غول اقتصادی سپاه: نقطه قوت یا نقطه ضعف؟ ( یادداشتی از مجید محمدی )

مجید محمدی - جامعه شناس

اگر به سیر تحریم ها در دو سال گذشته نگاه کنیم خواهیم دید که تحریم های نفتی و بانکی پیش از همه، نهادهای نظامی و موسسات همکار با آنها (و بعد حکومت) را نشانه رفت. اگر سپاه در بخش اقتصادی کشور حضور نداشت یا تنها ۱۰ تا ۲۰ درصد از اقتصاد کشور در اختیار دولت و دستگاه رهبری بود بسیاری از تحریمها وضع نمی شد یا اگر وضع می شد نمی توانست گزنده باشد. هر چه قدر سپاه بزرگ تر و بزرگ تر شد هدف مناسب تری برای ضربه پذیری اقتصاد کشور فراهم آورد. تحریم ها علیه حکومت و سپاه وضع شده اند درست به این دلیل که حکومت و سپاه در ایران بسیار بزرگ شده اند.

سپاه امروز به غولی در اقتصاد ایران تبدیل شده که هرگونه اقدام علیه منافع و حوزه نفوذ و سلطه آن در داخل (از سوی دولت روحانی) یا خارج (تحریم ها) می تواند برای کل اقتصاد بحران زا باشد. این غول تا کجا رخنه کرده، چه می کند، چگونه عمل می کند، و چرا باید آن را به بطری بازگرداند؟

قرارگاه خاتم الانبیا

سپاه در سالهای اخیر به بزرگترین و ثروتمند ترین پیمانکار کشور تبدیل شده است. این فعالیت توسط قرارگاه های سپاه انجام می شود. قرارگاه خاتم الانبیاء صدها (و بنا به برخی گزارشها هزاران) پروژه  در دست انجام در حوزههای نفت، گاز و پتروشیمی (مخازن، سازه های فلزی و تاسیسات دریایی، خطوط انتقال و خدمات مهندسی و مشاوره)، صنعت (معدن و صنایع معدنی) و عمران (سد و بند، اسکله و سازه های دریایی، راه، تونل و سازه های زیر زمینی، ابنیه و سازههای سنگین، شبکه های آبیاری و زه کشی، و خطوط انتقال آب) در دست اجرا دارد و صدها پروژه را نیز بنا به ادعای سایت آن به پایان رسانده است. این پروژه ها نه از بخش خصوصی بلکه همه از بخش دولتی اخذ شده اند و برای اخذ آنها نیز معمولا فرایند مناقصه برگزار نمی شود. سپاه هم امکان ارعاب دولت (مثل پرواز هواپیما بر فراز فرودگاه در حال تاسیس برای اخذ قرارداد در دوران خاتمی) و هم ارعاب رقبا (در صورتی که وجود داشته باشد مثل واگذاری شرکت مخابرات) را دارد.  

قرارگاه خاتم الانبیای سپاه از اوایل دهه  نود دیگر قرار دادهای زیر سیصد میلیارد تومان (حدود ۱۰۰ میلیون دلار) را قبول نمی کرده است (فارس ۲ آذر ۱۳۹۱)؛ این رقم پیش از این صد میلیارد تومان بود. برخی از قراردادهایی که به قرارگاههای سپاه واگذار می شود در اندازه چند میلیارد دلار هستند. بر همین اساس این امپراطوری به شکل اختاپوس وار در اقتصاد ایران گسترش یافته است تا حدی که امروز صدها هزار نفر با این قرارگاه کار می کنند: "حدود ۴۵ هزار نفر مستقیم در قرارگاه سازندگی فعالیت میکنند که ۲ هزار نفر پاسدار هستند و بالغ بر ۵ هزار پیمانکار و ۱۵۰ هزار نفر به طور غیر مستقیم با ما همکاری میکنند." (معاون حقوقی سپاه، ایسنا، ۲ بهمن ۱۳۹۱)

خاتم الاوصیاء

قرار گاه سازندگی خاتم الاوصیاء که به دستور رهبر شکل گرفته و رییس آن وزیر دفاع است مجرای دیگری برای سرازیر کردن پروژه ها به سمت سپاهیان است. این قرارگاه کاملا غیر شفاف عمل می کند. قرارگاه خاتم الاوصیاء با میلیاردها دلار پروژه حتی یک وب سایت ندارد.

انجام پروژه های بزرگ نفتی مثل توسعه میدان نفتی سومار، شرکت در ساخت مسکن مهر، انجام پروژه قطار برقی مشهد تهران ، انجام کنار گذر ساحلی رامسر و پروژه ۵ میلیارد دلاری طراحی و ساخت هواپیما از جمله پروژههای قرار گاه سازندگی خاتم الاوصیاء است. خاتم الاوصیاء سرمایه دو بانک را نیز در اختیار دارد.

بنیاد تعاون

بخش دیگری از فعالیتهای سپاه، سرمایه گذاری، بانکداری و حضور در بازار سهام است. بنیاد تعاون سپاه دارای بانک انصار و ۵۱ درصد از سهام شرکت مخابرات است. بانک انصار که در ابتدا با نام صندوق پس انداز و قرض الحسنه انصار المجاهدین فعالیت می کرد در خرداد ۱۳۸۹با کسب مجوز از بانک مرکزی تبدیل به یازدهمین بانک شبه دولتی کشور شد. این بانک اکنون دارای ۶۰۰ شعبه است. علاوه بر بانک انصارالمجاهدین، بانک های مهر ایرانیان، ثامن الائمه، قوامین و حکمت ایرانیان کاملا به نهادهای نظامی وابسته هستند. سپاه در ‎بانکهای سینا، تات، آینده، پاسارگاد و موسسه مالی و اعتباری کوثر نیز دارای سهام است. سپاهیان کاملا در چارچوب روندهای موجود در نظامهای سرمایه داری فقط در یک بخش خود را محدود نمی کنند و در همه بخشهای اقتصادی حضور دارند.

در دنیای سرمایه داری مقررات محدود کننده و ضد انحصار، آزادی رسانه ها و کوچک بودن دولت دست شرکتهای بزرگ را در استفاده از منابع عمومی و امتیازات تا حدی می بندند اما سپاه هم روزنامه و نشریه می بندد، هم رقبا را با ارعاب بیرون می کند و هم اعمال غیر قانونی مثل قاچاق را به صورت روال در می آورد. جالب اینجاست که برخی دخالت سپاه در اقتصاد را راهی برای مقابله با سرمایه داری غربی تلقی می کنند و معتقدند که اقشار متوسط و ضعیف نظامی از این بنگاه بزرگ منتفع می شوند. این بر خلاف مشاهدات روزمره است. سپاهیانی که در رده های بالا نیستند رنگ درآمدهای نجومی را نمی بینند.
 
اسکله ها/بازارهای مالی

سپاه علاوه بر قرارگاه های سازندگی و شرکتهای تحت مدیریت آنها، حضور در بازار سرمایه و سهام و شرکت هایی که از دولت گرفته شد (مثل اپراتور دوم تلفن و بعد، شرکت مخابرات) بخش عمده واردات کشور (از طریق ده ها اسکله اختصاصی) و ترانزیت مواد مخدر را در اختیار دارد. حتی مقامات قضایی تلویحا بدین موضوع اخیر اشاره کرده اند: "مطمئناً ترانزیت مواد مخدر با هر شکلی خیانت به بشریت است. هیچ منفعتی و خیری در آن نیست که یک دستگاه آن را انجام دهد و هر کسی کرده باشد و یا چه کسی در فکر این کارها باشد، حتماً برای کشور مضر است و هیچ خیر و برکتی و سودی نخواهیم داشت." (مصطفی پورمحمدی، رئیس سازمان بازرسی کل کشور، تجارت فردا، هفته آخر دی ۱۳۹۱)

سپاه غیر از اسکله های غیر قانونی- میان ۴۰ تا ۲۰۰ اسکله- بخش عمدهای از بازار ارز و سکه را در اختیار دارد. موسسات سپاه یا سپاهیان سابق که هنوز در دستگاه های دولتی نفوذ دارند بزرگ ترین بازیگران در بازار مبادلات و واردات کالاهای پر سود (اتومبیل) هستند. همین نکته موجب شکاف میان سپاه و اقتدارگرایان سنتگرا و بازارهای سنتی در کشور شده است (نگاه کنید به انتقادات احمد توکلی از مداخلهی سپاه در اقتصاد کشور).

تبعیض ساختاری

برخی از این رفتارهای سپاه با تمسک به منافع ملی و خیر عمومی دفاع می کنند با این فرض که سپاهیان همان جوانان آس و پاس سال ۵۷ هستند. به سپاهیانی که امروز در حیطه کسب و کار وارد شده اند باید درست همانند تجارت پیشگان وال استریت نگاه کرد و نه جوانان محلات نازی آباد یا نظام آباد تهران. این تجارت پیشگان تنها از منافع باندها و نزدیکان خود دفاع می کنند.

از دهها هزار میلیارد تومان بودجهای که سالانه به این قرارگاه ها تعلق می گیرد (هشت درصد بودجه عمرانی در سال ۹۱ تنها برای قرارگاه خاتم) و سودی که از سهام و بانکداری نصیب سپاه می شود غیر مسلمانان (بهاییان، مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان)، دراویش، بی دینان، مخالفان سیاسی، مخالفان مذهبی (شیعیان مخالف خامنهای و ولایت فقیه)، زنان، همجنسگرایان و هرکسی که کوچک ترین اعتراضی به وضعیت موجود کرده یا ناهمرنگ باشد هیچ سهمی نمی برند. این بودجه ها اختصاصا در اختیار کاست نظامیان نزدیک به خامنه ای قرار می گیرد. در سطوح پایین تر نیز تنها خودیها از سر ریزهای منافع سپاه به صورت اشتغال و رانت برخوردار می شوند.

اینهاست شرایط اصلی استخدام نیرو در قرار گاه خاتم:
۱. "اعتقاد به مبانی اسلام ناب محمدی، انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران.
۲. اعتقاد و التزام عملی به ولایت فقیه.
۳. التزام عملی به احکام اسلام و قوانین جمهوری اسلامی و رعایت موازین اخلاق اسلامی.
۴. عدم عضویت و هواداری از احزاب و گروهها و سازمانهای سیاسی.
۵. نداشتن سابقه عضویت و یا هواداری از احزاب وگروهها و سازمانهای غیر اسلامی، التقاطی، الحادی و غیر قانونی"

این شرایط فقط بر حلقات کوچکی از وفاداران به خامنه ای و خویشاوندان روحانیون و سپاهیان اطلاق دارد.

سپاه و تحریمها
ترسناک تر شدن سپاه برای جامعه جهانی ناشی از همین بسط و گسترش اختاپوسی و محدود شدن قدرت و منافع حاصل از آن به جمعی محدود است. بدین ترتیب اگر تحریم ها ریشه در اعمال و ماموریتها و فرایندهای حاکم بر سپاه دارد راه حل آن نیز در خود سپاه نهفته است. ملامت کردن دولتهای خارجی یا تحریم ها گرهی از این مشکل باز نمی کند.

چرا باید این غول به بطری بازگردد؟ به سه دلیل:

۱. اگر تحریمها به گفته مخالفان آنها علیه منافع و امنیت ملی است و ممکن است به جنگ منجر شود حذف سپاه از حوزه  اقتصاد بزرگ ترین اقدام در این جهت است. سپاه قدس یا بخش بین المللی نیروهای نظامی کشور نیز عمده ی درآمدهایش را از شبکه ی قاچاق کشور تامین می کند و مانع جدی بر سر راه شفافیت این بخش است.

۲. دولت پنهان کشور یا همان سپاه پاسداران برای بسط هر چه بیشتر به تحریم ها نیاز دارد. مخالفان تحریم ها نیز به همین جنبه یعنی قدرت گرفتن بیشتر نیروهای ضد غربی اشاره می کنند. تحریمها برای سپاه برکت و برای کل کشور خسارت است. از این جهت برای رفع تحریمها باید بزرگ ترین پشتیبان آن یعنی سپاه را در مرکز توجه گذاشت.

۳. به علت حضور سپاه در همه عرصه های کلان اقتصادی، تحریم های متوجه به سپاه گریبان صنایع انرژی و معدن، بانکداری، و واردات و صادرات کشور را گرفته است. واگذاری پروژه ها و شرکتهای تحت نظارت و مالکیت سپاه به بخش خصوصی فضا را برای کسب و کار این بخشها مستعد تر خواهد ساخت.