یک قرن بعد از آتاتورک، ترکیه به جای اولش بازگشته؟

اردوغان مصمم است که تاثیری عمیق‌تر از آتاتورک بر تاریخ ترکیه بگذاردبی بی سی: روز ۲۹ اکتبر ۲۰۲۳ ترکیه صدمین سالروز تولد جمهوری در این کشور را جشن گرفت.

جمهوری ترکیه در حالی وارد دومین قرن خود می‌شود که حکومت غرب‌گرا و سکولاری که کمال مصطفی آتاتورک بنا نهاده بود، در دوره طولانی رهبری رجب طیب اردوغان شکلی متفاوت به خود گرفته است.

در ترکیه مدرن و به شدت دو قطبی، مراسم صدمین سالگرد جمهوریت، جشن چندان مسرت‌بخشی نبود. این مراسم، یک روز بعد از تظاهرات بزرگ استانبول در محکومیت اسرائیل و حمایت از فلسطینی‌ها در جنگ غزه، به هیچ وجه شبیه جشن‌های پنجاهمین و هفتاد و پنجمین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه نبود.

در حالی که مخالفان سکولار حزب حاکم از بی‌توجهی به چنین رویداد مهمی در تاریخ کشورشان ناراضی‌ هستند، شهروندان مذهبی و محافظه‌کار ترکیه این روز را به عنوان سالگرد واقعه‌ای ناخوشایند و روزی تاریک می‌بینند که «امپراتوری بزرگ» آنها را نابود کرد.

مرگ یک امپراتوری، توصیف واقعا مناسبی برای آن نقطه عطف مهم در تاریخ ترکیه است.

فروپاشی حکومت عثمانی که قدرتی بزرگ در قرن هفدهم میلادی محسوب می‌شد، عملا در قرن نوزدهم آغاز شد. در آن زمان ترکیه عثمانی را «مرد بیمار اروپا» می‌خواندند؛ عبارتی که تزار روسیه، نیکلای یکم آن را باب کرد.

امپراتوری قدرتمند عثمانی که زمانی بر سرزمین‌هایی در سه قاره حکومت می‌کرد، در جنگ جهانی اول شکست سختی خورد، تجزیه شد و به اشغال در آمد.

بعد از چهار سال جنگ طولانی استقلال به رهبری نیروهای ملی‌گرا، امپراتوری عثمانی در نوامبر سال ۱۹۲۲ سرنگون شد.

پیمان لوزان که در روز ۲۴ ژوئیه ۱۹۲۳ امضا شد، سند بنیان نهادن کشور ترکیه بود که در آن علاوه بر اعلام صلح با متفقین و یونان، مرزهای ترکیه مدرن هم ترسیم شد.

روز ۲۹ اکتبر ۲۰۲۳ جمهوری ترکیه اعلام وجود کرد و مجلس ملی کبیر، مصطفی کمال را به عنوان اولین رئیس جمهوری ترکیه برگزید.

بر اساس روایت اندرو منگو، خبرنگار سابق بی‌بی‌سی و نویسنده یکی ازمهم‌ترین زندگی‌نامه‌های آتاتورک «مصطفی کمال برای دفاع از امپراتوری عثمانی جنگید، تا زمانی که دیگر قابل دفاع نبود، و مهارت‌ها و واقعیت‌های دوره حکومت سلطنتی را به میراث برد».

این به معنای انجام «اصلاحات زیربنایی بر اساس تجددگرایی، آزادی و آزادسازی بود».

اما براندازی خلافت در سال ۱۹۲۴ بسیار سخت‌تر و جنجالی‌تر از سرنگون کردن امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۲۲ بود.

دیدگاه مصطفی کمال در بنا نهادن ترکیه مدرن، تجددگرایی غربی مبتنی بر دانش بود. او برای این کار قانون مدنی سوئیس، قانون جزایی ایتالیا و قوانین تجاری آلمان را مبنای کار قرار داد. تقویم مسلمانان جای خود را به تقویم اروپایی داد و الفبای لاتین جای حروف عربی را گرفت.

سال ۱۹۳۴ قانون انتخاب نام خانوادگی تصویب شد و مجلس ملی کبیر ترکیه نام خانوادگی «آتاتورک» یا «پدر ترک‌ها» را برای مصطفی کمال برگزید.

ترک‌ها دیگر تحت قیمومت حکومت نبودند،‌ بلکه شهروندانی برابر به حساب می‌آمدند. سال ۱۹۳۴ حق رای دادن و نامزد شدن در انتخابات به زنان داده شد که بسیار زودتر از بعضی کشورهای اروپایی بود.

«صلح در خانه،‌ صلح در جهان» به مبنای سیاست خارجی ترکیه تبدیل شد، اما در دهمین سالگرد جمهوری، هیتلر در آلمان به قدرت رسید. هنگام درگذشت آتاتورک در دهم نوامبر سال ۱۹۳۸، جهان به سوی آشوب بزرگ دیگری گام برمی‌داشت.

دوره آتاتورک دوره حکومت تک‌نفره بود. این حکومت دموکراسی نبود. برای ساختن یک کشور واحد، اقلیت‌ها سرکوب شدند. در مبادله جمعیتی میان یونان و ترکیه در سال ۱۹۲۳، یک و نیم میلیون نفر به زور از محل زندگی خود نقل مکان کردند. قیام کردها در اولین سال‌های تشکیل جمهوری با خشونت سرکوب شد.

آیا امکان وقوع یک انقلاب فرهنگی و سیاسی به شکلی دیگر در کشوری نوپا که از دل ویرانه‌های یک امپراتوری چند ملیتی و چند فرهنگی بیرون آمده بود،‌ وجود داشت؟ این سوالی است که هنوز هم در ترکیه امروز به شدت محل بحث است.

سفری که یک قرن پیش با مجموعه‌ای از اصلاحات اساسی آغاز شد،‌ امروز با مجموعه‌ای دیگر از اصلاحات زیربنایی به رهبری دولتمردی دیگر ادامه دارد.

اما تصویر رجب طیب اردوغان از قرن دوم جمهوری ترکیه و شیوه‌ او برای بنا کردن میراثی ماندگار، بسیار متفاوت است.
عزم آتاتورک برای خارج کردن مذهب از حوزه عمومی به شکل گرفتن نهادهایی به شدت سکولار منجر شد. اردوغان که قدرتمندترین و موفق‌ترین رهبر ترکیه از زمان آتاتورک به حساب می‌آید، توانست این روند را معکوس کند.

«اداره امور مذهبی» ترکیه به بازیگری بسیار قدرتمند و پرنفوذ در فضای سیاسی و اجتماعی این کشور تبدیل شده است. نفوذ انجمن‌های اسلامی افزایش یافته و قدرت تاثیرگذاری سیاسی و اقتصادی بیشتری به آنها داده شده است. تصمیم دولت برای خارج شدن از کنوانسیون استانبول به عنوان عقب‌گردی بزرگ در زمینه حقوق مدنی زنان دیده شد.

اردوغان که منتقدانش او را «سلطان امروزی» و هواداران وفادارش او را «رئیسِ» نه تنها ترکیه بلکه جهان اسلام در مقیاس وسیع‌تر می‌دانند، مصمم است که تاثیری حتی بزرگتر از آتاتورک در تاریخ ترکیه از خود به جا بگذارد.

حزب سیاسی او ادعا می‌کند که کارهایی که در ۲۰ سال گذشته انجام شده، بیش از آن چیزی است که در طی صد سال قبل صورت گرفته است.

بعضی سیاستمداران حزب حاکم دوره جمهوریت را جمله معترضه‌ای در گذشته می‌دانند که زمان آن سپری شده است.

جای تعجب نیست که روی پوستر رسمی بزرگداشت جشن‌های صد سالگی جمهوری این کلمات نقش بسته بود:

«۳۰۰۰ سال حکمرانی، ۱۰۰ سال جمهوری».