نقاشی‌های قاجاری چگونه از گرجستان سر در آوردند؟

موزه هنر گرجستان یکی از بزرگترین مجموعه‌های هنر قاجار را در خود دارد.
 
در ایران صحبت از گرجستان که می‌شود عموما سفرهای بی‌نیاز به روادید به ذهن می‌آید؛ دمی استراحت در کشوری که فضایی نزدیک به ایران دارد اما محدودیت‌های گوناگون در آن گریبانگیر گردشگران نیست. به ویژه در زمان نوروز، پوسترهای بزرگ کنسرت‌های پاپ، رستوران‌های ایرانی، مراکز مشاوره برای ثبت شرکت و اقامت، شمه‌ای از آنچه بیشترِ گردشگران ایرانی در جستجوی آن هستند را به دست می‌دهد. در این فضای تفریحی و تجاری آنچه بسیار از نظر دور مانده اشتراکات تاریخی ایران و گرجستان است و نشانه‌های برجای مانده از آن.
 
گرجستان در چندین دوره تاریخی در دست ایرانیان بود و یادگارهای گوناگونی از حضور آنها در این منطقه به چشم می‌خورد: "آتشگاه" از دوره ساسانی (در بخش کهن تفلیس) و "کاخ فیروزه" (در شهر بورجومی در مرکز گرجستان) از جمله این یادگارها هستند. جدا از بناهای تاریخی، موزه دولتی هنر گرجستان نیز مجموعه‌های بزرگی از آثار ایرانی در خود دارد؛ نقاشی‌های درباری قاجار یکی از این مجموعه‌ها است.
آغاز توجه گسترده به نقاشی‌های قاجاری
توجه عمومی به نقاشی‌های درباری ایران در دوره قاجار از سال ۱۹۹۸ پدید آمد. در آن زمان لیلا دیبا و مریم اختیار، بزرگ‌ترین نمایشگاه از این هنر را در موزه بروکلین (نیویورک) سازماندهی کردند؛ نمایشگاهی که به لوس‌آنجلس و لندن نیز برده شد و بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها یافت. نقاشی‌ها از مجموعه‌ها و موزه‌های گوناگونی مانند لوور و هرمیتاژ به نمایشگاه آورده شدند ولی با توجه به شرایط سیاسی در گرجستان و همچنین وضعیت برخی از نقاشی‌ها، امکان انتقال تابلوهایی که در تفلیس بودند به نمایشگاه ممکن نشد.
 
لیلا دیبا می‌گوید: "موزه ملی گرجستان دقیقا در جایی واقع شده که مرکز ناآرامی‌ها در تفلیس بود. کسی جرأت نداشت در آن شرایط آثار هنری را از ساختمان موزه بیرون بیاورد. گذشته از اینها تعدادی از نقاشی‌های قاجاری در این موزه به دلیل هزینه بالا هنوز ترمیم نشده‌اند و امکان ارائه آنها در نمایشگاه وجود نداشت."
بخشی از تابلوی «بهار» اثر ابوالقاسم اصفهانی (۱۸۹۵ میلادی) در موزه هنر گرجستان

نقاشی‌های قاجاری چگونه از گرجستان سردرآوردند انتقال نقاشی‌های قاجاری به گرجستان و همچنین روسیه به زمان فتحعلی‌شاه بازمی‌گردد. در جریان جنگ‌‌های ایران و روسیه، تبریز در سال ۱۸۲۷ اشغال شد. لیلا دیبا، پژوهشگر هنر قاجار معتقد است در این میان، نظامیان روس‌ تابلوهای زیادی را از ایران خارج کردند. او می‌افزاید: "با وجود اینکه در این رابطه آگاهی وجود دارد ولی به نظر نمی‌رسد مدارک مشخصی برجای مانده باشد که مثلا کدام تابلو از کدام کاخ خارج شده است. به این شکل پی‌گیری برای بازگرداندن آثار هم دشوار می‌شود؛ ضمن اینکه روابط سیاسی میان ایران و روسیه اکنون بسیار نزدیک است."
 
ایرینا کوشوریدزه، از سرپرستان بخش خاوری موزه هنر گرجستان اما بر این باور است که آنچه در اشغال تبریز به دست قوای روس افتاده به سنت پترزبورگ رفته و مجموعه موجود در تفلیس عموما به اشراف‌زادگان گرجی و ایرانی که در گرجستان زندگی می‌کرده‌اند تعلق داشته است. خانم کوشوریدزه که مقالات گوناگونی درباره نقاشی‌های درباری قاجار نوشته، حضور چند صد ساله گرجی‌ها در ایران و پیوندهای گسترده میان دو کشور را نیز از عوامل موثر در این زمینه می‌داند.
نخستین کار پژوهشی جدی درباره نقاشی‌های سلطنتی ایرانی در گرجستان و روسیه توسط شالوا امیراناشویلی در سال ۱۹۴۰ به چاپ رسید. از این کتاب که به زبان روسی نوشته شده تعداد بسیار اندکی در کتابخانه‌ها و بایگانی‌های خصوصی برجای مانده است پژوهش درباره نقاشی‌های قاجاری در تفلیس
نخستین کار پژوهشی جدی درباره نقاشی‌های سلطنتی ایرانی در گرجستان و روسیه توسط شالوا امیراناشویلی در سال ۱۹۴۰ به چاپ رسید. از این کتاب که به زبان روسی نوشته شده تعداد بسیار اندکی در کتابخانه‌ها و بایگانی‌های خصوصی برجای مانده است. بعدها در سال ۲۰۰۵ کتابی با شمارگان محدود در گرجستان با عنوان «چهره‌های قاجاری» به چاپ رسید. گزیده‌ای از نقاشی‌های رنگ روغن قاجاری از مجموعه موزه هنر گرجستان در این کتاب به زبان انگلیسی و با پشتیبانی سفارت آمریکا به چاپ رسیده است.
 
موزه هنر گرجستان به جز حدود پنجاه نقاشی رنگ روغن از دوره قاجار، دست کم هزار مینیاتور و چهارصد نمونه هنر زیرلاکی از این دوره را نیز در خود دارد. جزییات بخشی بزرگی از این آثار هنوز به صورت کاتالوگ منتشر نشده است. بسیاری از شخصیت‌های فرهنگی در گرجستان گله می‌کنند که علیرغم گسترش ارتباطات با ایران، مقام‌های ایرانی برای پشتیبانی عملی از چنین پروژه‌هایی علاقه چندانی نشان نمی‌دهند.
 
ایرینا کوشوریدزه، پرتره محمد شاه را از جمله کمیاب‌ترین نقاشی‌های درباری ایرانی در موزه هنر گرجستان می‌داند. او می‌گوید: "این تابلو در نخستین سال‌های پادشاهی محمد شاه کشیده شده و در آن، شاه که روی یک صندلی دسته‌دار در ایوان نشسته، لباس سنتی پادشاهان قاجار را به تن دارد؛ لباس و تاجی که به طور ویژه برای او طراحی شده بوده است".
آنچه در این میان به فراموشی سپرده شده موزه‌ای است به نام "نگارستان" که در واپسین سال‌های حکومت پهلوی با پشتیبانی شهبانو فرح و مدیریت لیلا دیبا در تهران ایجاد شده بود و بیش از شصت نقاشی‌ درباری قاجار را در خود داشت اطلاعات مبهم درباره نقاشی‌های سلطنتی قاجار در ایران
 بیشتر نقاشی‌های قاجاری در داخل ایران اکنون در کاخ گلستان نگهداری می‌شوند. تعدادی از این آثار برای نمایشگاه اخیر هنر قاجار (امپراتوری گل‌های سرخ) به فرانسه آورده شده‌اند ولی اطلاعات درباره تعداد کل و جزییات آنها مبهم است. آنچه در این میان به فراموشی سپرده شده موزه‌ای است به نام "نگارستان" که در واپسین سال‌های حکومت پهلوی با پشتیبانی شهبانو فرح و مدیریت لیلا دیبا در تهران ایجاد شده بود و بیش از شصت نقاشی‌ درباری قاجار را در خود داشت. لیلا دیبا که بیش از سی سال است به ایران سفر نکرده نگران این آثار است و می‌گوید: "با پیروزی انقلاب اسلامی، کارکنان موزه نگارستان آنچه در آنجا بود را تحویل مقامات تازه دادند و روشن نیست این آثار دقیقا چه سرنوشتی پیدا کرده‌اند. اگر بین موزه‌های دیگر پخش شده‌اند دقیقا به کدام موزه‌ها رفته‌اند؟"
 
خانم دیبا ابراز خرسندی می‌کند که در زمان مدیریت در موزه نگارستان، توانسته کاتالوگ آثار موجود در آنجا را منتشر کند. این موضوع برای پی‌گیری وضعیت هر یک از این آثار موثر خواهد بود. او می‌افزاید، انتشار کاتالوگی تازه درباره تعداد و محل نگهداری نقاشی‌های قاجار در داخل ایران به شناساندن بهتر این آثار و مقایسه آنها با مجموعه‌های موجود در موزه‌های خارجی، مانند آنچه در گرجستان و روسیه است، کمک فراوانی خواهد کرد: "اطلاعات در مورد نقاشی‌های سلطنتی قاجار در این کشورها و همچنین در اروپا و آمریکا تا حد زیادی در دسترس است اما در سرزمینی که خاستگاه این هنر بوده اطلاعات به شکل شفاف ارائه نمی‌شود حال آنکه این آثار متعلق به ملت ایران هستند."
 
نقاشی‌های درباری ایرانی در تفلیس فعلا برای یک سال به انبار منتقل شده تا فضا برای نمایشگاهی از هنر خاوردور باز شود. هنوز روشن نیست پس از پایان این نمایشگاه، تابلوها قاجار دوباره به شکل دایمی برای بازدیدکنندگان نمایش داده می‌شوند یا خیر.