بحران در اصفهان؛ فرونشست زمین، ساکنان را آواره کرد، یک شهرک و ۴۰ مدرسه تخلیه شدند

رییس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به جدی بودن خطر فرونشست در شهر اصفهان گفت: یک شهرک مسکونی و ۴٠ مدرسه به دلیل فرونشست به طور کامل تخلیه شدند.

علی بیت‌الهی، رییس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا با اشاره به نگرانی‌ها درباره جدی بودن خطر فرونشست در شهر اصفهان با توجه به فرونشست خیابان هشت بهشت اظهار داشت:  بدون تردید امروز پرخطرترین شهر از لحاظ فرونشست زمین، اصفهان است. علت فرونشست در اصفهان مانند تهران، مشهد و سایر شهرها همان موضوع برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی بوده، اما اصفهان با یک پدیده تشدید کننده مواجه شده، آن هم قطع دائمی جریان زاینده رود است. 

وی ادامه داد: همانطور که می‌دانیم فلسفه و بنای توسعه شهر اصفهان از گذشته، زاینده رود بوده‌ و عامل تغذیه سفره‌های زیرزمینی کل شهر اصفهان، زاینده رود است. اما از اواسط دهه ٩٠ با تشدید بی‌آبی و قطع موقت و چند ماه یکبار زاینده رود شروع می‌شود و متاسفانه از سال ٩٧ و ٩٨ به یک جریان قطع دایمی زاینده رود می‌رسیم. 

وقتی آب در سطح زمین جاری نباشد به زیرزمین هم نفوذ نمی‌کند و سفره‌های زیرزمینی تغذیه ندارند و علاوه بر اینها برداشت‌های زیرزمینی هم ادامه دارد. از سوی دیگر جمعیت بالای ٣ میلیون نفر را این هاله فرونشستی در برگرفته ‌است.

رییس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی درباره مناطقی که در اصفهان تحت تأثیر فرونشست قرار می‌گیرند، گفت: کل محدوده شهر  اصفهان تحت تاثیر این پدیده هستند و اصفهان تنها شهری است که تا این وسعت تحت تأثیر فرونشست قرار دارد. همچنین مناطق به سمت شمال اصفهان یعنی مناطق ٢،٩، ١٠ و ١۴ بیشتر تحت تأثیر فرونشست قرار دارند چراکه نوع خاک اصفهان در این مناطق متفاوت و ریزدانه بودن رسوبات در این مناطق بیشتر است . 

بیت‌الهی تاکید کرد: پدیده فرونشست در این مناطق به حدی جدی است که از ٢٨۵ مدرسه واقع در این مناطق ۴٠ مدرسه تخلیه شده‌است. چندین آثار تاریخی در این مناطق به صورت کاملا مشهود و ملموس ترک خورده‌اند.  

وی افزود: این تخلیه تنها محدود به مدارس نمی‌شود و در سمت شمال اصفهان یک شهرک به طور کامل تخلیه شد و در محلاتی شاهد آن بودم که دیوارهای اتاق‌های خانه‌های شکاف‌هایی داشتند که دست من به راحتی از بین شکاف‌ها عبور می‌کرد و این میزان شکاف و جدی بودن خطر را نشان می‌دهد. 

هرچند عده‌ای از سر ناچاری در این خانه‌ها زندگی می‌کنند اما این ساختمان‌ها با این شکاف و ترک خوردگی‌ها مقاومتی ندارند و زندگی در این خانه ریسک بسیار بالایی دارد.

رییس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تاکید کرد: موضوع ناراحت کننده این است که با توجه به شرایط موجود هیچ اقدام عاجل و اثرگذاری انجام نمی‌شود. 

مطالعات بسیار گسترده‌ای در خصوص فرونشست اصفهان انجام داده‌ایم و در چند زمینه باید اقدام عاجل انجام شود، اول اینکه در بالادست سد زاینده‌رود باغاتی که به صورت غیر مجاز توسعه داده شده که بخش عمده  آب زاینده رود را برداشت می‌کنند، باید این باغات تعیین تکلیف شوند. اگر جریان آب حداقلی در زاینده رود جریان داشته باشد می‌تواند در کاهش شدت فرونشست تاثیر مثبت بگذارد. 

بیت‌الهی ادامه داد: چاه‌هایی که آب کشی بسیار بالایی دارند را کلاسه بندی کردیم و اعلام شده با نصب کنتورهای هوشمند حداقل ١٠ درصد بهره‌برداری از این چاه‌ها کاهش پیدا کند. همچنین تغذیه مصنوعی چاه‌های زیرزمینی باید انجام شود و تجربه‌های موفقی از این راهکار در بسیاری از کشورها وجود دارد که می‌توان از آن استفاده کرد. 

وی گفت : تمام این اقدامات قابلیت اجرا را دارند و می‌توان در برنامه کوتاه مدت هم این اقدامات را به اجرا رساند و هزینه این اقدامات هم بالا نیست و تمام این اقدامات در ژاپن، شانگهای، تایوان و اندونزی و آمریکا انجام شده و جواب مثبت هم داده است.

فرونشست زمین در اصفهان، پدیده‌ای که روز به روز ابعاد گسترده‌تری به خود می‌گیرد، به یک بحران جدی و نگران‌کننده تبدیل شده است. این معضل، تنها به برخی مناطق خاص محدود نمی‌شود و اکنون تهدیدی جدی برای میراث فرهنگی، زیرساخت‌های شهری و حتی جان ساکنان این کلان‌شهر محسوب می‌شود. 

دلایل اصلی این پدیده، چندوجهی و به هم پیوسته است؛ از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی گرفته تا خشکسالی‌های پیاپی، که همگی دست به دست هم داده‌اند تا بستر زمین اصفهان را بیش از پیش شکننده سازند. متخصصان و کارشناسان محیط زیست، بارها در مورد پیامدهای این فرونشست‌ها هشدار داده‌اند، اما به نظر می‌رسد سرعت تخریب، بسیار بیشتر از اقدامات پیشگیرانه و اصلاحی است. این بحران خاموش، آینده یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران را در هاله‌ای از ابهام قرار داده است.

مهم‌ترین عامل در تشدید فرونشست زمین در اصفهان، برداشت افسارگسیخته از منابع آب زیرزمینی است. در دهه‌های اخیر، با افزایش جمعیت و توسعه کشاورزی و صنعتی، نیاز به آب به طور تصاعدی بالا رفته است. کشاورزان، صنایع و حتی شهروندان، برای تأمین نیازهای خود، به حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق روی آورده‌اند.

این برداشت بی‌رویه، منجر به افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی شده است. با خالی شدن آب از فضاهای خالی بین ذرات خاک، این ذرات فشرده‌تر می‌شوند و سطح زمین به مرور زمان فرو می‌نشیند. این روند، چرخه‌ای معیوب را ایجاد کرده که هرچه بیشتر آب برداشت شود، فرونشست نیز سرعت بیشتری می‌گیرد و به یک پدیده جبران‌ناپذیر تبدیل می‌شود.

خشکسالی‌های پیاپی و تغییرات اقلیمی نیز نقش کلیدی در تشدید این بحران ایفا کرده‌اند. سال‌هاست که حوضه آبریز زاینده‌رود با کاهش شدید بارش‌ها و جریان آب مواجه است. 

خشک شدن بستر رودخانه زاینده‌رود که زمانی شریان حیاتی اصفهان بود، نه تنها حیات کشاورزی و زیست‌محیطی منطقه را تهدید می‌کند، بلکه باعث شده تا فشار بر منابع زیرزمینی چندین برابر شود. وقتی آب سطحی کافی برای کشاورزی و مصارف صنعتی وجود ندارد، تنها راه حل باقی‌مانده، پمپاژ بیشتر آب از اعماق زمین است. این وضعیت، بحران فرونشست را به یک دور باطل تبدیل کرده که هر سال با تکرار خشکسالی، عمیق‌تر و گسترده‌تر می‌شود.

پیامدهای فرونشست زمین در اصفهان بسیار جدی و گسترده است. این پدیده، نه تنها به ترک خوردگی و تخریب ساختمان‌ها و جاده‌ها منجر می‌شود، بلکه میراث فرهنگی بی‌بدیل اصفهان را نیز تهدید می‌کند. 

بناهایی مانند سی‌وسه‌پل و پل خواجو، که ستون‌های آنها در بستر رودخانه قرار دارند، به دلیل نشست خاک در معرض خطر جدی هستند. علاوه بر این، زیرساخت‌های شهری مانند شبکه‌های فاضلاب، گاز، برق و آب نیز تحت تأثیر قرار گرفته‌اند که می‌تواند به حوادثی جبران‌ناپذیر منجر شود. ترک خوردن لوله‌های گاز یا آب، نه تنها خسارات مالی به دنبال دارد، بلکه می‌تواند فاجعه‌های انسانی را نیز رقم بزند.

راهکارهای مقابله با این بحران، نیازمند یک رویکرد جامع و ملی است. کنترل دقیق برداشت آب از منابع زیرزمینی، اجرای طرح‌های آبخیزداری و مدیریت صحیح منابع آبی، از جمله اقدامات ضروری هستند. همچنین، تغییر الگوی کشت در کشاورزی به سمت محصولات کم‌آب‌بر و استفاده از سیستم‌های آبیاری نوین می‌تواند به کاهش فشار بر سفره‌های زیرزمینی کمک کند. 

در سطح کلان، دولت باید برنامه‌های مدونی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و خشکسالی داشته باشد و راهکارهای بلندمدت برای تأمین آب پایدار در نظر بگیرد. در نهایت، آموزش و اطلاع‌رسانی به مردم در مورد اهمیت حفظ منابع آبی و خطرات فرونشست، می‌تواند نقش مهمی در مشارکت عمومی و کاهش تأثیرات این بحران ایفا کند.