آیا مکالمه روحانی و اوباما بدون مجوز رهبر ایران بوده؟

میزان دخالت آیت الله خامنه ای در اقداماتی که برای تنش زدایی با آمریکا انجام می شود ممکن است تا اطلاع ثانوی محل بحث و اختلاف نظر بازیگران سیاسی ایران باشد و - در صورت تمایل رهبر ایران به قبول نکردن مسئولیت در ابتکارهای مهم دیپلماتیک - دولت روحانی را در شرایط دشواری قرار دهد

همان طور که انتظار می رفت، توضیح در مورد مکالمه تلفنی با باراک اوباما، از جمله محورهای توضیحات امشب حسن روحانی در جلسه مشترک با نمایندگان مجلس بوده است.

در پی بازگشت حسن روحانی از سفر نیویورک، الگوی قابل تاملی بر مجموعه واکنش های محافظه کاران به این سفر حاکم بوده: در اغلب - و البته نه تمام - واکنش ها، از کلیت سفر روحانی تقدیر شده ولی مشخصا مکالمه او با باراک اوباما رئیس جمهور ایالات متحده مورد انتقاد قرار گرفته است.

با توجه به نشانه های مهم حاکی از موافقت رهبر جمهوری اسلامی با تنش زدایی تیم آقای روحانی با جامعه بین المللی، و در راس آنها تجویز " نرمش قهرمانانه" در آستانه سفر نیویورک، انتقادات اخیر به مکالمه روسای جمهور ایران و آمریکا را چگونه باید تفسیر کرد؟

مشکل بتوان تصور کرد که منتقدان، که برخی از آنها منصوبان مستقیم رهبر ایران - در حد فرمانده کل سپاه پاسداران - هستند، با فرض اینکه مکالمه آقای روحانی با اطلاع مستقیم آیت الله خامنه ای صورت گرفته آن را مورد انتقاد قرار داده باشند.

در نتیجه، حمایت اغلب منتقدان از دستاوردهای کلی سفر حسن روحانی و انتقاد از مکالمه تلفنی با باراک اوباما، با توجه به مختصات سیاسی ایران دارای این معنی تلویحی است که منتقدان احتمالا متقاعد شده اند یا تصور می کنند که این مکالمه، با رهبر جمهوری اسلامی هماهنگ نشده – یا به اندازه کافی هماهنگ نشده است.

بر مبنای روایت هایی که تاکنون از وقایع منتهی به مکالمه خبر ساز نیویورک منتشر شده نمی توان با اطمینان قضاوت کرد که پیش از تماس باراک اوباما، در دولت ایران چه هماهنگی هایی صورت گرفته است. با این حال، روایت رسمی تیم همراه آقای روحانی در نیویورک در این زمینه که مدتی کوتاه قبل از برقرار تماس آقای اوباما از تصمیم وی برای تماس مطلع شده اند، این تصور را ایجاد می‌کند که گویی رئیس جمهور ایران ناچار بوده در مدت زمانی بسیار محدود برای قبول یا رد گفتگوی تلفنی تصمیم بگیرد.

آیا آن گروه از منتقدان مکالمه نیویورک که به رهبر ایران نزدیک هستند معتقدند که در این فاصله – احتمالا کوتاه – در حدی که لازم بوده از رهبر جمهوری اسلامی کسب تکلیف نشده است؟

هر چند پاسخ به سوال فوق منطقا باید به سادگی "بله" یا "خیر" باشد، اما مروری بر تاریخچه جمهوری اسلامی نشان می دهد که در مواردی بحث راجع به دیدگاه های رهبر حکومت ایران در زمینه موضوعات حساس، تا مدت ها به نتیجه نرسیده است.

نمونه هایی متاخر از این ابهام، در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد به وقوع پیوست. مشخصا در دومین دوره ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، در چند نوبت در بحبوحه درگیری مجلس و دولت بر سر موضوعات حساس، اختلاف در مورد نظر آیت الله خامنه ای راجع به اقداماتی که مجلس قصد انجامشان را داشت - مثلا احضار رئیس جمهور برای طرح سوال- چندین ماه به طول انجامید. اختلاف نظرهایی که حتی در مواردی با نقل روایت های متناقض از دیدگاه های رهبر همراه بود.

حتی در زمان آیت الله خمینی هم، چنین اختلاف برداشت هایی در مورد نظر رهبر وقت جمهوری اسلامی در موضوعات خاص، به درگیری های خبرساز در سطح حکومت انجامیده بود. یک نمونه آشنای این اختلاف روایت، در هنگام سفر مخفیانه رابرت مک فارلن به ایران به همراه محموله ای از اسلحه آمریکایی برای عادی سازی روابط دوجانبه به وقوع پیوست که رسانه ای شدن آن، هر دو دولت را در وضعیت بحرانی قرار داد.

اگرچه تردیدی وجود نداشت که آیت الله خمینی با اقدام مخفیانه برای کاهش تنش میان ایران و آمریکا موافق است، اما رسانه ای شدن سفر مک فارلن بحث شدیدی را میان جناح های رقیب حکومت ایران ایجاد کرد که موضوع آن، اختلاف روایت راجع به "میزان اطلاع" آیت الله خمینی از اقداماتی بود که برای عادی سازی روابط کشور جریان داشت – از جمله هویت نمایندگان اعزامی یا حتی نفس اعزام آنها به ایران. اختلاف در مورد میزان دخالت یا اطلاع رهبر سابق ایران در این زمینه، هنوز هم کمابیش ادامه دارد.

به همین ترتیب در شرایط فعلی نیز، میزان دخالت آیت الله خامنه ای در اقداماتی که برای تنش زدایی با آمریکا انجام شده یا خواهد شد، ممکن است تا اطلاع ثانوی محل بحث و اختلاف نظر بازیگران سیاسی ایران باشد و - در صورت تمایل رهبر ایران به قبول نکردن مسئولیت در ابتکارهای مهم دیپلماتیک - دولت روحانی را در شرایط دشواری قرار دهد.

به طور کلی اگر قرار باشد تجربه تحولات قبل و بعد از سفر حسن روحانی به نیویورک را مبنای قضاوت قرار دهیم، به نظر می رسد که رهبر جمهوری اسلامی ایران و منصوبانش، نسبت به نرمش دولت ایران در مذاکرات هسته ای نظر – نسبتا - مثبت، و در خصوص نزدیکی به ایالات متحده دیدگاهی منفی دارند.

هرچند رسانه های داخلی و خارجی پیش از سفر نیویورک، فضایی را به وجود آوردند که تصور "هم سرنوشت بودن" پرونده هسته ای و پرونده رابطه ایران و آمریکا را ایجاد کرد، و حتی اگر مستقل تلقی کردن مذاکرات هسته ای و رابطه تهران با واشنگتن، از نظر بسیاری از ناظران غیرعملی باشد، اما احتمالا آیت الله خامنه ای این دو موضوع را در قالب دو پرونده جداگانه می بیند.

در چارچوب چنین دیدگاهی، اگر هم در مواردی مشخص تحولی در رابطه کشور ایجاد شود، باید همچون حضور مشترک وزرای امور خارجه دو کشور در نشست ۵+۱ در ارتباط مستقیم با پرونده هسته‌ای باشد و توسعه آن به اقدامات نمادین دیگر و – اصطلاحا – "منتفی شدن قبح رابطه با آمریکا"، به سادگی تحمل نخواهد شد.