خرید و فروش علم در خیابان‌های تهران

به تازگی گزارش هایی در باره تقلب در انتشار مقاله های علمی در سطح بین‌المللی منتشر شده که نگرانی دانشگاهیان و محققان ایرانی را برانگیخته است.

وبسایت خبرآنلاین اخیرا با انتشار گزارش‌هایی، یکی از معضلات سیستم آموزش‌عالی در ایران را به رسانه‌ها کشانده است. این وبسایت به مسئله تقلب در انتشار مقاله‌های علمی در مجلات آی‌اس‌آی پرداخته است.

البته کارشناسان معتقدند که تقلب در این زمینه نه چیز تازه‌ای است و نه مختص به ایران و نه حتی کشورهای در حال توسعه، بلکه نکته جالب تبدیل شدن این کار به تجارتی علنی است؛ بطوریکه بتوان آگهی‌های شرکت‌هایی که به این کار اشتغال دارند را در سطح شهر و روزنامه‌ها دید.

ولی آی‌اس‌آی چیست و چرا این تجارت جدید شکل گرفته است و تاثیر آن بر کشور چیست؟

مجلات آی‌اس‌آی

‌با توجه به حجم بسیار زیاد تولید مقاله‌های علمی در جهان و همچنین ضرورت سهولت جستجو و دسترسی به آنها برای دانشوران، نمایه کردن مقالات و گزارش‌های علمی اجتناب ناپذیر است. همچنین نمایه سازی امکان اعتبار سنجی مقالات و تولیدات علمی را نیز فراهم می‌کند. هدف دیگر نمایه سازی قابل دنبال کردن و سنجش مقالات و سایر تولیدات علمی حاصل کار پژوهشگران در زمینه های تخصصی علمی است.

چند موسسه در جهان به نمایه سازی مقالات علمی اشتغال دارند. این موسسه‌ها با تعیین استانداردهای مختلف و دنبال کردن این استانداردها در مجلات منتشر کننده مقالات علمی، به نوعی اسباب سنجش فعالیت‌های علمی در حوزه‌های مختلف علمی یا جغرافیایی را فراهم می‌کنند. یکی از این موسسات که بطور نسبی از اعتبار و شهرت بیشتری برخوردار است، آی‌اس‌آی است که مخفف حروف اول موسسه Institute for Scientific Information است. آی‌اس‌آی امروز بخشی از موسسه " تامسون رویترز" است.

آی‌اس‌آی با پایش مداوم مجلات علمی، پژوهشگران را از رعایت استانداردهای علمی و به تبع آن اعتبار مجله و مقالات منتشر شده در آن آگاه می‌کند. این پایش موجب می‌شود که هرساله تعدادی از مجلات از فهرست آی‌اس‌آی خارج یا به آن اضافه ‌شوند. مجلاتی که در این فهرست قرار می‌گیرند را در ایران به نام مجلات آی‌اس‌آی می‌شناسند و آنها را معتبر می‌دانند.

البته نباید به این نکته بی توجه بود که ورود یک مجله به این فهرست به معنای اعتبار و صحت همه مقاله‌های منتشر شده در آن نیست. جامعه دانشگاهی ایران کار دانشجویان ایرانی را بخوبی بیاد دارند که در آن اعتقاد بیش از حد مسئولان آموزش عالی را به اعتبار این مجلات دستمایه شوخی خود کرده بودند. تعدادی از دانشجویان دانشگاه‌های تهران مقاله‌ای در باره تاثیر کله پاچه در تکنولوژی نوشتند و آن را در یکی از مجلات آی‌اس‌آی منتشر کردند. آنها می‌خواستند به مدیران آموزش عالی کشور نشان دهند که بودن نام یک مجله در فهرست آی‌اس‌آی به معنای اعتبار و صحت مقاله‌های منتشر شده در آن نیست و در برخی از این مجلات مقاله حتی خوانده نمی‌شود چه رسد به داوری.

ایران و آی‌اس‌آی

در دولت محمد خاتمی و در زمانی که جعفر توفیقی وزیر علوم بودند، مجموعه‌ای از سیاست‌ها برای تشویق دانشگاهیان به پژوهش، تدوین و به مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها ابلاغ شد که یکی از این سیاست‌ها تشویق پژوهشگران به چاپ مقاله در مجلات معتبر علمی بود. از مشوق‌های مالی گرفته تا ارتقای شغلی. مبنای اعتبار مجله نیز نمایه شدن آن در آی‌اس‌آی بود.

کارشناسان می گویند تساهل و چشم‌پوشی مسئولان و جامعه دانشگاهی به اینگونه کج‌روی‌ها، هر چند اندک باشند، اعتبار و زحمات واقعی دیگر پژوهشگران را از بین می‌برد و تصویری نامناسب از جامعه علمی ایران را در جهان علم به نمایش می‌گذارد.

این سیاست در ابتدا با مخالفت دو گروه عمده مواجه شد. گروه اول بخشی از جامعه دانشگاهی کشور بود که انتشار مقاله در مجلات علمی معتبر را با توجه به امکانات و بودجه‌های پژوهشی ناممکن یا حداقل بسیار سخت می‌دید. گروه دوم بخشی از محافظه‌کاران بودند که آی‌اس‌آی را موسسه‌ای صهیونیستی خطاب می‌کرد و اصلاح‌طلبان را متهم به همکاری با آنها. مبنای این اندیشه هم پذیرفته نشدن بخش بزرگی از مقاله‌های علوم انسانی ایران به دلیل منطبق نبودن این مقاله‌ها با استانداردهای تعیین شده از سوی آی‌اس‌آی بود. آنها حتی طرح معرفی آی‌اس‌آی اسلامی را برای مقابله با این موسسه‌ی از نظر آنها صهیونیستی مطرح کردند.

البته بنا بر گفته کارشناسان پس از چندی هر دو گروه مخالف با دیدن مزایای این سیاست از مدافعان آن شدند، بطوری که شرط پذیرفته شدن مقاله‌های یک استاد برای ارتقا شغلی انتشار آنها در مجلات آی‌اس‌آی است. دولتمردان نیز آن را وسیله‌ای معتبر در تبلیغ کارآمدی خود یافته‌اند.

خدمات عادی یا تجارت نامتعارف

استانداردهای مختلفی که نویسنده باید در نوشتن مقاله رعایت کند و همچنین ارتباط مستمری که باید بین نویسنده و ناشر و داوران مقاله وجود داشته باشد، انتشار مقاله را به کاری زمان‌بر و پیچیده تبدیل ‌می‌کند؛ بخصوص برای پژوهشگرانی که زبان مادری آنها انگلیسی نیست چون اکثر مجلات علمی معتبر به زبان انگلیسی منتشر می‌شوند. این مشکلات سبب ساز بوجود آمدن مشاغلی در همه جای دنیا و حتی کشورهای انگلیسی زبان برای ارائه خدمات به پژوهشگران شده است. بعنوان مثال ویراستاران که حتی در داخل دانشگاه‌ها هم فعالیت می‌کنند و گاهی در آنجا دفتر مستقل هم دارند.

در ایران نیز مشکل زبان، نیاز به ویراستاران مقاله و در بعضی از موارد رابط زبان‌دان بین داور یا ناشر را برای پژوهشگران اجتناب ناپذیر می‌کند. ولی به نظر می‌رسد خدمات ارائه شده توسط شرکت‌های ایرانی کمی فراتر از این نوع کارهاست. بر اساس برخی گزارش‌ها، می‌توان بدون کاری علمی یا پژوهش با پرداخت با پرداخت یک میلیون و ۵۰۰ هزار تا چهار میلیون تومان، بسته به رشته‌ علمی، صاحب یک مقاله آی‌اس‌آی شد. این چیزی است که در همه جای دنیا تقلب و جرم محسوب می‌شود.

اینکه چگونه ممکن است بدون کار علمی مقاله‌ای در مجله‌ای علمی منتشر کرد چندان روشن نیست ولی تغییر نام یک مقاله و نویسنده آن، دستکاری در کلمات کلیدی و خلاصه مقاله و همچنین ارسال مقاله به مجلاتی که مقالات را داوری نمی‌کنند و کمتر مورد توجه هستند از عادی‌ترین روش‌های کسانی است که دست به تقلب در انتشار مقاله می‌زنند.

موضع مسئولان

برخی از کارشناسان معتقدند که متاسفانه تقلب علمی در ایران تاحدودی متداول شده است و چندان حساسیتی را نیز حتی در جامعه دانشگاهی برنمی‌انگیزد. این روزها تجارت خرید و فروش پروژه‌های دانشجویی دوره کارشناسی و پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد کاملا عادی است و حتی خبرهایی از ورود رساله های دکترا به بازار به گوش می‌رسد. تقلب در انتشار مقاله هم که چندان موضوع نا آشنایی نیست. ولی چرا واکنشی جدی از سوی مسئولان در این زمینه دیده‌نمی شود.

آنها معتقدند که مدیران آموزش عالی بیش از حد سیاست زده شده‌اند و هر چیزی را وسیله‌ای برای تبلیغ خود و عملکردشان می‌دانند. افزایش تعداد مقاله‌های علمی یا به بیان دیگر رشد علمی کشور نیز از این نکته مستثنا نیست و بلکه برد بیشتری نیز دارد. این افزایش اگر گاهی با کمک‌هایی از این دست هم بدست بیاید می‌تواند چندان هم بد نباشد. ولی نکته‌ای که این مدیران نادیده می‌گیرند این است که افزایش این آمار به معنی توسعه یافتگی همه جانبه و پیشرفته بودن "جامعه ایرانی" با تمام اجزا و مشخصاتش و سعادتمندی ایرانیان نیست.

از سوی دیگر این کارشناسان هشدار می‌دهند که تساهل و چشم‌پوشی مسئولان و جامعه دانشگاهی به اینگونه کج‌روی‌ها، هر چند اندک باشند، اعتبار و زحمات واقعی دیگر پژوهشگران را از بین می‌برد و تصویری نامناسب از جامعه علمی ایران را در جهان علم به نمایش می‌گذارد.