صدسالگی اولین هنرستان صنعتی ایران

صدسالگی اولین هنرستان صنعتی ایران

در این جشن که در نوع خود کم نظیر بود، نسلهای مختلفی از محصلان هنرستان ایران در کنار معلمانشان شبی پرخاطره را سپری کردند، رئیس شورای شهر تهران میهمان ویژه این مراسم بود.

یک سال پس از مشروطه

در زمانی که رفته رفته آلمانیها محبوبیتی برای خود در ایران ایجاد می کردند و گرایشهایی به این کشور میان روشنفکران ایجاد می شد، میرزا محمود خان احتشام السلطنه که مدتی وزیرمختار ایران در برلن بود، به تأسیس مدرسه ای با همکاری آلمان تشویق شد.

تهیه نقشه و نظارت درکار ساختمان به مهندس و معمار آلمانی اتوشولتس واگذار گردید و اجرای آن به عهده هنرمند نامدار وقت استاد عبدالله میرزا سپرده شد.

تاریخ تأسیس هنرستان که هفدهم اردیبهشت 1286 است به همراه نام مهندس آلمانی و معمار ایرانی آن بر سنگ کوچکی حک شد و کنار پله های ورودی اتاق مدیر مدرسه نصب است.

هنرستان با پذیرش چهل شاگرد که به گواهی اسناد موجود بزرگترین آنها هجده و کوچکترینشان هشت سال داشته، فعالیت خود را آغاز کرد.

محل مدرسه در زمینی به مساحت هشت هزار متر مربع در شمال غربی میدان مشق (باغ ملی کنونی) که از طرف دولت اهدا شده بود قرار داشت و بودجه سالانه آن هشت هزار تومان تعیین شد که پنج هزار تومان آن سهم دولت ایران و سه هزار تومان سهم دولت آلمان بود.

معلمانی برجسته از آلمان برای تدریس به شاگردان اولین هنرستان صنعتی ایران به تهران اعزام شدند و بعضی در ساختمان مدرسه و بعضی دیگر در نزدیکی آن در حوالی میدان مشق، مستقر شدند.

همزمان با آموزش زبان آلمانی که طبیعتاً زبان رسمی یکی از کشورهای بنیانگذار مدرسه بود، محسن گرانمایه به تدریس زبان فارسی و شیخ محمد عبده بروجردی به آموزش زبان عربی مشغول شدند.

جنگ جهانی اول

استقبال شهروندان تهرانی از آموزش فرزندانشان در مدرسه ایران و آلمان چنان بود که چهار سال پس از افتتاح، پذیرش شاگرد به 250 نفر در سال رسید و مدرسه در اولین جشن فارغ التحصیلی شاگردانش، میزبان پرنس رویس وزیر مختار آلمان در تهران شد.

اما این روند رشد کمتر از ده سال ادامه داشت.

بزودی با آغاز جنگ جهانی اول در سال 1293 و افزایش فشار اشغالگران روس و بریتانیایی در ایران، کمک های دولت آلمان و سپس دربار ایران ایران قطع شد و مدرسه از سال 1295 برای مدتی تعطیل گردید.

چهار سال بعد در جریان کودتای سوم اسفند 1299به فرماندهی رضاخان و به تبع آن تغییرات بنیادی در امور کشور، هیئت دولت ایران در جلسه شانزدهم فرودین سال 1300 اضافه پرداختی به مبلغ هزار تومان برای ترمیم و بازسازی مدرسه تصویب کرد اما دولت برای پرداخت این مبلع شرطی گذاشت و اینکه در کنار تدریس مباحث تئوریک، آموزش های فنی و حرفه ای هم آغاز شود.

پس از انجام مقدمات، مجلس شورای ملی ایران لایحه ای تصویب کرد که اجازه استخدام سه متخصص آلمانی را برای تدریس و مدیریت امور مدرسه صادر می کرد.

سه سال بعد در تاریخ سیزدهم بهمن 1303 مدرسه ایران و آلمان به هنرستان فنی تهران تغییر نام داد و با هدف تعلیمات فنی و حرفه ای و تربیت تکنیسین در مقطع متوسطه، با حضور جمعی از رجال فرهنگی توسط مشاورالدوله حکمت، وزیر معارف وقت افتتاح گردید و در روزنامه نیمه رسمی ایران برای پذیرش هنرجو در رشته های فلزکاری، آهنگری، نجاری، رنگرزی و نساجی آگهی ثبت نام به چاپ رسید.

دکتر ولفانگ اشترونگ اولین رئیس مدرسه صنعتی و دبیر درس شیمی و عبدالحسین میکده ناظم مدرسه شدند، علی اصغر صبا هم مترجم معلمان و کارشناسان آلمانی بود، نیما یوشیج، بزرگ علوی و نظام وفا نیز هریک در دوره ای دبیر ادبیات فارسی بودند.

یکی از شاگردان قدیمی هنرستان که در سال 1340 از هنرستان فارغ التحصیل شده با دست به انتهای حیاط هنرستان اشاره می کند و به یاد می آورد که خانه آقای اشترونگ در آنجا قرار داشت و اشترونگ پیر و فرتوت امور مدرسه را از آنجا مدیریت می کرد.

روی دیوار این خانه نوشته شده بوده خانه اشترونگ و شاگردان هنرستان که حالا با یکدیگر در حال مرور خاطرات روزهای پر شروشور مدرسه اند به هم یادآوری می کنند که به مزاح نام مدیر مدرسه را که اشترونگ بوده چه می خوانند و همگی به هم می خندند.

هنرجویان مدرسه صنعتی تهران از نظر مهارتی و علمی به مدارج بالا و مهمی رسیدند، رضا گنجه ای که بعدها استاد و رئیس دانکشده فنی دانشگاه تهران شد از جمله اولین فارغ التحصیلان هنرستان است.

از جمله دیگر دانش آموختگان این هنرستان سیدمجتبی نواب صفوی، رهبر فدائیان اسلام و عبدالله جاسپی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی اند که بیشتر در عالم سیاست شهرت یافتند تا صنعت، همچنین نصرت کریمی که به جای صنعتگر، سینماگر شد.

اخراج کارشناسان آلمانی

موفقیت این افراد و علاقه شان برای ادامه تحصیل باعث شد که در مجاورت هنرستان، به همت آقای اشترونگ دوره عالی تحصیلات فنی نیز در سال 1308 تأسیس شود.

دانشسرا آغازی بر حرکتی مهم و علمی در ایران و سنگ بنای دانشگاه علم و صنعت ایران شد اما توسعه پرسرعت هنرستان با شروع جنگ جهانی دوم و رسیدن شعله های آن به تهران در سال 1318 با وقفه همراه شد.

با اشغال تهران به دست نظامیان روس و بریتانیایی در شهریور 1320، از مقامهای ایرانی درخواست شد که هرچه زودتر کارشناسان و تکنیسینهای آلمانی را دستگیر و از ایران اخراج کنند.

در روزهای پایانی شهریور 1320 که همزمان با خروج رضا شاه از ایران و آغاز سال تحصیلی تازه بود، هنرستان روزهای غم انگیزی را سپری می کرد و هنرجویان به جای حضور در سر کلاسها شاهد رژه نیروهای اشغالگر در میدان سپه تهران بودند که در نزدیکی هنرستان قرار دارد.

ماهها اشغال و وضعیت جنگی ایران و سپس نابسامانیهای ناشی از بی برنامگی و ناتوانی مالی دولت در میان سالهای 1320 تا 1328 که با تغییر بیست کابینه همراه بود، مدارس فنی و حرفه ای و از جمله اولین هنرستان صنعتی ایران را با بحران علمی روبرو کرد چنانکه به جای کارشناسان آلمانی و تکنیسینهای همراهشان که مکانیک و برق، فلزکاری و درودگری به همراه زبان آلمانی و انگلیسی تدریس می کردند، در هنرستان، کفاشی و پینه دوزی و رفوگری آموزش داده می شد.

بازگشت آرامش به شهر

آرامش نسبی سال 1333 و بعد از آن فرصتی فراهم کرد که مهندس حبیب نفیسی معاون فنی وزارت فرهنگ و آموزش عالی که خود از فارغ التحصیلان هنرستان و هنرسرای عالی بود، به تجدید حیات موسسات متولی آموزش و پرورش بپردازد و زمینه نوسازی هنرستان تهران را هم ایجاد کند.

آقای نفیسی همزمان با عقد قرارداد همکاری فرهنگی میان ایران و آلمان برای توسعه و تجهیز هنرستان تهران و افتتاح شعبه آن در تبریز و سپس شیراز، دانشکده پلی تکنیک تهران (امیرکبیر فعلی) و انستیتو تکنولوژی (دانشگاه علم و صنعت فعلی) را نیز بنیان گذاشت.

قراردادی هم با دولت آلمان امضا شد که این دولت متعهد شد هنرآموزان ایرانی بمرور جانشین پرسنل آلمانی شوند.

پیش از این در سال 1337 به منظور بزرگداشت ولفانگ اشترونگ، یکی از بنیانگذاران مدرسه، محل سکونت وی در هنرستان با نصب لوحی که هنرجویان پا به سن گذاشته امروز می گویند رنگش نارنجی بوده، به نام خانه اشترونگ نامگذاری شد.

در سال 1342 پروفسور هانریش لوبکه رئیس جمهور آلمان غربی که برای دیداری چهار روزه به تهران سفر کرده بود، یک روز کامل از سفر خود را به بازدید از هنرستان تهران اختصاص داد و با هنرجویان مدرسه و کارهایشان و البته وضعیت مدیریت و کیفیت خدمات هنرستان آشنا شد.

تدریس زبان آلمانی و آشنایی با فرهنگ این کشور از طریق کارشناسان آلمانی حاضر در مدرسه، بسیاری از هنرجویان را روانه آلمان کرد، گروهی دیگر نیز به دانشکده های علم و صنعت و پلی تکنیک راه یافتند که حبیب نفیسی تأسیس کرده بود.

جمعی از هنرجویان سابق به همراه نسلهای جوانتر و هنرجویان فعلی هنرستان فنی تهران، روز چهاردهم تیر امسال در میان مرور کوهی از خاطرات که اشک شوق به چشم و لبخند بر لبهایشان می آورد، صد سالگی اولین مدرسه صنعتی و مدرن ایران را جشن گرفتند.