واکنش‌ها به اختصاص «سهم امام» برای لبنان؛ «چراغی که به مسجد حرام است»

بی بی سی:مسعود آذر
هفته گذشته علی خامنه‌ای «اجازه» داد که «از وجوهات شرعیه خود نصف سهم مبارک امام، معادل یک چهارم خمس را برای کمک به مردم مسلمان جنوب لبنان پرداخت کنند.»

شماری از مراجع تقلید شیعه نیز از جمله حسین وحیدخراسانی، ناصر مکارم شیرازی، حسین نوری همدانی و عبدالله جوادی‌آملی در بیانیه‌های جداگانه‌ای اجازه دادند که بخشی یا نیمی از «سهم امام» برای مردم لبنان اختصاص یابد.

نخستین‌بار نیست که مراجع تقلید شیعه در باره خمس و «سهم امام» چنین اطلاعیه‌هایی را منتشر می‌کنند. قبلا هم برای لبنان، فلسطینی‌ها، کرونا، سیل، حوادث و بلایای طبیعی و... نیز چنین اجازه‌هایی می‌دادند اما شرایط بد اقتصادی ایران و افزایش شمار خانواده‌های نیازمند در داخل کشور باعث شده است که درشبکه‌های اجتماعی نسبت به چنین مجوزهایی حساسیت بیشتری نشان داده شود.

بعضی از کاربران معتقدند که این مجوزها و «دست و دل‌بازی‌ها» بیشتر صبغه سیاسی دارد تا مذهبی و می‌پرسند چرا این پول‌ها برای مردم نیازمند در ایران هزینه نمی‌شود و «چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است.»
روح‌الله خمینی برای مصارف مختلفی از جمله برای گسترش اسلام در آمریکا، برای طلاب پاکستان، حوزه‌های علمیه در ایران و... از «سهم امام» استفاده کرده استخمس در جمهوری اسلامی ایران
خمس یک بازوی مهم اقتصادی برای مراجع تقلید است که اجازه می‌دهد براساس درک و صلاحدید خودشان آن را در اموری که لازم می‌دانند، استفاده کنند. بعضی از مفسران، دریافت خمس را دلیل بقای مدارس و دفاتر مراجع تقلید شیعه می‌دانند. از نظر کسانی مانند علی خامنه‌ای خمس «به ولی امر مسلمین یا وکیل او» تعلق می‌گیرد و «اگر به فتوای مجتهد اعلم (مرجع تقلید)» نیز عمل شود ایرادی ندارد.

بررسی مجوزهای روح‌الله خمینی نشان می‌دهد که او در قبل و بعد از انقلاب اسلامی از «سهم امام» در زمینه‌های مختلفی استفاده کرده است؛ استفاده از خمس برای گسترش اسلام در آمریکا، برای طلاب پاکستان، حوزه‌های علمیه در داخل ایران و... از جمله این موارد است.

بررسی خاطرات اکبر هاشمی‌رفسنجانی نشان می‌دهد که در ۲۵ دی‌ماه ۱۳۶۰ رهبر پیشین جمهوری اسلامی ایران از سهم امام مبلغ ده میلیون تومان به حزب جمهوری اسلامی کمک کرده است و بدهکاری پنج میلیون ودویست‌ وپنجاه‌ هزار تومانی این حزب را «بخشیده» است و این نکته نشان می‌دهد که در آن زمان بخشی از هزینه‌های حزب جمهوری از طرف آقای خمینی تامین شده است.

پس از انقلاب اسلامی، مسئولان تلاش کردند که مردم را تشویق به پرداخت خمس کنند. اکبر هاشمی رفسنجانی در ۲۷ آذرماه ۱۳۶۱، یکی از دو خطبه نماز جمعه را به پرداخت خمس اختصاص داده بود.

آقای هاشمی در این خطبه با برشمردن مواردی که خمس به آنها تعلق می‌گیرد، تاکید کرده بود که خمس جزو درآمد حکومت اسلامی محسوب می‌شود و گفته بود «پس‌انداز خالص کشور ما در حال حاضر ۱۵۰ میلیارد تومان است که خمس آن سی میلیارد تومان می‌شود. اگر جامعه، اسلامی باشد و جامعه مسلمان باشد و بخواهد خمس بدهد و باید هم بدهد و ندادنی هم نیست. چون مال او نیست... آن خالص سی میلیارد تومان فقط از ناحیه خمس بر پس‌انداز، مالیات ثابت به دست حکومت اسلامی می‌آید...»

بنا به خاطرات آقای هاشمی، سخنان او بازتاب گسترده‌ای در جامعه داشت و باعث شد که بخشی از مردم که در بانک‌ها پس‌انداز داشتند اقدام به خالی کردن حساب‌هایشان کنند. در خاطره ۲۹ آذرماه او نوشته است که «️ضدانقلاب‌ شایعه‌ پخش‌ کرده‌ که‌ ایران‌ می‌خواهد به‌ عنوان‌ خمس‌ مثل‌ پاکستان‌ یک‌ پنجم‌ پس‌ اندازها را از بانک‌ها بردارند. عده‌ای‌ به‌ بانکها مراجعه‌ کرده‌اند و پولهای‌ خودشان‌ را گرفته‌اند.»
اکبر هاشمی رفسنجانی در ۲۷ آذرماه ۱۳۶۱، یکی از دو خطبه نماز جمعه را اختصاص به پرداخت خمس داده بود. سخنان او درباره گرفتن خمس از حساب‌های بانکی مردم با واکنش‌های منفی روبرو شده بودتملک خمس از سوی ولی فقیه
پس از انقلاب اسلامی، امامان جمعه استان‌ها و شهرستان‌ها به عنوان نمایندگان ولی فقیه، مامور جمع آوری خمس شدند و در عمل باعث شدند که منبع درآمد سایر مراجع تقلید به شدت تحت تاثیر قرار بگیرد و بنیه مالی آنها تضعیف شود.

خاطرات اکبر هاشمی‌رفسنجانی نشان می‌دهد که سیطره ولی فقیه به خمس مردم باعث نارضایتی مراجع تقلید شده بود.

آقای هاشمی در خاطرات سوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰ نوشته است که «آقاجواد، فرزند آیت‌الله [محمد] فاضل لنکرانى آمدند. آقاى لنکرانى گفت، بعضى امام‌جمعه‌ها مانع مى‌شوند که سهم امام به مراجع دیگر برسد؛ منجمله آقاى [شیخ‌محمد] هاشمیان در رفسنجان. گفت، گرفتن خمس توسط دادگاه آقاى [حسینعلی] نیرى، [معاون قضایی دیوان عالی‌کشور] از مردم نیز به سهم امام، تأثیر منفى گذاشته است.»

جعفر نکونام، استاد علوم قرآنی، ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ در کانال تلگرامی‌اش با اشاره به نارضایتی مردم از حکومت نوشت: «شمار پرداخت‌کنندگان خمس در میان شیعیان در این دوره به سبب نارضایتی از متولیان حکومتی بسیار کاهش یافت و فقهاء و مراجع دینی ناگزیر شدند، برای تأمین هزینه امور دینی و شهریه طلاب دست به دامن حکومت دینی بشوند و سهم قابل توجهی از بودجه سالانه کشور را بدان مخصوص گردانند.»

‌آقای هاشمی در ۱۹ دی‌ماه ۱۳۶۰ اشاره دارد که «به‌ ملاقات‌ امام‌ رفتم‌ و برای‌ مصرف‌ شدن‌ چهار میلیون‌ دلار ازسهم‌ امام‌ و خمس‌ برای‌ جهاد وهلال‌ احمر و شیعیان‌ لبنان‌ و سوریه‌ که‌ توسط یک‌ شیعه‌ لبنانی‌ پرداخت‌ می‌شود، اجازه‌ گرفتم».
برای تشویق مردم به پرداخت خمس در اسفندماه ۱۳۹۵ یک بنیاد بین‌المللی تشکیل شد و دست‌اندرکاران این مجموعه می‌گویند زیر نظر مراجع تقلید فعالیت می‌کنندخمس چیست؟
«خمس» یکی از فروع ده‌گانه شیعه است که از نظر مراجع تقلید با پرداخت آن، مال و ثروت فرد مسلمان حلال و پاک می‌شود.

خمس از نظر شماری از مراجع تقلید از جمله علی خامنه‌ای، «از ضروریات اسـلام اسـت و انکار آن اگر به انکار رسالت یا تکـذیب پیـامبر اکرم، اسلام یا وارد کردن نقصی به شریعت منجر شود باعث کفر و ارتداد است.»

خمس در لغت به معنی یک پنجم است و «هر فرد واجد شرایط» باید طبق ضوابطی یک پنجم (۲۰ درصد) از درآمد مازاد سالیانه‌اش را به خمس اختصاص دهد. از نظر متولیان مذهبی «سهم امام» ربطی به مالیاتی که به دولت پرداخت می‌شود، ندارد.

خمس در هفت چیز واجب است؛ درآمد (منافع کسب و کار)، معدن، گنج، مال حلال مخلوط به حرام، جواهراتی که با غواصی از دریا بدست می‌آید، عنائم جنگی و زمینی که کافر ذمی از مسلمان می‌خرد.

در موضوع خمس، آنچه بیشتر از هرچیز شامل حال عموم مردم می‌شود، درآمد آنهاست. به عنوان مثال اگر کارمندی در طول یک سال ده میلیون تومان پس‌انداز داشته باشد و اضافه برآن در خانه ۲۰ کیلو برنج، ٥ کیلو نخود، ۴ کیلو روغن و... زیاد آمده باشد، در این شرایط او یک پنجم پول و اجناس را باید محاسبه کند و به عنوان خمس به یکی از مراجع تقلید به عنوان سهم امام بپردازد.

مراجع تقلید در رساله‌ها و توضیح‌المسایلی که منتشر می‌کنند، فصلی را به خمس و صورت‌های گوناگون آن اختصاص داده‌اند و بایدها و نبایدهای زیادی حول و حوش این موضوع وجود دارد.

درباره اینکه در ایران چند درصد مردم و به چه میزان خمس می‌دهند، اطلاعاتی وجود ندارد و مراجع تقلید نیز خودشان را موظف نمی‌دانند که سالیانه گزارش گردش مالی‌شان را منتشر کنند. کسانی که خمس می‌دهند هم صرفا یک رسید از نماینده یا دفاتر مراجع تقلید دریافت می‌کنند و گاهی این رسید نیز داده نمی‌شود.

در اسفندماه ۱۳۹۵ «بنیاد بین المللی احیای فرهنگ خمس» تشکیل شد و همایشی نیز در همان سال برای احیای پرداخت خمس برگزار شد. گفته شده است که این مجموعه زیر نظر مراجع تقلید اداره می‌شود.
تاریخچه خمس
اکثر فقها و مورخان براین اعتقادند که خمس در اسلام به زمان جنگ بدر، در سال دوم هجرت برمی‌گردد؛ زمانی که غنیمت‌های فراوان به دست مسلمانان افتاد و باعث اختلافات و کشمکش بین آنها شد.

به گفته منابع اسلامی در این زمان سوره معروف انفال به پیامبر اسلام نازل شد و نخستین آیه این سوره تاکید دارد که همه غنائم « ویژه خدا و پیامبر است» و پس از آن در همین سوره در آیه ۴۱ آمده است که «هر چیزی را که [از راه جهاد یا کسب یا هر طریق مشروعی] به عنوان غنیمت و فایده به دست آوردید یک پنجم آن برای خدا و رسول خدا و خویشان پیامبر، و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است.»

در جامعه عرب پیش از اسلام قاعده این بود که معمولا فرمانده جنگ یک چهارم غنایم را دریافت می‌کرد.

««سهم خدا»، «سهم پیامبر» و «اهل بیت پیامبر» مطابق روایات متعلق به امام جامعه اسلامی (پیامبر یا امام معصوم) بوده و به «سَهم امام» مشهور است که در زمان غیبت امام دوازدهم شیعیان این سهم در دست مراجع تقلید است و آنها تصمیم می‌گیرند که چگونه مصرف شود.

گفته می‌شود که خمس برای مواردی چون «تقویت و تبلیغ اسلام، حوزه‌های علمیه، بنای مساجد، امور کتابخانه‌ها و مدارس، رسیدگی به مستمندان» مصرف می‌شود.

نکته حائز اهمیت در این است که بخشی از فقهای شیعه نیز براین باورند که با غیبت امام دوازدهم، موضوع «سهم امام» از درجه اعتبار و مصداق افتاده است.

از جنبه دیگر برخی این اشکال را مطرح می‌کنند که خمس برای کسانی که به حکومت اسلامی مالیات پرداخت می‌کنند بی‌معنا و نوعی تکلیف مضاعف است و ضرورتی به پرداخت آن نیست.

منابع اسلامی نشان می‌دهد که پس از پیامبر اسلام خمس به «اهل بیت پیامبر و سادات» تعلق نمی‌گرفت. جمع‌آوری خمس در دوران امام هفتم شیعیان به عنوان مالیات شروع شد و با غایب شدن امام دوازدهم شیعیان کسانی مانند محمد بن عثمان عمری (دومین نایب از نُواب اربعه امام دوازدهم شیعیان ) اعلام کرد که ضرورتی به پرداخت خمس تا وقت ظهور امام دوازدهم نیست و این اعلان به مثابه نسخ خمس به شمار می‌رفت. اما علمای شیعه آن را نادیده گرفتند و دوباره خمس در شیعه احیا شد.