تا کنون خوانده بودیم که پروین اعتصامی به دلیل حصبه از دنیا رفته؛ اما این روزها که فرضیه‌ی قتل این شاعر معاصر مطرح شده، این پرسش مطرح میشود که آیا واقعا پروین را کشته‌اند و این موضوع چقدر محتمل است؟
طرح بحث قتل پروین
به گزارش خبرنگار بخش ادب خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در همایش «کارنامه‌ی صد سال شعر زنان فارسی‌سرا»، محمدرضا سنگری ـ پژوهشگر و استاد دانشگاه ـ این موضوع را مطرح کرد که پروین اعتصامی بر اثر ابتلا به بیماری حصبه از دنیا نرفته و دستگاه حاکم رضاشاه، این شاعر را به قتل رسانده است. او پروین را یکی از شهیدان شعر فارسی لقب داد و گفت: پروین در سن 29سالگی دیوانی چاپ کرد و شعرهایش حساسیت‌های زیادی را برانگیخت. پروین حتا دست رد به دربار زد و شعری گفت و به رضاشاه انتقاد کرد. همان زمان این بحث مطرح شد که پروین به قتل رسیده است؛ اما نگذاشتند این موضوع بسط پیدا کند؛ ولی به نظر می‌رسد که پروین به قتل رسیده باشد.
پروین اعتصامی معاون کتابخانه دانش سرای عالی کنار محمدرضا پهلوی
خبرنگار ایسنا پیرو این بحث، نظر چند نفر از اهل ادبیات و هنر را در این‌باره جویا شده است.
فکر نمی‌کنم پروین به قتل رسیده باشد
مفتون امینی ـ شاعر پیشکسوت ـ با اشاره به اینکه اولین‌بار است که فرضیه‌ای درباره قتل پروین را می‌شنود، گفت: به نظر من، از آن‌جا که بعد از سوم شهریور، افشاگری‌های زیادی انجام می‌شد و در سال‌های 1320 تا 1327، فضای بسیار آزادی حاکم بود و روزنامه‌ها همه چیز را می‌نوشتند، اگر چنین چیزی رخ داده بود، حتما در روزنامه‌ها درباره آن می‌نوشتند. محمد مسعود در روزنامه «مرد امروز» هرگونه افشاگری را انجام می‌داد و حتا درباره پالتو اشرف پهلوی می‌نوشت؛ در این شرایط، نوشتن از پروین اعتصامی و قتل او، شجاعت چندانی نیاز نداشت؛ اما هیچ‌گاه کسی به این موضوع اشاره‌ای نکرد.
این شاعر در ادامه افزود: از سوی دیگر، پروین با دربار درگیری نداشت. پدرش مورد لطف دربار نبود؛ اما نه به اندازه‌ای که او را بگیرند یا سین جیم کنند. اعتصام‌الملک آدم ناراضی ملایمی بود؛ اما خود پروین هرگز مطرح نبود؛ بنابراین من فکر نمی‌کنم پروین به قتل رسیده باشد.
گویا این اتفاق رخ داده است
اما پوران درخشنده که قرار بوده فیلمی درباره پروین اعتصامی بسازد، درباره فرضیه قتل پروین اعتصامی عنوان کرد: من سال‌ها پیش برای ساخت فیلمی روی این موضوع کار کردم و به این موضوع رسیدم که گویا این اتفاق رخ داده است. اما واقعا نمی‌دانم که تا چه حد می‌توان با قطعیت درباره آن حرف زد. پروین اشعار موشحی داشته که نشان میدهد او سیاسی و مخالف بوده است؛ اما همواره از پشت پنجره فریاد می‌زده و نمی‌توانسته پنجره را باز کند. او آدم مبارزی بوده؛ اما نه مبارز سیاسی که با همه چیز برخورد کند.
این فیلم‌ساز افزود: پروین شرایط مبارزه را نداشته؛ چون شرایط در زمانه او مهیا نبوده است. پروین را می‌توان مظلوم شرایط خواند. او نمی‌توانسته مخالفت رویی داشته باشد و همه چیز را در قالب استعاره بیان میکرده است. اگر در شعرهای موشح او، حروف اول هر یک از ابیات را کنار هم بگذاریم، می‌بینیم که او درباره رضاشاه چیزی گفته است. پروین بسیار در پرده حرف می‌زده و اگر او را با فروغ فرخزاد مقایسه کنیم، می‌بینیم که فروغ راحت‌تر حرف خود را می‌زده است. پروین حرف‌های خود را در قالب استعاره‌هایی چون نخ و سوزن و سیر و پیاز بیان میکرده و از زبان این‌ها سرگذشت خود را روایت میکرده است. کسانی چون کوروش حائری نیز فرضیه قتل او را مطرح کرده‌اند. اما من نمی‌دانم که چقدر می‌توان این موضوع را با قطعیت گفت.
احتمال قتل پروین خیلی قوی نیست
از سوی دیگر، عباسعلی وفایی ـ رییس دانشکده‌ی ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی ـ - درباره فرضیه قتل پروین، اظهار کرد: روایت قتل پروین، روایتی است که کسان دیگری نیز آن را گفته‌اند. اما چیزی که در تاریخ ادبیات ما آمده، این است که پروین به بیماری حصبه فوت کرده است. این تصور که پروین کشته شده، وجود دارد؛ اما قوت بر بیماری اوست. من فکر می‌کنم دلیل اینکه می‌گویند پروین کشته شده، به دلیل روح حاکم بر شعر اوست که منتقدانه است و پیام شعری او که تمثیل‌گونه است و علیه حاکمان ناعادل است. از این جهت، برخی گفته‌اند احتمال دارد که او را کشته باشند.
این پژوهشگر در ادامه تأکید کرد: دوره پروین از ما خیلی هم دور نیست که نشود درباره آن تحقیق کرد. از سوی دیگر، اگر نشانه‌ای از کشتن او بود، اسنادی از آن به دست ما می‌رسید؛ بنابراین احتمال قتل پروین نمی‌تواند خیلی قوی باشد.
وفایی همچنین عنوان کرد: به هرحال، بیان این مسأله اشکال ندارد؛ اما بهتر است یا روایت نشود و یا تحقیق‌شده باشد. تاریخ‌پژوهی در ادبیات یک تخصص است و اگر کسی با استناد، این‌گونه مسائل را مشخص کند، سودمند هم هست؛ اما مستلزم این است که روش‌مند باشد. البته حتا طرح این موضوع نیز سودمند است؛ زیرا شاید کسان دیگری بروند دنبال مشخص کردن این موضوع؛ مانند شما که به دنبال مشخص کردن آن هستید.
او در ادامه گفت: آقای سنگری اولین کسی نیست که این حرف را زده، کسان دیگری نیز این موضوع را مطرح کرده‌اند؛ اما به نظر من، اگر چنین چیزی بود، در مدارک می‌آمد.
سندش کو؟
اما منوچهر اکبری ـ عضو هیأت علمی دانشگاه تهران ـ درباره به طرح فرضیه‌ای درباره قتل پروین اعتصامی گفت: فکر نمی‌کنم کسی برای طرح چنین ادعایی منبع و مدارک مستندی در دست داشته باشد و کسی که چنین حرفی را زده، باید بتواند این گفته را ثابت کند. نمی‌توان هر کس را که زیر 60 سال سکته کرده، مقتول بدانیم.
او افزود: پروین حتا به خواست رضاشاه مبنی بر کشف حجاب نیز تن داد؛ بنابراین مشکلات بنیادینی با حاکمیت نداشت. از سوی دیگر، اگر او به قتل رسیده بود، مدارکی از قتل او به دست ما می‌رسید. میرزاده عشقی را محاکمه کردند و فرخی یزدی را کشتند. حتا اینکه در زندان قزل حصار به فرخی یزدی آمپول هوا زده‌اند، مشخص است. اگر در مورد پروین هم چنین چیزی وجود داشت، سندی از آن باقی می‌ماند.
اکبری در ادامه خاطر نشان کرد: چرا تمایل داریم کسانی را که به مرگ طبیعی مرده‌اند، بگوییم کشته شده‌اند؟ فکر می‌کنیم این‌گونه عزت می‌یابند؟ پروین از کودکی بیمار بود، همسرش نیز که نظامی خشنی بود، او را کتک می‌زد. او بیمار شده و فوت کرده است.
او همچنین تأکید کرد: طرح این‌گونه مسائل جز اغتشاش ذهنی فایده‌ای ندارد. ما باید به دنبال درک و توجه به جایگاه شخصیت‌های ادبی در ادبیات فارسی، رسالت شعری آنها، جایگاه ادبی آنها و مفاهیم شعر آنها باشیم؛ تا در جست‌وجو و طرح این مسائل.
نشنیده بودم
در عین حال، فاطمه راکعی ـ شاعر و عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا (س) ـ با اشاره به طرح موضوع قتل پروین اعتصامی، عنوان کرد: آقای سنگری که این موضوع را طرح کرده، حتما در مطالعاتش به شواهدی برخورد کرده است. من در مورد پروین اعتصامی تحقیقات گسترده‌ای نداشتم و نمی‌توانم با قطعیت حرفی بزنم؛ اما تا کنون بحثی درباره قتل پروین نشنیده بودم. اما سنگری مطالعات زیادی انجام داده و حتا صدای پروین اعتصامی را که ما بسیار به دنبال آن بودیم، به دست آورده است؛ بنابراین او حتما به چیزی برخورد کرده که چنین حرفی را می‌زند.
بعید است
همچنین محمدرضا یوسفی، عضو هیأت علمی دانشگاه قم که در همایش «کارنامه‌ی صد سال شعر زنان فارسی سرا» حضور داشت، درباره‌ی علت مرگ پروین اعتصامی، گفت: آن چیزی که درباره مرگ پروین آمده، این است که می‌گویند او بیمار شده و فوت کرده است. بحث قتل او، بحث جدیدی است که به نظر من، بعید است چنین اتفاقی افتاده باشد. اگرچه شعر پروین بسیار قدرتمندانه بوده و از سوی دربار نیز چندبار به او مدال داده‌اند و او نگرفته است؛ اما از نظر من، اینکه او را به قتل رسانده باشند، بسیار بعید است.
او افزود: از سوی دیگر، در آن زمان، پزشکی ما بسیار ضعیف بوده و این خیلی چیز عجیبی نیست که کسی در جوانی بیمار شود و فوت کند.
یوسفی همچنین عنوان کرد: فکر می‌کنم اگر چنین چیزی رخ داده بود، پدر پروین و یا ملک‌الشعرای بهار که از مدافعان او بود، این موضوع را رها نمی‌کردند و به آن می‌پرداختند. به نظر من، طرح چنین موضوعی شاید جرقه‌ای باشد برای تحقیقات بعدی که نه شاهدهای آن زنده‌اند و نه اسناد آن باقی است؛ در نتیجه، طرح کردن این موضوعات فایده چندانی ندارد.
فرضیه‌ی مورد اعتنایی نیست
شیرزاد طایفی، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و از کسانی که در همایش «کارنامه صد سال شعر زنان فارسی‌سرا» حضور داشت، نیز در این‌باره گفت: من بعد از شنیدن فرضیه قتل پروین اعتصامی در این نشست، چند روزی است که در دانشکده با همکارانم درباره آن حرف می‌زنیم.
او افزود: من از بچگی به پروین علاقه زیادی داشتم و درباره او مطالعاتی انجام داده‌ام و این دومین‌باری بود که می‌شنیدم پروین اعتصامی به قتل رسیده است. فکر می‌کنم طرح این موضوعات ناشی از حاشیه‌پردازی‌هایی است که در ایران علاقه بسیاری به آن وجود دارد. جوامع شرقی همواره دنبال راز و رمز هستند.
او همچنین گفت: به نظر من، دست کم با قطعیت نمی‌توان این موضوع را مطرح کرد. اینکه آقای سنگری با قدرت می‌گوید پروین اعتصامی به قتل رسیده است، یعنی هرکسی را که با قدرت درافتاده باشد، کشته‌اند. به نظر من، این موضوع آن‌قدرها هم مشخص نیست. آیا برای خود شما این موضوع باورپذیر است؟
این استاد دانشگاه با اشاره به اهمیت محور علمی شخصیت‌های ادبی گفت: اولین و مهم‌ترین مسأله درباره شخصیت‌های ادبی، محور علمی آن‌هاست. من به دنبال حاشیه نیستم و اصلا اولویتی برای من ندارد. به نظر من، فرضیه قتل پروین نمی‌تواند چندان فرضیه مورد اعتنایی باشد؛ زیرا در زمانه او، یکی از بزرگ‌ترین عارضه‌ها همین بیماری حصبه بوده که جوانان بسیاری به این درد مرده‌اند. از سوی دیگر، در آن زمان، پروین احترام ویژه‌ای داشته و در آن سطح نبوده که حکومت بخواهد او را به قتل برساند.
بی‌فایده و غیرمستند
همچنین نرگس گنجی، عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان و از دیگر استادانی که در همایش «کارنامه صدسال شعر زنان فارسی‌سرا» حضور داشت، درباره طرح بحث قتل پروین اعتصامی، بیان کرد: من اصلا با طرح چنین مسائلی موافق نیستم. پروین در خانه خودش فوت کرده و حرفی که خانواده او زده‌اند، مستند است. برادر پروین بعد از مرگ او، چاپ آثار او را برعهده داشت و هرگز چنین حرفی نزد. به نظر من، ما باید به اظهارات آنها احترام بگذاریم. از سوی دیگر، خانواده پروین بعد از پیروزی انقلاب نیز هرگز این موضوع را طرح نکردند؛ در حالی که دیگر هیچ‌گونه محدودیتی برای آنها وجود نداشت و حتا از سوی نظام ما که حامی کسانی است که در رژیم پهلوی مورد ظلم واقع شده‌اند، برای آنها خوب هم بود. بستگان درجه یک پروین تنها موضوعی که مطرح کردند، این بود که شاید نسبت به درمان به‌موقع او اقدامی نشده است؛ اما هرگز نگفتند که او به قتل رسیده است.
این استاد دانشگاه به بی‌فایده بودن طرح چنین موضوعاتی اشاره و عنوان کرد: طرح این مسائل درباره شخصیت‌های ادبی فایده‌ای ندارد و به نظر من، بی‌فایده و غیرمستند است؛ زیرا اگر مسأله‌ای بود، خانواده او مطرح می‌کردند.
او افزود: جلال متینی نیز پیش‌تر مقاله‌ای نوشته و در آن‌جا حرف‌های افرادی را که بحث کشته شدن پروین را طرح کرده‌اند، رد کرده است؛ اما اکنون در خارج از کشور است و نمی‌توانید با او ارتباطی برقرار کنید. پوران درخشنده نیز برای تهیه یک فیلم با کوروش حائری که می‌گوید از دوستان خانوادگی پروین است، دیداری داشته است.
پابلو نرودا هم؟
در همین روزها چنین بحثی درباره‌ی پابلو نرودا ـ شاعر شیلیایی برنده‌ی نوبل ـ هم مطرح شده و حالا کشور شیلی می‌خواهد علت مرگ نرودا را مورد بررسی قرار دهد. به تازگی، مانوئل آرایا ـ منشی و همراه چندساله‌ی نرودا ـ گفته این شاعر توسط رژیم آگوستو پینوشه کشته شده است.
