بحران آب و سوال «چه کار کنیم؟» از طرف پزشکیان؛ کشورهای مشابه ایران چگونه مشکل بی‌آبی را حل کردند؟

در شرایطی که بحران بی‌آبی در ایران به نقطه هشدار رسیده، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران با صراحت گفته است: «آب نداریم، پس ما چه کار کنیم؟» تجربه موفق کشورهای بحران‌زده در مدیریت آب چه پاسخی برای این سوال دارد؟

چندین کشور جهان تا کنون بحران بی‌آبی مشابه ایران را تجربه کرده‌اند ولی با مدیریت و سیاست‌های کارآمد توانسته‌اند مشکل بی‌آبی را کاهش و یا مساله کم‌آبی را حل کنند.

مطابق تجارب موجود تمامی این کشورها بر روی چند محور اصلی ازجمله افزایش بهره‌وری و صرفه‌جویی آب، استفاده از فناوری‌های نوین آب‌شیرین‌کن، تصفیه و بازچرخانی آب، اصلاح الگوهای مصرف و فرهنگ‌سازی و توسعه زیرساخت‌ها و مدیریت جامع منابع آب، تمرکز کرده‌اند.

در این میان، اسرائیل یکی از موفق‌ترین نمونه‌ها در مدیریت بحران آب است. استفاده گسترده از فناوری‌های نوین مثل آب‌شیرین‌کن‌ها (Desalination) که بخش بزرگی از نیاز آبی کشور را تامین می‌کنند، به همراه بازچرخانی و تصفیه فاضلاب‌ها برای مصارف کشاورزی و صنعتی و نیز سیاست‌های صرفه‌جویی و آموزش عمومی برای کاهش مصرف آب، زمینه موفقیت این کشور را در مدیریت منابع آب فراهم کرده است.

سنگاپور نیز که منابع آب طبیعی کمی دارد، توانسته است با برنامه‌های جامع مثل جمع‌آوری آب باران، تصفیه و بازچرخانی آب فاضلاب (NEWater) نیازهای آبی خود را تامین کند. البته این کشور سیاست‌های سختگیرانه برای مدیریت مصرف و جلوگیری از هدررفت آب را هم در دستور کار خود قرار داده است.

آفریقای جنوبی نیز در شهر کیپ‌تاون با بحران کم‌آبی شدیدی مواجه شد و در سال ۲۰۱۸ به آستانه «روز صفر» رسید که به معنای پایان منابع آب شهری است. اما با اعمال محدودیت‌های سخت‌گیرانه، آموزش مردم، بهبود زیرساخت‌ها و توسعه منابع آب جایگزین، بحران را تا حد زیادی مدیریت کرد.

استرالیا که مناطق خشک زیادی دارد و در دهه‌های اخیر با خشکسالی‌های مکرر روبرو شده است با به کارگیری سیاست‌های مدیریت هوشمند منابع آب، سرمایه‌گذاری در فناوری آب‌شیرین‌کن و فرهنگ‌سازی در کاهش مصرف توانسته مشکلات را کنترل کند.

کارشناسان معتقدند که حل بحران آب در ایران نیز نیازمند اجرای همزمان چندین راهکار فناوری و مدیریتی است که شامل ساخت آب‌شیرین‌کن‌ها، بازچرخانی فاضلاب، مدیریت مصرف و آموزش عمومی است.

اما در هر بخش از این سیاست‌ها تجربه‌های موفقی در دنیا وجود دارد:
۱. آب‌شیرین‌کن (Desalination)
اسرائیل با اجرای پروژه «سدروت» که ۴۰٪ آب شرب کشور را تأمین می‌کند؛ پیشرفته‌ترین فناوری اسمز معکوس را دارد. سنگاپور نیز پروژه NEWater را اجرا کرده که با بازیافت و شیرین‌سازی آب، ۳۰٪ مصرف آب خود را پوشش می‌دهد. شیلی و عربستان سعودی هم این با سرمایه‌گذاری کلان در پروژه‌های آب‌شیرین‌کن، بخش بزرگی از آب شرب خود را تامین می‌کنند.
۲. بازچرخانی و تصفیه فاضلاب
در این زمینه نیز اسرائیل موفق شده که بیش از ۸۰٪ فاضلاب را تصفیه و برای کشاورزی استفاده کند. در ایالت کالیفرنیایِ آمریکا نیز اجرای پروژه Orange County Water District برای تصفیه و بازچرخانی فاضلاب به عنوان یک نمونه موفق بین‌المللی مطرح شده است.
۳. مدیریت هوشمند مصرف آب
هلند با استفاده از سیستم‌های هوشمند مدیریت مصرف آب و شبکه‌های ضد نشت به عنوان یکی از پیشتازان مدیریت هوشمند مصرف آب مطرح شده و استرالیا هم توانسته با به کارگیری سیستم‌های آبیاری قطره‌ای پیشرفته در کشاورزی زمینه کاهش ۳۰ تا۵۰ درصدی مصرف آب را فراهم کند.
۴. کاهش هدررفت آب و نشت شبکه
ژاپن موفق شده است تا با استفاده از فناوری‌های نوین نشت‌یابی، هدررفت آب در شبکه‌های شهری خود را تا ۳۰ درصد کاهش دهد. سنگاپور هم با اجرای پروژه‌های نوین برای بازسازی شبکه‌های آب به همراه نصب سنسورهای دیجیتال الگوی موفق در این زمینه ارائه کرده است.
۵. تنوع‌بخشی منابع آب
امارات عربی متحده با هدف تنوع‌بخشی به منابع آب خود، ترکیب آب‌شیرین‌کن، آب‌های زیرزمینی و بازچرخانی فاضلاب را در طرح جامع تامین آب در نظر گرفته و اجرا کرده است. در ایالت کالیفرنیایِ آمریکا نیز استفاده از آب باران، آب‌های سطحی و زیرزمینی با سیاست‌های یکپارچه به همین منظور اجرای موفقی داشته است.
۶. سیاست‌گذاری و مقررات موثر
اسرائیل در مورد سیاست‌گذاری و اعمال مقررات موثر نیز اعمال تعرفه‌های تصاعدی برای مصرف آب و تشویق به صرفه‌جویی در بخش کشاورزی و خانگی را در پیش گرفته است. در ایالات کالیفرنیایِ آمریکا نیز مقررات سختگیرانه برای کنترل استفاده صنعتی و کشاورزی، همراه با اجرای برنامه‌های آموزشی وضع شده که کارآمد ظاهر شده است.

به باور کارشناسان با توجه به تجارب جهانی و شرایط خاص ایران، راهکارهای زیر می‌توانند در کوتاه‌مدت و بلندمدت کمک‌کننده باشند:
الف. توسعه و سرمایه‌گذاری در آب‌شیرین‌کن‌ها
تولید آب شیرین از آب دریا به خصوص در مناطق جنوبی کشور با خط ساحلی طولانی در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان که نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه ۲ تا ۵ میلیارد دلاری و حداقل ۳ تا ۴ سال زمان برای ساخت و راه‌اندازی است. این روش، مصرف انرژی بالایی دارد اما با فناوری‌های جدید می‌توان مصرف انرژی تاسیسات آب شیرین‌کن را کاهش داد. اجرای این روش، همچنین نیاز به تامین زیرساخت‌های انتقال آب از سواحل به نقاط مصرف است.
ب. بازچرخانی فاضلاب
استفاده از فاضلاب تصفیه‌شده برای کشاورزی و صنعت با هدف کاهش فشار بر روی منابع آب شیرین هم نیازمند ۳ تا ۵ سال زمان برای احداث تصفیه‌خانه‌های بزرگ است ولی نسبت به آب‌شیرین‌کن‌ها هزینه کمتری دارد.

همزمان، افزایش آگاهی و فرهنگ‌سازی عمومی برای پذیرش این روش که در عمل موجب کاهش نیاز به آب شیرین طبیعی و جلوگیری از آلودگی محیط زیست می‌شود، باید در دستور کار دولت باشد.
ج. مدیریت هوشمند مصرف و کاهش هدررفت
نوسازی شبکه‌های آب‌رسانی برای کاهش تلفات آب که در صورت تامین سرمایه چند صد میلیون دلاری (بسته به ابعاد پروژه‌ها) و ظرفیت کارشناسی، ظرف ۱ تا ۳ سال قابل اجراست و می‌تواند موجب صرفه‌جویی ۲۰ تا ۳۰ درصدی در مصرف آب شود. البته به موازات آن، اصلاح الگوی کشت کشاورزی به سمت محصولات کم‌آب‌بر و آموزش و فرهنگ‌سازی مصرف بهینه در خانوارها و صنایع نیز باید اجرایی شود.
د. اصلاح سیاست‌ها و قوانین
به باور کارشناسان و مطابق تجربه کشورهای موفق در این زمینه، تدوین قوانین حمایتی، اصلاح تعرفه‌ها، و اطلاع‌رسانی گسترده برای تغییر فرهنگ مصرف آب می‌تواند ظرف ۵ سال موجب تحقق هدف کاهش مصرف غیرضروری و تضمین پایداری منابع آبی در بلندمدت شود. البته همزمان باید حمایت از فناوری‌های نوین در حوزه آب و تقویت همکاری‌های بین‌بخشی و مدیریت یکپارچه منابع آبی مورد توجه دولت باشد.

بنابراین، هر چند بحران آب در ایران چالشی پیچیده به نظر می‌رسد ولی با اتکاء به تجارت موفق در عرصه بین‌المللی می‌توان آن را با سرمایه‌گذاری گسترده، برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت کارآمد رفع کرد.