با مارکو پولو، از ونیز تا ایران؛ نگاهی به کنسرت گروه کنستانتینپل
عزیز معتضدی
نویسنده و منتقد هنری
گروه موسیقی کنستانتینپل به رهبری کیا طبسیان در تازه‌ترین برنامه خود به اتفاق گروه یونانی آن کورداییس به رهبری کیراکس کالیتزیدس پا به پای مارکوپولو سیاح مشهور قرن سیزدهم ایتالیا سفری موسیقایی را در طول جاده ابریشم از ونیز تا آناتولی، آسیای میانه و ایران و هند و چین همراه با شعر و موسیقی این مناطق در آن دوره‌های تاریخی طی کردند.
در این سفر موسیقایی که در چارچوب جشنواره زمستانی روشنایی‌های مونترال رخ داد، جز اعضای گروه کنستانتینپل و آن کورداییس، وان ژائو نوازنده چینیِ پی‌پا و دروبا گوش خواننده هندی و نوازنده سارنگی نیز حضور داشتند.
جشنواره زمستانی روشنایی‌های مونترال (۲۰ فوریه تا ۲ مارس) همه ساله در همین روزهای سال به مدت یازده روز با آتش‌بازی‌های شبانه، نمایش سیرک، تئاتر، موسیقی کلاسیک، جاز، رقص و آوازهای فرانسوی و موسیقی ملل برگزار می‌شود.
رویای مارکوپولو
ونیز، شهری بر روی آب، یکی از مهم‌ترین مراکز داد و ستد دنیای قدیم زادگاه مارکوپولو صاحب شاید مشهورترین سفرنامه تاریخ است.
این سفرنامه به نام شگفتی‌های جهان یا توصیفی بر جهان شرح خاطره‌های مارکوپولو از سفرش در جاده ابریشم و دیدار از آسیای میانه، ایران، ترکستان، هند و چین و اقامت در دربار قوبلای‌خان پنجمین امپراتور مغول است.
مارکو به گفته خود بعد از بیست و چهار سال زندگی در شرق به ونیز بازگشت. در آن زمان زادگاهش را درگیر جنگ با جمهوری جنوا دید. مارکو که هنوز چهل و یک‌سال بیشتر نداشت به زندان افتاد و بعد از پنج سال آزاد شد و باقی عمرش را در آرامش و ثروت زیست.
اهمیت سفرنامه او در توصیفاتی است که بخصوص برای مردم غرب در قرن سیزدهم با افسانه پهلو می‌زد. تأثیر و محبوبیت این کتاب که هنگام اسارت مارکو در زندان برای نویسنده همسلولش تعریف کرده و او آن را بازنوشته به حدی بود که نزدیک دویست سال بعد کریستف کلمب دریانورد جنوایی را ترغیب کرد با جلب حمایت دربار اسپانیا سفر دریایی پر هزینه‌ای را به قصد یافتن راه آبی تازه‌ای به هند در پیش گیرد، هر چند او ناخواسته در ادامه راه سر از قاره ناشناخته آمریکا درآورد.
در جاده ابریشم
در برنامه کنسرت سفرهای مارکو پولو علاوه بر گروه نوازندگان ایرانی و یونانی و چینی و هندی، خانم واسیلی دوروکوپولیس نویسنده یونانی داستان‌های کودکان و نوجوانان قطعاتی شاعرانه و تخیلی با الهام از مشاهدات مارکوپولو از دربار قوبلای خان و تأثیرهای متقابل تاجر ایتالیایی و امپراتور مغولی چین بر یکدیگر نوشته بود که ترجمه فرانسه آن را مارسل سابورن بازیگر و کارگردان تئاتر و سینمای کبک با لحنی پراحساس در میان آهنگ‌ها بازخوانی می‌کرد.
ویژگی توصیف‌های شاعرانه خانم دوروکوپولیس در هماهنگی با قطعات و ستایش از زیبایی‌های سرزمین‌های مسیر جاده ابریشم بود. سرزمین‌هایی که مارکو پولو آن‌ها را چه از نزدیک دیده، و چه بر طبق برخی تحقیقات جدید وصف بسیاری از آن‌ها متعلق به
مشاهدات پدر و عمویش و اقوال تاجران ایرانی و رومی مناطق اطراف دریای سیاه باشد، صاحب گنجینه‌ای غنی از هنر موسیقی، رقص و آوازهای محلی هستند.
همکاری مشترک
گروه موسیقی کنستانتینپل و آن کورداییس پیش از این نیز در پژوهش‌های مشترک و نسخه‌برداری از دستنوشته‌های موسیقی‌‌دان‌های قرون گذشته در کتاب‌خانه‌ها، کلیساها و خانقاه‌های حوزه مدیترانه با یکدیگر همکاری کرده‌اند. برنامه نوروزخوانی چند سال پیش این دو گروه با اجرای قطعاتی مثل پیشرو، بیاتی، نوا و نوروز جم از ساخته‌های موسیقی‌‌دان‌های مهاجرایرانی دوران صفوی پیشدرآمدی برای ورود به گستره جغرافیایی وسیع‌تر دو گروه برای ورود به جاده ابریشم شده است.
در مسیر جاده ابریشم
کنستانتینپل و آن کورداییس در مسیر جاده ابریشم از آناتولی و مرز ترکیه و یونان تا ایران و آسیای میانه و هند و چین کوشیده‌اند موسیقی سنتی همان دوران این سرزمین‌ها را بر اساس یافته‌ها و دریافت‌های هنرمندان امروزی و سازهای سنتی آن دوران بازآفرینی کنند.
این برنامه در کشورهای مختلف صرفنظر از ترکیب اصلی گروه در مسیر جاده ابریشم با هنرمندان مهمان متفاوتی برگزار شده است. به عنوان مثال در کنسرت‌های پیشین از هنرمندان ازبک و تاجیکستانی برای بازآفرینی موسیقی بخش آسیای میانه مسیر مارکوپولو در قرن سیزدهم استفاده شده و در برنامه کنونی با توجه به ترکیب هنرمندان روی صحنه گوشه‌هایی از موسیقی سنتی یونانی- ترکی، ایرانی و هندی و چینی، هم به طور مستقل با سازهایی مثل سه‌تار، پی‌پا، و سارنگی و عود از ایران و چین و هند و یونان به صورت تک‌نوازی اجرا شد، و هم توصیفی از مراسم رسمی و جشن‌هایی که هنرمندان کشورهای مختلف را گرد هم می‌آورد به صورت بداهه نوازی‌های جمعی به اجرا درآمد.
مارکوپولو و موسیقی ایرانی
در بخش موسیقی معرفی موسیقی ایرانی در قرون میانه کیا طبسیان با اجرای دو قطعه یکی به نام "انگاره" با الهام از موسیقی مقامی ایرانی آن دوران و دیگری قطعه‌ای با ارکستر هنرنمایی کرد.
در سفرنامه مارکوپولو و بخشی که به ایران مربوط می‌شود توصیف‌های مارکوپولو منحصر به دیدار از تبریز و یزد و شهرهای مرکزی ایران است. مارکوپولو از هنر و تجارت تبریز و آتشکده‌ای در مناطق میانی ایران یاد می‌کند که گمان می‌رود متعلق به زرتشتیان یزد بوده است. کیا طبسیان برای توصیف این بخش از سفرنامه مارکو پولو غزل دلنشینی از حافظ شاعر قرن هشتم هجری را با مطلع " در نظربازی ما بی‌خبران حیرانند..." انتخاب کرد که با روح شادی و شادخواری نهفته در لا به لای سطور کتاب مارکوپولو هماهنگی دارد.
طبسیان در این قطعه به غنای موسیقی ایرانی و توانایی تلفیق و تأثیر آن بر موسیقی اصیل دیگر کشورهای مسیر جاده ابریشم در قرون میانه، از جمله موسیقی هندی و عربی و حتی چینی و ژاپنی جلوه یدیعی داده است. این قطعه به نام " حلقه مهاجران" با تک‌خوانی خود آهنگساز و همخوانی با دروسوس کوستوکوستاس، خواننده یونانی که شعر حافظ را به فارسی زیبایی می‌خواند، یکی از پرشورترین بخش‌های کنسرت بود و با تشویق حاضران، بخصوص ایرانیان همراه شد.
هند، پذیرایی از مارکو با غزل و قوالی
بداهه پردازی استاد دروبا گوش، نوازنده سارنگی(ویولون هندی) با سه‌تار کیا و ضرب و پرکاشن ضیا طبسیان نیز یک از قعطات پرطرفدار کنسرت جاده ابریشم و تلاشی برای بازیابی نغمههایی بود که مارکو پولو می‌توانست در کوی و برزن هند یا در مجالس شاعران پارسی گوی آن دوران همچون امیر خسرو دهلوی و موسیقی‌دانان هندی در قالب غزل و قوالی بشنود.
چین، اژدها به استقبال مارکو پولو می‌رود
اجرای تک‌نوازی خانم ون ژائو با ساز پی‌پا در بخش معرفی موسیقی سنتی چین در قرون میانه، مهارت و استادی این نوازنده چینی ساکن تورنتو را به نمایش گذاشت.
خانم ژائو با نمایش قابلیت‌های شگفت‌آور ساز پی‌پا و ایجاد صداها و نغمههایی در حد یک ارکستر کامل از سازی تنها تماشاگران را به وجد آورد. در این بخش نسبتاً طولانی خانم پی‌پا قطعه‌ای سنتی مربوط به دوران سفر مارکوپولو به چین را در توصیف قایقی رقصان همچون اژدها در سفر بر آب‌های خروشان رودخانه بازآفرینی کرد. این قایق که شاید حامل مارکوپولو یا مستقبلان دربار قوبلای‌خان از او بوده، با ایجاد فضای شاد و لحظه‌های کمیک و پرهیجانش برای شب‌های جشن و آتش مونترال بسیار مناسب به نظر می‌رسید.
استقبال گرم تماشاگران از برنامه با آمدن دوباره گروه به صحنه و اجرای قطعه دل‌انگیز گالوپ ساخته کیراکیس کالیتزیدیس با الهام از نخستین مشاهدات سیاح ایتالیایی در آناتولی به پیشنهاد کیا طبسیان، پایان‌بخش سفرهای رویایی مارکو پولو به مشرق زمین و بازگویی موسیقایی آن در شبی نورانی و زمستانی در مونترال بود.
کنستانتینپل؛ پلی میان فرهنگها
کیا طبسیان نوازنده سه‌تار، خواننده و آهنگساز، موسیقی را در کودکی و نوجوانی زیر نظر اساتید ایرانی در تهران و پاریس فرا گرفت. در مونترال تحصیلات آکادمیک خود را در این زمینه دنبال کرد و در سال ۱۹۹۸ به همراه برادرش ضیا طبسیان نوازنده سازهای ضربی و چند نوازنده کانادایی و فرانسوی از جمله پیر-ایو مارتل نوازنده ویولا دا گامبا که تا امروز با گروه همکاری می‌کند، آنسامبل کنستانتینپل را با هدف پلی میان فرهنگها در همین شهر بنا کرد.
انتخاب نام کنستانتینپل که در متون فارسی و عربی قدیم به نام قسطنطنیه ثبت شده، اشاره به دوران رونق موسیقی در این شهر و نشست و برخاست هنرمندان اقوام، مذاهب و ملیت‌های مختلف شرق و غرب قبل از تصرف شاهان عثمانی و تبدیل نام شهر به استانبول امروزی دارد.
گروه کنستانتینپل با این چشم‌انداز در جستجوی نغمه‌های گمشده از یک سو دست به شناسایی متون موسیقی قرون وسطا و رنسانس اروپایی از تروبادورها و تروورها و سفاردی‌ها (خوانندگان و نوازندگان دوره گرد و تبعیدی‌های قرون میانه و رنسانس حوزه مدیترانه) می‌زند و از سوی دیگر پژوهش‌های همسانی را در موسیقی ایرانی از دوران ساسانی تا دوره‌های مختلف موسیقی مقامی و نواحی و سنتی ایرانی بعد از اسلام دنبال می‌کند.
از هنرمندان برجسته ایرانی که در کنار خوانندگان و نوازندگان غربی تاکنون با گروه موسیقی کنستانتینپل همکاری کرده‌اند می‌توان از حسین عمومی، نوازنده نی، سعید کامجو، نوازنده کمانچه، سیامک آقایی، نوازنده سنتور، سپیده رییس سادات، خواننده موسیقی سنتی و محلی، و استعدادهای جوانی مثل پوریا پورناظری، نوازنده تنبور، نام برد.
