی‌شود اما این کشور قرار است در خاک خود واکسن اسپوتنیک وی تولید کند.
به غیر از چین، هند هم قصد تولید این واکسن را دارد. هند در گذشته روابطی دوستانه با اتحاد جماهیر شوروی داشت و علاوه بر محموله‌های نفتی سخاوتمندانه، در ساخت تاسیسات صنعتی خود کمک زیادی از این کشور دریافت کرد.
بیشتر کشورهایی که اسپوتنیک وی را تأیید کرده‌اند، از جمله خریداران عمده تسلیحات روسی هستند. چین، هند و الجزایر بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ سه مشتری اصلی صنایع دفاع روسیه بوده‌اند. در همین دوره، بلاروس ۹۸ درصد، قزاقستان ۹۰ درصد، میانمار ۱۶ درصد و پاکستان ۶/۶ درصد از نیاز‌های تسلیحاتی خود را از روسیه تامین کرده‌اند.
اما سایر کشورها از جمله کره جنوبی و امارات متحده عربی که پیوند تاریخی یا ایدئولوژیکی با روسیه ندارند، علاوه بر منافع اقتصادی قابل‌ملاحظه به عنوان بازارهای احتمالی جدید، می‌توانند در حوزه سیاست خارجی و تبلیغات هم برای این کشور سودمند باشند.
اما از روز ۲ فوریه که نشریه پزشکی معتبر لنست نتایج مرحله آخر آزمایش انسانی اسپوتنیک وی را منتشر کرد، تمایل به این واکسن هم افزایش یافت. این آزمایش‌ها نشان داد اسپوتنیک در مقابله با ویروس کرونا حدود ۹۲ درصد اثربخشی دارد.
روایت رسانه‌ها
اما آنچه در رسانه‌ها در رابطه با واکسن روسی منتشر شده حاکی از این است که مسکو به این واکسن هم مثل ذخایر انرژی خود به عنوان ابزاری برای نفوذ سیاسی نگاه می‌کند.
مخالفان ایدئولوژیک روسیه که از واکسن ساخت این کشور دوری میکنند هدف انتقاد‌های شدید رسانه‌های تحت کنترل کرملین قرار گرفته‌اند.
به عنوان مثال مجری یکی از برنامههای گفت‌و‌گو محور شبکه تلویزیونی دولتی " راسیا-۱" با اشاره به این که ولادیمیر زلنسکی، رییس‌جمهوری اوکراین واکسن اسپوتنیک سفارش نداده او را " احمق" خطاب کرد. او همچنین گفت حالا اوکراینی‌ها مجبورند به روسیه سفر کنند تا با زدن واکسن " جان خود را نجات " دهند.
در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۹ روسیه به دلیل اختلاف با دولت ویکتور یوشچنکو، رییس‌جمهوری وقت اوکراین که طرفدار غرب بود، انتقال گاز به این کشور را متوقف کرد.
علاوه بر این اتحادیه اروپا - که هنوز برای خرید واکسن اسپوتنیک وی اقدامی نکرده - هم با انتقاد روبرو شده است. یکی دیگر از برنامههای شبکه راسیا-۱ به نام ۶۰ دقیقه این ادعا کرد" کارزار واکسیناسیون اروپا مختل شده" و دلیلش هم ندادن مجوز به واکسن اسپوتنیک وی بوده است.
اما رسانه‌های طرفدار کرملین طبق معمول از آمار و ارقام واکسیناسیون در کشور و این که در این زمینه تا چه حد از اروپا عقب هستند، حرفی نمی‌زنند.
رسانه‌های همسو با دولت همزمان با اشاره به این موضوع که دولت‌های غربی به دلایل سیاسی از خرید اسپوتنیک خودداری میکنند، کوشیده‌اند اختلاف‌های میان این کشورها را برجسته کنند.
به عنوان مثال شبکه تلویزیونی ان‌تی‌وی متعلق به گروه رسانه‌ای گازپروم مدیا از مجارستان به دلیل علاقه نشان دادن به واکسن روسی تمجید کرده و گفته " تا الان این کشور تنها عضو اتحادیه اروپاست که سلامت شهروندانش را به سیاست ترجیح داده است." ان‌تی‌وی به این هم اشاره کرده که مجارستان" با وجود فشار سیاسی" دست به چنین کاری زده است.
این رسانه‌ها اغلب واشنگتن و همین طور بروکسل را به عنوان منبع چنین فشارهایی معرفی میکنند. شبکه یک تلویزیون دولتی روسیه روز ۸ ژانویه آمریکا را متهم کرد که جلوی تولید واکسن اسپوتنیک وی در اوکراین را گرفته است.
در حوزه انرژی هم رسانه‌های طرفدار کرملین ایالات متحده را به فشار بر کشورهای اروپایی برای توقف خرید گاز ارزان‌قیمت از روسیه متهم کرده‌اند.
اما آلمان درها را برای همکاری با مسکو در زمینه انرژی باز گذاشته و امیدوار است بتواند از طریق خط لوله در دست احداث نوردستریم۲ گاز روسیه را به کشور وارد کند. پروژه‌ای که واشنگتن به شدت با آن مخالف است.
رسانه‌های روسی این تصور را بوجود آورده‌اند که روسیه می‌خواهد به رفع کمبود شدید واکسن کرونا در خارج از کشور کمک کند اما دلایل سیاسی مانع از آن شده‌اند. با این حال این سوال همچنان وجود دارد که با توجه به روند کند کارزار واکسیناسیون در روسیه آیا این کشور از پس تقاضا بر خواهد آمد.
اورزولا فون در لاین، رییس کمیسیون اروپا در این باره گفته: " ما هنوز از این متعجب هستیم که چرا روسیه که در واکسیناسیون مردم خودش پیشرفت لازم را نداشته، از ارائه میلیون‌ها میلیون دوز واکسن حرف می‌زند. " سوالی که پاسخش احتمالا در دیپلماسی نفتی کرملین نهفته است.
