فیس بوک، دشمن محبوب جمهوری اسلامی

فرد پطروسیان و مهسا علیمردانی

مقاله فیس بوک، دشمن محبوب جمهوری اسلامی پیشتر در سایت اسلیت و صداهای جهانی منتشر شده و توسط نویسندگان برای رادیو فردا به فارسی برگردانده شده است.

خبرگزاری رسمی ایران در تاریخ ۲۲ تیر ماه امسال گزارش داد که هشت نفر به دلیل فعالیت‌هایشان بر روی سایت فیس‌بوک جمعاً به ۱۲۷ سال زندان محکوم شده‌اند. بر این اساس جرم این هشت جوان «فعالیت علیه امنیت ملی، تبلیغ علیه نظام، توهین به مقدسات و همچنین توهین به رهبران جمهوری اسلامی» بود. قوه قضاییه ایران هویت محکوم‌شدگان را افشا نکرد و جزئیات بیشتری از «جرم‌شان» را نیز اعلام نکرد. به‌ظاهر کنشگران ایرانی داخل و خارج کشور درباره این پرونده هیچ اطلاعی دیگری در اختیار ندارند.  

در عین حال به نظر می‌رسد که احکام یادشده بخشی از یک رویه باشد. در ماه مه امسال، یک زن بریتانیایی-ایرانی به دلیل ارسال نظر فیس‌بوکی علیه رهبری و نظام جمهوری اسلامی به ۲۰ سال زندان محکوم شد. در همین زمان هفت تن دیگر از کاربران ایرانی فیس‌بوک در داخل کشور دستگیر و زندانی شدند.

نظام جمهوری اسلامی در کل مدت ۳۵ سال موجودیتش هرگز آزادی بیان یا تجمع شهروندان را در سطحی فراتر از توان اعمال قدرت خود برنتابیده‌است. در این میانه فیس‌بوک فضایی را برای نمودِ این هر دو حقِ نفی‌شده به شکلی ساده فراهم کرد. اما اگر شهروندان ایران دسترسی نامحدود به فیس‌بوک داشته باشند چه خواهند کرد؟ آزار و دادگاهی‌کردن کاربران فیس‌بوک یک روش ایجاد هراس در میان جمعیت کشور است. زندان و به بند کشیدن کاربران فیس‌بوک اما آینه تمام‌نمای سرنوشت ایرانیانی است که به خود جرأت می‌دهند که نظرهایشان را بر روی اینترنت منتشر کنند.  

ایران و فیس‌بوک: عشق بی‌فرجام؟

رابطه دولت و محبوب‌ترین شبکه اجتماعی جهان پیچیده و شکننده است و به ظاهر بین عشق و نفرت در نوسان. به رغم این واقعیت که فیس‌بوک در ایران مسدود است، رئیس‌جمهوری ایران حسن روحانی و بسیاری از اعضای کابینه وی، به‌ویژه محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، خود جزو فعال‌ترین و پرطرفدارترین کاربران فیس‌بوک در ایران هستند.

علاوه بر این شخصیت‌ها همه نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۳ - که پیشتر مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفته بودند - از فیس‌بوک برای انجام بخشی از فعالیت‌های کارزار تبلیغاتی خود استفاده کردند. این تأیید ضمنی بستر فیس‌بوک توسط اشخاصی که جزو خواص نظام به شمار می‌روند یادآور دو حقیقت است. اول اینکه فیلترینگ و مسدود کردن سایت‌ها در ایران کارایی ندارد.

علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران نیز در تأیید این نظریه به تازگی گفت که تخمین می‌زند حدود چهار میلیون نفر در ایران از فیس‌بوک استفاده می‌کنند.

دوم اینکه ایران از فیس‌بوک متنفر نیست، بلکه تنها به دنبال کنترل آن است.  
دولت روحانی آشکارا نگرانی را خود درباره اینترنت اعلام کرده و از سیاست‌های محدود کننده و مسدودسازی سایت‌ها انتقاد کرده است.

اما زمانی که کاربران فیس‌بوک و بلاگر‌های حوزه فن‌آوری با احکام سنگین زندان مواجه می‌شوند این در واقع حسن روحانی، رئیس جمهور ایران،  است که از عمل به وعده‌های اینترنتی خود بازمانده است. البته که چنین مصوبه‌ها و طرح‌هایی در فضایی خارج از محدوده اختیارات رئیس‌جمهوری مطرح و اجرایی می‌شوند و قوه قضاییه مسئولیت آن را برعهده دارد و، بسته به مورد، گاه شخص رهبر درباره آن تصمیم می‌گیرد. با این همه صدای رئیس‌جمهور شنیده می‌شود و می‌تواند به دفاع از شهروندانی که به ناحق زندانی شده‌اند برخیزد. روحانی تا کنون سکوت اختیار کرده است.

فیس‌بوک و جنبش سبز

در جنبش اعتراضی سال ۲۰۰۹، فیس‌بوک به ابزار اصلی ارتباطی و هماهنگی میان شهروندان بدل شد. درحالی که میلیون‌ها ایرانی بی‌توجه به هشدار‌های رژیم اعتراض خود را از نتایج انتخابات جنجالی ریاست‌جمهوری فریاد زدند. میرحسین موسوی، نامزد مغلوب اعلام شده در انتخابات ریاست‌جمهوری و یکی از رهبران جنبش سبز پیام‌های خود را از طریق فیس‌بوک منتشر می‌کرد و با هواداران خود در تماس بود. بیم از محبوبیت نامزدهای اصلاح‌طلب مانند موسوی در فیس‌بوک در نهایت این موجب شد حکومت یک ماه مانده به انتخابات سایت این شبکه اجتماعی را فیلتر کند.

چهار سال بعد، جنبش سبز سرکوب شده و رهبران آن تحت حصر خانگی نگه داشته می‌شوند و مقام‌های ایران صریحاً فیس‌بوک را تقبیح می‌کنند و آن را دشمن جمهوری اسلامی توصیف می‌کنند.

با این همه تمامی سخت‌گرفتن‌ها و سرکوب‌ها مانند یک شمشیر دولبه عمل کرده و در حالی که بعضی از تاروَندان (نِتیزِن‌ها) در نتیجه زندان و حبس از بلاگ نوشتن دست کشیدند، دیگران از سرکوب‌ها گریختند و به خارج از کشور کوچیدند ارتباط‌شان با واقعیت‌های جامعه قطع شد و مخاطبان خود را در بین جمعیت پراکنده ایرانی در سراسر جهان از دست دادند. این همه دست آخر پدیده‌ای را رقم زد که به «زوال بلاگرها» معروف شد.

در چنین شرایطی فیس‌بوک به سرعت برای پرکردن این خلأ ظاهر شد و اغلب به سان پُلی میان ایران و جمعیت پراکنده ایرانی سراسر جهان عمل کرده‌است. یک نمونه پرطرفدار از این عملکرد در کارزار «آزادی‌ یواشکی زنان در ایران» مشهود است. مسیح علینژاد،‌ خبرنگار ساکن لندن، در صفحه خود تعدادی عکس از دوران زندگیش در ایران منتشر کرد که در آنها بدون حجاب در مکان‌های عمومی ایستاده‌است. این حرکت جنبش جمعی مجازی عظیمی را کلید زد و در اندک زمانی صفحه مسیح ۵۰۰۰۰۰ بار «پسندیده» (لایک) شد و سیلابی از عکس و نوشته از ایران را به سوی او سرازیر کرد. این صفحه فیس‌بوکی به مجرایی برای زنان ایرانی تبدیل شد تا حجاب اجباری ۳۵ ساله جمهوری اسلامی را به چالش بگیند.   

جابجایی خطوط قرمز

امروز، هشت کاربر فیس‌بوک با اتهام فعالیت علیه نظام مواجه هستند و البته از جزئیات «جرم» آنها کماکان خبری در دست نیست. در جمهوری اسلامی برای تعیین محتوای مجرمانه آنلاین خط قرمزهایی تعریف شده اما تشخیص این خطوط کار ساده‌ای نیست و به ظاهر مدام در حال جابجایی هستند. این شرایط تشخیص جرم اینترنتی را بیش از پیش دچار مشکل کرده و تاروَندان را در معرض خطر بازداشت‌های سلیقه‌ای و گاه قتل قرار داده - همانطور که در سال ۲۰۱۲ در مورد ستار بهشتی اتفاق افتاد.   

ماهیت مبهم این بازداشت‌ها یک جَو هراس را در میان کاربران اینترنت در ایران ایجاد کرده که در آن مقامات می‌توانند با برچسب اقدام علیه کشور هرکسی را که مایل بودند متهم کنند و شهروندان را در موقعیتی قرار دهند که با حدس و گمان تبعات ابراز عقیده بر روی اینترنت را بسنجند.                                                                                                                                                                     محمدجواد ظریف در گفت و گو با «دیوید گریگوری» از شبکه «ان‌بی‌سی» غربی‌ها را دعوت کرد که به مردم خاورمیانه احترام بگذارند، که البته درخواست منطقی‌ای بود. جا دارد ما نیز - بر همین مبنا - دولت روحانی را به برخاستن برای اعاده احترام به شهروَندان ایرانی و محکوم کردن بازداشت‌ها و کیفرهای ناعادلانه تاروَندان ایرانی فرابخوانیم.