بررسی نسخه جدیدی از کتاب غزلیات سعدی

غلامحسین یوسفی نام معتبری در تصحیح متون فارسی است. در میان آثار او از جمله تصحیح بوستان و گلستان سعدی و قابوسنامه اهمیت دارند. بوستان و گلستان او به ترتیب در سالهای ۱۳۵۹ و ۱۳۶۸ منتشر شد و غرل های سعدی امسال منتشر شده است اما ظاهرا آخرین تصحیح استاد یوسفی اعتبار دیگر کارهای او را ندارد. همینجا ضرورت دارد یادآور شویم که عمر استاد یوسفی برای تصحیح غزلیات سعدی به بیش از ۴۱۸ غزل وفا نکرد و مابقی کار توسط مرحوم دکتر پرویز اتابکی انجام شده است.

جلسه شهر کتاب با سخنان دکتر حسن انوری، مولف فرهنگ سخن آغاز شد که از تصحیح متون بزرگ و معتبر فارسی آغاز کرد و گفت: مهمترین گام در زمینه تصحیح متون فارسی یافتن نسخه نهایی برای آثار چهار شاعر بزرگ ایران، فردوسی، سعدی، مولانا و حافظ است. اما در زمینه شاهنامه ما هنوز ریزه خوار خوان پژوهندگان روسی هستیم که معتبرترین نسخه مصحح شاهنامه را چاپ کرده اند. در زمینه غزلیات شمس نیز آنچه تا کنون صورت گرفته وافی به مقصود نیست و همانطور که مجتبی مینوی در یکی از مقالات خود اشاره کرده یک سوم آنچه در دیوان کبیر آمده از آن مولانا نیست، منتها شخصیت و هیبت استاد فروزانفر چنان سایه سنگینی بر دیوان افکنده که کسی تا کنون به سراغش نرفته است. بنابراین یکی از کارهای مهمی که باید انجام شود تصحیح جدیدی از غزلیات مولاناست.

حسن انوری درباره حافظ گفت: اگرچه در زمینه حافظ زیاد کار شده اما هنوز اختلافات زیادی بین نسخه های متعدد حافظ وجود دارد. در مورد سعدی هم وضع به همین منوال است.

وی درباره غزلیات سعدی گفت از قدیم دو نوع نسخه نویسی وجود داشته است: یکی نسخه هایی که غزلیات را به چند بخش طیبات، بدایع، خواتیم و غزلیات قدیم تقسیم می کند که برخی اساتید مانند محمد علی فروغی تردید کرده اند که این تقسیم بندی از خود سعدی باشد. دیگری نسخه هایی که غزلیات سعدی را به طیبات، بدایع، خواتیم و ترجیعات و ملمعات تقسیم می کند.

حسن انوری نسخه فروغی را با نسخه یوسفی مقایسه کرد و گفت: فروغی مبنای کار خود را بر نسخه ابوبکر بیستون گذاشته که در سالهای ۷۲۶ و ۷۳۴ هجری قمری دو بار غزلیات را تنظیم کرده است. یک بار به ترتیب حرف اول بیت اول غزل ها و بار دیگر به ترتیب قوافی. در این نسخه ها غزلیات به ترتیب طیبات، بدایع، خواتیم و ترجیعات تقسیم شده که استاد یوسفی هم همین روش را به کار برده است. اما چاپ فروغی مشتمل بر ۶۹۲ غزل است در حالی که چاپ دکتر یوسفی ۷۱۵ غزل به اضافه ۱۷ غزل الحاقی دارد. این در حالی است که چاپ حبیب یغمایی مشتمل بر ۷۰۵ غزل است.

مولف فرهنگ سخن در ادامه بحث خود بر روش تصحیح استاد یوسفی پرداخت و یاد آور شد که مرحوم یوسفی ترتیب غزلیات را بر مبنای نسخه ای قرار داده که در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد اما دقت در نسخه بدل های غزلیات نشان می دهد که در این تصحیح سه نوع نسخه بدل به دست داده شده است. نخست نسخه بدل هایی که قطعا غلط است و از آن سعدی نیست. دوم نسخه بدل هایی که احتمال دارد متعلق به سعدی بوده باشد و سوم نسخه بدل هایی که به احتمال زیال از آن خود سعدی است. یعنی سعدی احیانا در نگاه دوباره ای که به غزل ها می کرده یا در مجالس و محافل آنها را می خوانده، دستکاری هایی در آنها کرده است.

پس از حسن انوری، دکتر سعید حمیدیان آغاز به سخن کرد. حمیدیان کسی است که سالها پیش نقد معروفی بر بوستان سعدی مصحح استاد یوسفی در مجله نشر دانش منتشر کرد که مورد اقبال دکتر یوسفی قرار گرفت. علاوه بر آن کتابی نیز از او با عنوان « سعدی در غزل » منتشر شده است.

سعید حمیدیان از قیاس بین نسخه یوسفی و فروغی آغاز کرد و از جمله گفت از نظر تنظیم فکر می کند تنظیم فروغی که بر اساس حروف قوافی است بهتر است چرا که در آن غزل ها را راحت تر می توان یافت و قیاس بین غزل ها هم آسان تر است. او گفت دکتر یوسفی فهرست جامعی از غزلیات سعدی، هم بر اساس حروف اول ابیات و هم بر اساس قوافی به دست داده است و کشف الابیاتی هم دارد که تمامی ابیات غزل ها را در بر می گیرد. با وجود این پیدا کردن غزل ها در چاپ یوسفی دشوارتر است.

وی انتقادهای خود را از روی جلد کتاب غزل های سعدی آغاز کرد و گفت از آنجا که آشپز دو تا شده است ناهماهنگی ها از همان روی جلد به چشم می خورد. روی جلد نوشته شده است به تصحیح و توضیح دکتر یوسفی، در صورتی که در داخل کتاب توضیحی وجود ندارد. البته دکتر اتابکی در جایی یادآور شده است که عمر مرحوم استاد یوسفی برای توضیحات وفا نکرد اما چه اشکالی داشت که توضیح روی جلد هم حذف می شد؟

آقای حمیدیان همچنین اشاره کرد که در مقدمه نوشته اند که بخش اول کتاب به « گفتاری درباره غزل های سعدی و لطف سخن او» اختصاص دارد، بخش دوم توضیحات مربوط به متن را در بر می گیرد و بخش سوم شرح نسخه بدل هاست. به غیر از توضیحات که وجود ندارد، بخشی هم که باید به غزل های سعدی و لطف سخن او اختصاص می داشت در کتاب بدل شده است به « به جای گفتاری درباره غزل های سعدی »، و از لطف سخن هم خبری نیست. « مگر قرار نیست مقدمه و ذی المقدمه هماهنگ باشد ؟ چه اشکالی داشت که آخرین تغییرات را هم در روی جلد وهم در مقدمه ثبت می کردند؟ این به نظر بنده روش درستی نیست ».

ایراد دیگری که آقای حمیدیان بر چاپ یوسفی غزل های سعدی وارد کرد این بود که گفت: در قسمت طیبات چاپ یوسفی سه چهار قصیده هست که اهل ادب درباره غزل یا قصیده بودن آنها همداستان نیستند. مانند « ماه فروماند از جمال محمد » که در چاپ فروغی جزو قصاید ذکر شده و « به نظر من هم قصیده است، اگرچه کوتاه است اما بیان غزلی ندارد ». یا قصیده بلندتر « فضل خدای را که تواند شمار کرد – یا کیست آنکه شکر یکی از هزار کرد » را در همان غزلیات گنجانده اند. به نظر من هیچ اشکالی نداشت اگر اینها را حذف می کردند تا عنوان کتاب که « غزل های سعدی » است، با محتوا هماهنگی پیدا کند.

یکی دیگر از ایرادهای سعید حمیدیان به اصطلاح به ترجیحات بلا مرجح بود. برای نمونه او از غزلی یاد کرد که در نسخه یوسفی به این صورت ضبط شده است:

زیبد اگر طلب کند عزت ملک مصر دل
آنکه هزار یوسفش بنده خال و حال شد

وی گفت: « بنده حال» چه مفهومی دارد که یوسف بنده حال بشود؟ این در حالی است که نسخه دیگر شادروان یوسفی یعنی نسخه پر نوشته است « بنده جاه و مال شد » که به یوسف هم می خورد و فروغی هم همین ضبط را ترجیح داده است. نمونه دیگری که او یاد کرد غزلی بود که بیتی از آن به این شکل در نسخه یوسفی آمده است:

آقای حمیدیان گفت اکثر نسخی که ایشان به دست داده اند « پری رخسارگی » ضبط کرده اند. پری رخساره تبدیل می شود به پری رخسارگی، و درست است. اما آیا ما رفتاره داریم که به رفتارگی بدل شود؟

آقای حمیدیان ایرادهای متعددی هم به رسم الخط غیر یکنواخت کتاب گرفت و گفت اگر کتاب در زمان حیات دکتر یوسفی انتشار می یافت ممکن نبود وی به این ناهماهنگی ها رضا بدهد.

پس از دکتر حمیدیان، آقای دکتر محمد جعفر یاحقی از دانشگاه فردوسی مشهد و آقای کاووس حسنلی از دانشگاه شیراز در باب نسخه تازه غزل های سعدی سخن گفتند و مجلس پس از دو ساعت واندی به پایان رسید.