یادی از پرفسور حسابی , به مناسبت سالروز وفات او
یادی از پرفسور حسابی , به مناسبت سالروز وفات او
پروفسور سید محمود حسابی فرزند سید عباس حسابی «معزالسلطنه» در سال 1281 هجری شمسی از پدر و مادری تفرشی در تهران متولد شد. پس از چهار سال، به همراه خانواده (پدر، مادر و برادر) عازم شامات گردیدند. در هفت سالگی، تحصیلات ابتدایی خود را در بیروت، با تنگدستی و مرارت های دور از وطن، در مدرسه کشیش های فرانسوی آغاز، و همزمان توسط مادر فداکار، متدین و فاضله خود، خانم گوهرشاد حسابی، تحت آموزش تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی قرار گرفت.
استاد، قرآن کریم را حفظ و به آن اعتقادی ژرف داشت. دیوان حافظ را نیز از برداشته و به بوستان و گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی، منشات قائم مقام نیز اشراف کامل داشت.
شروع تحصیلات متوسطه ایشان مصادف با آغاز جنگ جهانی اول و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان بیروت بود. از این رو، پس از دو سال تحصیل در منزل، برای ادامه به کالج آمریکایی بیروت رفت. در هفده سالگی لیسانس ادبیات، در نوزده سالگی لیسانس بیولوژی و پس از آن مدرک مهندسی راه و ساختمان را اخذ نمود. در آن زمان، با نقشه کشی و راهسازی به امرار معاش خانواده کمک می کرد. استاد همچنین در رشته های پزشکی، ریاضیات و ستاره شناسی به تحصیلات آکادمیک پرداخت. شرکت راهسازی فرانسوی که استاد در آن مشغول به کار بود، به پاس قدردانی، ایشان را برای ادامه تحصیل به کشور فرانسه اعزام کرد و بدین ترتیب در سال 1924 میلادی به مدرسه عالی برق پاریس وارد و در سال 1925 میلادی فارغ التحصیل شد. همزمان با تحصیل در رشته معدن، در ر اه آهن برقی فرانسه مشغول به کار گردید و پس از پایان تحصیل در این رشته کار خود را در معادن آهن شمال فرانسه و معادن زغال سنگ ایالت «سار» آغاز کرد. سپس به دلیل وجود روحیه علمی، به تحصیل و تحقیق در دانشگاه سوربن، در رشته فیزیک، پرداخت و در سال 1927 میلادی، در بیست و پنج سالگی دانشنامه دکترای فیزیک خود را با ارائه رساله ای تحت عنوان «حساسیت سلول های فتوالکتریک» با درجه عالی دریافت کرد.
استاد با شعر و موسیقی سنتی ایران و موسیقی کلاسیک غرب به خوبی آشنایی داشت. ایشان در چند رشته ورزشی نیز موفقیت هایی کسب کرد که از آن میان می توان به دیپلم نجات غریق در رشته شنا اشاره نمود.
دکتر سید محمود حسابی بینان گذار مرکز انرژی اتمی ایران در اواخر جنگ جهانی دوم و با پیدایش انرژی اتمی و تحقق پیش بینی اوایل قرن بیستم دانشمند نابغه این قرن «آلبرت اینشتین» درباره تبدیل جرم به انرژی، در سطحی قابل ملاحظه یک سوال و یک نگرانی جوامع بشری را فرا گرفت. نگرانی مطرح شده ترس مردم، دانشمندان و شخصیت های سیاسی جهان از دامنه گسترش استفاده از این نیرو در آینده به عنوان سلاحی مخرب و نابود کننده و وسیله ای برای ارعاب ملت ها در عرصه سیاسی و اقتصادی جهان بود. همان ترس که هنوز هم سایه تردید و وحشت را بر جوامع بشری گسترده است و حضور این ترس با نگرانی های مطرح شده در مقالات، کتب و سخنرانی ها در میان روشنفکران و ظهور فیلم هایی نظیر «روز بعد» در میان ملت ها نمایان می گردد. و اما سوال مطرح شده از دید کسانی که با اعتقاد به تلاش در جهت تداوم حضور مسالمت آمیز بشر در عرصه جهان، این پدیده را وسیله ای برای پیشبرد اهداف انسانی می خواستند، نحوه به کارگیری آن در خدمت به علم و پیشرفت و توسعه در عرصه های صنعت بود. این گروه با این باور که باید از هر رویدادی در جهت مثبت استفاده و صرفاً جنبه های منفی هر پدیده را ملاک ارزش یابی آن قرار نداد، معتقد بودند انرژی اتمی نیز همانگونه که اینشتین می خواست، می تواند در خدمت صلح و امنیت قرار گیرد و از امکانات نهفته و بی پایان آن در عرصه های مختلف علمی استفاده شود. بازتاب جهانی این تفکر تشکیل کمیته استفاده صلح جویانه از انرژی اتمی تحت نظارت سازمان ملل بود.
در کشورهای مختلف هم اندیشمندان و بزرگان علم و فرهنگ، بنابر اعتقاد و نگرش خود، انجام امر را پی گیر می کردند. در ایران، کسی که با نگرش مثبت در فکر ایجاد مرکزی برای مطالعات بر روی این پدیده جدید بر تأسیس یک مرکز اتمی پافشاری می کرد، پروفسور سید محمود حسابی بود. وی در این زمینه با پی گیری های مکرر و حضور در کمیته ها و کمیسیون های تصمیم گیری، فعالیت خود را با تأسیس مرکزی برای آزمایش انرژی اتمی در دانشگاه تهران از اوایل دهه سی هجری شمسی آغاز کرد که همراه با یک سلسله فعالیت های بین المللی، از قبیل: شرکت ایشان در کنفرانس های «استفاده صلح جویانه از انرژی اتمی» در ژنو و بازدید از مراکز تحقیقاتی انرژی اتمی کشورهای پیشرفته چون شوروی و انگلستان، منجر به تأسیس سازمان های انرژی اتمی و حرکت ایران در عرصه علوم اتمی گردید. آن چه در ادامه آورده می شود، نظری گذرا بر فعالیت های استاد در زمینه راه اندازی مراکز مطالعات انرژی اتمی در ایران است.
پروفسور سید محمود حسابی، که با اندوخته ای از دانش روز و کسب مدارج عالی تحصیلی و علمی در چندین رشته مهندسی و مطالعات جامع در علوم پایه به عنوان اولین فردی که در ایران دارای دکترای فیزیک بود به کشور بازگشت، برای نخستین بار موضوع پیشرفتهای اتمی جهان را در ایران مطرح و توجه افراد را به این مهم جلب کرد که ایران نباید دراین رشته علمی، که ترقی آینده جهان بدان وابسته است، از سایر کشورها عقب بماند.
استاد در زمانی از انرژی اتمی در کشور صحبت کرد که درایران کم تر کسی بود درباره اتم یا انرژی اتمی اطلاعات یا معلوماتی حتی عادی داشته باشد. در آن ایام، دانشجویان دارالمعلمین عالی، که از شاگردان اولیه استاد بودند، نقل می کردند: استاد در حین تدریس رشته های مختلف علوم جدید، به ویژه فیزیک، در مورد اتم و انرژی نکات علمی جالب کم سابقه ای را مطرح می کرد. این مباحث برای دانشجویان بسیار تازه و جذاب بود و علی رغم این که تشریح مسائل علمی مربوط به اتم بسیار پیچیده بود، استاد آن را به زبان ساده برای دانشجویان شرح می داد و فواید و اهمیت شناخت اتم و تأثیر و تحول ناشی از آن را در علم و زندگی بشر بیان می کرد.
علاوه بر این، در همان ایام برای روشن شدن اذهان عمومی چند مقاله نیز از پروفسورحسابی در مطبوعات آن زمان و بولتن های منتشره از سوی دانشگاه تهران درج شده است که تا آن زمان سابقه نداشته و بی تردید می توان گفت این پژوهش ها، نخستین مقالاتی است که درباره اتم در کشور ما نوشته شده است.
در واقع، فکر و اندیشه تأسیس مرکز انرژی اتمی برای ایران در اوایل سال 1331 به صورت یک ایده مهم توسط استاد شکل گرفت و در این ایام بود که ایشان تلاش خود را برای شناساندن اهمیت انرژی اتمی به قشر تحصیل کرده و مسئولان امور آغاز کرد.
استاد که بخش عمده ای از مطالعات و پژوهش های خود را در زمینه انرژی اتمی گذرانده بود، فکر تأسیس مرکز اتمی را در میان دانشگاهیان ایجاد و به تدریج با اقدامات اساسی تری این امر را پی گیر کرد. بر اساس اسناد و مدارک موجود، در همه مراحل اولیه اقدامات، یعنی: از طرح مساله و نامه نگاری به مسوولان، تا مهم ترین اقدامات مربوط به ایجاد مرکز انرژی اتمی، استاد حضور داشت و موارد را پی گیر کرد تا به تدریج منجر به تشکیل شورای انرژی اتمی در دانشگاه تهران و بعد سایر مراکز گردید.
نخستین گام اجرایی برای تأسیس مرکز انرژی اتمی ایران توسط ایشان در سال 1332 برداشته شد. در آن ایام، استاد، که کرسی تدریس فیزیک در دانشگاه تهران را داشت، از مسوولان می خواهد تا نسبت به فراهم ساختن مقدمات ایجاد یک مرکز اتمی در دانشگاه تهران اقدام کنند.
براساس پیشنهادهای ایشان، در سال 1333 مبلغ یک میلیون تومان در بودجه دپارتمان فیزیک دانشگاه تهران جهت تهیه وسایل و سفارش برخی از اسبابهای آزمایشگاه اتمی به کشورهای خارجی منظور می شود و استاد نسبت به سفارش اقلام مورد نیاز اقدام می کند. برای سفارش دادن چنین وسایلی، سفارش دهنده می بایست آگاهی و احاطه کامل علمی به انرژی اتمی داشته باشد. در آن موقع پروفسور حسابی تنها شخصیتی بود که این آگاهی را داشت.
استاد در این مورد برای شاگردان خود در دانشگاه نقل می کرد: وقتی ایشان انرژی اتمی را در کشور شروع کرد، این مهم فقط در دو اتاق، در دالان طبقه اول دانشکده علوم راه افتاد که این محل در مقابل اتاق رئیس دانشکده ـ اتاق خود ایشان ـ واقع بود.
با این که در آن روزها فقط سه ـ چهار کشور بودند که انرژی اتمی را شروع کرده بودند و ما در مقایسه از بسیاری از کشورها جلوتر بودیم، ولی متأسفانه در کشور ما عده ای از مسوولان با این مهم مخالفت می کردند. شاید بهتر است بگوییم بی اطلاع بودند و از سوی مسوولان کمکی برای انجام این امر نمی شد.
در آن روز، فقط با استفاده از بودجه دانشکده علوم که بسیار محدود بود، استاد وسایل لازم برای این کار را به خارج سفارش داد تا حداقل تجهیزات تأمین و کار شروع شود. بودجه آزمایشگاه دانشکده علوم بسیار محدود بود و برای کارهای جاری استفاده می شد و حتی همکاران آقای دکتر خیلی تعجب کرده بودند که ایشان چطور توانسته اند با این پول کم، علم جدیدی را در ایران راه بیندازند.
در آن زمان، افرادی که با فشار آشنایان سمت هایی را که حق شان نبود اشغال کرده بودند، دائم نگران بودند که کارهای جدید پروفسور حسابی موقعیت شغلی آنها را به خطر انداخته و یک روز جای آنها را بگیرد و دائم سعی می کردند نگذارند استاد کاری نو انجام دهد. ولی خوشبختانه با ایستادگی و پی گیری شبانه روزی، بالاخره ایشان این علم را هر طور که بود به کشور آورد؛ آن هم در شرایطی که فقط چند کشور پیشرفته از این امکانات برخوردار بودند.
در سال 1334، پیرو پافشاری های استاد جهت راه اندازی مرکز مطالعه انرژی اتمی در دانشگاه تهران و در پاسخ به دعوت آکادمی علوم شوروی، ایشان به کنفرانس مذکور اعزام شد. شرح این کنفرانس که در تیرماه 1334 در مسکو برگزار شد و وقایع جالبی مانند بازدید ایشان از مراکز و نیروگاه های مختلف اتمی شوروی و ملاقات با چرنکوف، دانشمند معروف شوروی و برنده جایزه نوبل، در سفرنامه زیبایی که استاد در پی این سفر به وزارت امور خارجه و دانشگاه تهران و سایر مراجع ذی ربط دادند، باعث شد تا در بهمن ماه همان سال وزارت امور خارجه پیشنهاد تأسیس کمیسیون انرژی اتمی در دانشگاه تهران برای بررسی مساله انرژی اتمی را ارائه کند. یکی از اسناد مهمی که به پیشینه چگونگی تأسیس مرکز انرژی اتمی در کشور ما مربوط می شود و نقش اساسی استاد را درا ین زمینه آشکار می سازد، گزارشی است که در هفدهم بهمن ماه 1334 از طرف یک کمیسیون سه نفری، که برای رسیدگی به این پیشنهاد تشکیل شده بود، برای رئیس وقت دانشگاه تهران نوشته شده است. درگزارشی که کمیسیون رسیدگی به پیشنهاد وزارت امورخارجه به ریاست دانشگاه تهران ارائه داده، آمده است: این کمیسیون «در ساعت 9 صبح روز سه شنبه 17 بهمن ماه 1334 در دبیرخانه دانشگاه با حضور آقای دکتر حسابی، دکتر جناب، دکتر بازرگان تشکیل شد و نامه وزات امور خارجه قرائت شد.» سپس، درادامه توضیح داده شده است که اساتید فیزیک از چند سال پیش ملاقات ها و مکاتباتی به این منظور انجام داده اند و با توجه به عدم نتیجه گیری مثبت، از طریق دانشگاه اقدام به سفارش وسایل اولیه لازم برای تأسیس یک آزمایشگاه اتمی نموده اند و مشکل اساسی در امر تکمیل این آزمایشگاه بالا بودن هزینه تجهیزات مورد نیاز بوده و با محدودیت بودجه دانشگاه تجهیز آزمایشگاه امکان پذیر نگردیده است.
به این ترتیب، نخستین کمیسیون انرژی اتمی ایران متولد و مقر آن دانشگاه تهران تعیین می شود. در این جلسه، مطالب و نکات جالبی به ریاست وقت دانشگاه تهران اعلام می گردد تا موضوع را به اطلاع وزارت امور خارجه برساند.
نظریات تلخیص شده کمیسیون به این شرح می باشد:
1- دانشگاه تهران از دو سال قبل فعالیتهایی را در زمینه تأسیس یک آزمایشگاه اتمی آغاز کرده است. برای تأسیس یک آزمایشگاه اتمی حدود 4 میلیون دلار لازم است. همچنین برای نگهداری مـؤسسه و هزینه مستمر سالیانه با در نظر گرفتن حقوق تکنیسین ها و مخارج اعزام محصلین، سالیانه نیم میلیون دلار مورد نیاز است.
2- دانشگاه تهران در هفتم اسفندماه 1333 طی نامه ای به مقام های مرکز اتمی خارج راهیابی کرده است که چگونه محصلین ایران می توانند برای تحصیل علوم اتمی در دانشگاه های خارج تحصیل کنند.
3- به پیشنهاد دپارتمان فیزیک دانشگاه تهران، در سال 1333 مبلغ یک میلیون تومان برای تهیه وسایل مقدماتی آزمایشگاه اتمی اختصاص یافته است. با تهیه وسایل مورد نظر، که قسمت عمده آن عبارت از یک رآکتور صد کیلو واتی و یک سینکر و سیکلوترون به قدرت فقط 30 میلیون الکترون ولت می باشد، می توان محصلین را دراین رشته تا حدی تربیت نمود تا در مدت نسبتاً کمی بتوانند معلومات خود را در دانشگاه های خارج تکمیل کنند. همچنین، شرایط برای انجام مطالعات و پژوهش های علمی روز تا حدی فراهم می گردد.
کمیسیون پیشنهاد دارد: بدون فوت وقت لازم است دانشگاه تهران به کمک دولت مقدمات تهیه وسایل پیشرفت تحقیقات اتمی را در ایران آغاز کند.
کمیسیون سپس کمکهای زیر را درخواست می کند:
الف) اعزام محصلین دارای درجات دانشگاهی به خارج برای فراگرفتن اطلاعات اتمی.
ب) دعوت استادان برای مطالعه در رشته اتمی کشورهای خارج.
جلسه کمیته انرژی اتمی شرکت و در رفع اشکالات مادی اقدام کند. در تداوم این جلسات، پروفسور حسابی در سال های 1343 و 1344 توسط دبیر کمیسیون، دکتر جمشید مقیمی، یا وزیر اقتصاد وقت به جلسات کمیسیون ملی انرژی اتمی دعوت می شود و در جلسات مذکور حضور مداوم دارد.
در تاریخ 2/2/1346، هیات وزیران طی تصویب نامه ای، مسوولیت اجرای امور اتمی کشور را به سازمان برنامه محول و پیرو این امر «دفتر انرژی اتمی» در سازمان مذکور ایجاد می شود و سازمان برنامه کمیته ای به نام «کمیته مشورتی انرژی اتمی» را تشکیل می دهد. در نامه ای به تاریخ 24/2/46، سازمان برنامه ضمن اعلام موارد فوق به پروفسور حسابی، ازایشان برای پذیرش عضویت این کمیته دعوت می کند. خلاصه نامه مزبور، که زیر عنوان «جناب آقای دکتر محمود حسابی، استاد محترم دانشگاه تهران» نگاشته شده، به شرح زیر است:
به منظور مطالعه و بررسی عمیق مسائل مورد نظر و مشورت درامور مربوطه، سازمان برنامه در نظر دارد کمیته ای به نام «کمیته مشورتی انرژی اتمی» مرکب از افراد ذی صلاحیت و صاحب نظر تشکیل دهد. وظایف این کمیته به شرح زیر می باشد:
ـ مطالعه فعالیتهای اتمی کشور و پیشنهاد رفع اشکالات و نقایص احتمالی موجود.
ـ بررسی دقیق کاربرد و استفاده از اشعه و انرژی اتمی در ایران برای کمک به پیشرفت علمی طرح های علمی، تجهیزاتی، اجتماعی و غیره.
ـ بررسی احتیاجات و امکانات کشور در زمینه انرژی اتمی طی سال های آینده و کمک به تعیین برنامه فعالیت های اتمی در کادر برنامه عمرانی پنج ساله چهارم.
ـ سازمان برنامه با توجه به سوابق و صلاحیت و علاقه ای که نسبت به پیشرفت امور اتمی کشور دارید، از جناب عالی دعوت می نماید با قبول عضویت در «کمیته مشورتی انرژی اتمی» موجبات پیشرفت و توسعه امور مورد نظر را فراهم آورید.
در سال 1347، شورای مرکز اتمی دانشگاه تأسیس و دکتر جهانشاه صالح، رئیس دانشگاه تهران، از پروفسور حسابی برای شرکت در جلسات شورای مذکور دعوت می کند.
در همان سال، به پیشنهاد استاد، ریاست مرکز اتمی دانشگاه به عهده شاگرد ایشان، دکتر علی اصغر آزاد، گذاشته می شود. پروفسور حسابی در جلسات شورای مرکز اتمی دانشگاه حضور یافته و به عنوان پیش کسوت راهنمایی های لازم را ارائه می دهد.
وظایف و اختیارات شورای مرکز اتمی دانشگاه تهران در تاریخ 28/3/1348 طی آیین نامه ای به طور آزمایشی اعلام می شود. در تهیه این آیین نامه، استاد نقش اصلی را ایفا می کند.
از جمله دستاوردهای عمر پر بار استاد و مشاغلی که در مسند آن خدمات علمی و فرهنگی شایان توجهی ارائه نمود، به چند نمونه زیر اشاره می شود:
اولین نقشه برداری علمی و فنی: رسم اولین نقشه نوین راه ساحلی سراسری میان بنادر خلیج فارس (سال 1306 هجری شمسی)؛ تأسیس مدرسه مهندسی وزارت راه و تدریس در آن (سال 1307 هجری شمسی)؛ تأسیس دارالمعلمین عالی و تدریس در آن (سال 1307 هجری شمسی)؛ ساخت اولین رادیو در کشور (سال 1307 هجری شمسی)؛ تأسیس دانش سرای عالی و تدریس در آن (سال 1308 هجری شمسی)؛ ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی در ایران (سال 1310 هجری شمسی)؛ نصب و راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران (سال 1310 هجری شمسی)؛ تعیین ساعت ایران (سال 1311 هجری شمسی)؛ تأسیس اولین بیمارستان خصوصی درایران به نام بیمارستان گوهرشاد به یاد مادر گرامی شان (سال 1312 هجری شمسی)؛ مامور وزارت راه برای تهیه راه تهران به شمشک جهت معادن زغال سنگ (سال 1312 هجری شمسی)؛ پیشنهاد و تدوین قانون تأسیس دانشکده فنی (سال 1313 هجری شمسی) و ریاست آن دانشکده تا سال 1315 هجری شمسی و تدریس در آن؛ تأسیس دانشکده علوم و ریاست آن دانشکده از سال 1321 تا 1327، و از سال 1330 تا 1336 هجری شمسی و تدریس در گروه فیزیک آن دانشکده تا واپسین روزهای عمر؛ تأسیس مرکز عدسی سازی ـ دیدگانی ـ اپتیک ـ کاربردی در دانشکده علوم دانشگاه تهران؛ ماموریت خلع ید از شرکت نفت انگلیس در دولت دکتر مصدق؛ اولین رئیس هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران؛ وزیر فرهنگ در دولت دکتر مصدق (سال 1330 هجری شمسی)؛ پایه گذاری مدارس عشایری و تأسیس اولین مدرسه عشایری ایران (سال 1330 هجری شنسی)؛ مخالفت با طرح قرارداد ننگین کنسرسیوم و کاپیتولاسیون در مجلس؛ مخالفت با عضویت دولت ایران در قرارداد سنتو در مجلس؛ پایه گذاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران (سال 1330 هجری شمسی)؛ پایه گذاری مرکز تحقیقات و رآکتور اتمی دانشگاه تهران؛ تأسیس سازمان انرژی اتمی و عضو هیئت دائمی کمیته بین المللی هسته ای (سال 1330، 1349 هجری شمسی)؛ تدوین قانون استاندارد و تأسیس موسسه استاندارد ایران (سال 1333 هجری شمسی)؛ تأسیس اولین رصدخانه نوین در ایران؛ تأسیس اولین مرکز مدرن تعقیب ماهواره ها در شیراز (سال 1335 هجری شمسی)؛ پایه گذاری مرکز مخابرات اسدآباد همدان (سال 1338 هجری شمسی)؛ تشکیل و ریاست کمیته پژوهشی فضای ایران و عضو دائمی کمیته بین المللی فضا (سال 1360 هجری شمسی)؛ تأسیس انجمن موسیقی ایران؛ از موسسین وعضو پیوسته فرهنگستان زبان ایران از سال 1349 هجری شمسی تا آخرین روزهای حیات؛ فعالیت در دو نسل کاری و آموزش 7 نسل استاد و دانشجو از خدمات ارزنده پروفسور حسابی بشمار می رود و در همین راستا ایشان از سال 1350 هجری شمسی به عنوان «استاد ممتاز دانشگاه تهران» شناخته شدند.
استاد به چهار زبان زنده دنیا: فرانسه، انگلیسی، آلمانی و عربی مسلط بود و به زبان های: سانسکریت، لاتین، یونانی، پهلوی، اوستایی، ترکی و ایتالیایی اشراف داشت. در زمینه تحقیق علمی: 25 مقاله، رساله و کتاب از استاد به چاپ رسیده است. تئوری «بی نهایت بودن ذرات» ایشان در میان دانشمندان و فیزیکدان های جهان شناخته شده است.
نشان «اوفیسیه دولالژیون دونور» و همچنین نشان «کوماندوردولالژیون دونور»، بزرگترین نشان های کشور فرانسه، به ایشان اهدا گردید. استاد تنها شاگرد ایرانی پروفسور اینشتین بوده و در طول زندگی با دانشمندان طراز اول جهان نظیر شرودینگر، بورن، فرمی، دیراک، بوهر …….و نیز فلاسفه و ادبایی همچون آندره ژید، برتراند راسل ……. تبادل نظر داشت. ایشان از سوی جامعه علمی جهان به عنوان «مرد اول علمی جهان» (سال 1990 میلادی) برگزیده، و در کنگره شصت سال فیزیک ایران (سال 1366 هجری شمسی) ملقب به «پدر فیزیک ایران» گردید.
پروفسور حسابی در 12 شهریور سال 1371 هجری شمسی در بیمارستان دانشگاه ژنو به هنگام معالجه قلبی، بدرود حیات گفتند. یادشان گرامی و راه شان پر رهرو باد. مقبره استاد، بنا به خواسته ایشان، در زادگاه خانوادگی در شهر دانشگاهی تفرش قرار دارد.
گزیده ای از فعالیت های علمی دکتر حسابی
اولین نقشه برداری علمی و فنی در کشور و تأسیس مدرسه مهندسی وزارت راهتأسیس دارالمعلمین عالی و تدریس در آنساخت اولین رادیو در کشورایجاد اولین ایستگاه هواشناسی در ایراننصب و راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایرانتعیین ساعت ایرانتأسیس اولین بیمارستان خصوصی در ایران به نام بیمارستان گوهرشادتأسیس دانشگاه تهرانتأسیس مرکز عدسی سازی و اپتیک کاربردی در دانشکده علوم دانشگاه تهران پایه گذاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهرانپایه گذاری مرکز تحقیقات و رآکتور اتمی دانشگاه تهرانتأسیس سازمان انرژی اتمیتدوین قانون استاندارد و تأسیس مدرسه استاندارد ایرانراه اندازی اولین لیزر ایرانتأسیس اولین رصدخانه نوین در ایرانپایه گذاری مرکز مخابرات اسدآباد همدانمؤسس و عضو فرهنگستان زبان ایران.
