حزب‌الله لبنان از کجا آمده، اهدافش چیست و آیا در کنار حماس وارد جنگ با اسرائیل می‌شود؟

یورونیوز:  حزب الله یا حزب خدا یکی از مهم ترین جنبش های اسلام گرا در خاورمیانه است که روابط بسیار نزدیکی با جمهوری اسلامی دارد.

این حزب مستقر در لبنان دارای یک شاخه نظامی قدرتمند است که توجهات جهانی را بیش از همیشه به خود جلب کرده و مداخله احتمالی آن در درگیری‌های اسرائیل و حماس نگرانی‌هایی را به همراه داشته است. اما این گروه چیست؟ از کجا شکل گرفته و کدام کشورها از آنها حمایت می‌کنند؟ اهدافش چیست و در فضای سیاسی لبنان چه نقشی دارد؟

در این گزارش می‌خواهیم به تمامی این پرسش‌ها پاسخ دهیم.
حزب‌الله چگونه شکل گرفت؟
حزب الله در جریان جنگ داخلی پانزده ساله لبنان ظهور کرد، جنگی که در سال ۱۹۷۵ زمانی که نارضایتی طولانی مدت از حضور گسترده و مسلح فلسطینی‌ها در این کشور به نقطه جوش رسید، آغاز شد. جوامع فرقه‌ای مختلف لبنان مواضع متفاوتی در مورد ماهیت چالش فلسطین داشتند. لبنان به دلیل حضور قومیت‌ها و ادیان مختلف در این کشور به جامعه‌ای متکثر تبدیل شده و آنچه در فضای سیاسی این کشور مشاهده می‌شود تحت عنوان «دموکراسی انجمنی» یاد می‌شود.

بر اساس توافقنامه سیاسی ۱۹۴۳، قدرت سیاسی بین گروه های مذهبی غالب لبنان تقسیم می شود.  یک مسلمان سنی به عنوان نخست وزیر، یک مسیحی مارونی به عنوان رئیس جمهور و یک مسلمان شیعه به عنوان رئیس مجلس. تنش بین این گروه‌ها به جنگ داخلی تبدیل شد زیرا چندین عامل تعادل این جامعه سیاسی نه چندان باثبات را بر هم زد. با ورود آوارگان فلسطینی به لبنان، جمعیت سنی‌ها افزایش یافته بود، در حالی که شیعیان احساس می‌کردند که توسط اقلیت مسیحی حاکم به حاشیه رانده شده‌اند. در بحبوحه درگیری‌های داخلی، نیروهای اسرائیلی در سال ۱۹۷۸ و بار دیگر در سال ۱۹۸۲ به جنوب لبنان حمله کردند تا مبارزان چریکی فلسطینی را که از منطقه به عنوان پایگاه خود برای حمله به اسرائیل استفاده می‌کردند، بیرون کنند.

گروهی از شیعیان تحت تأثیر دولت تئوکراتیک ایران علیه اشغالگری اسرائیل اسلحه به دست گرفتند. ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با مشاهده فرصتی برای گسترش نفوذ خود در کشورهای عربی، بودجه و آموزش‌هایی را به شبه نظامیان نوپایی که نام حزب الله به معنای «حزب خدا» را برگزیدند، فراهم کردند. این کشور به دلیل درگیری‌های مکرر با شبه‌نظامیان شیعه رقیب، مانند جنبش امل و حملات به اهداف خارجی، از جمله بمب‌گذاری انتحاری در پادگان‌های آمریکایی و فرانسوی در بیروت در سال ۱۹۸۳، شهرت زیادی به دست آورد و حزب‌الله به سرمایه‌ای حیاتی برای ایران تبدیل شد و با ایجاد نیروهای نیابتی تهران در سراسر خاورمیانه، شکاف‌های شیعیان عرب و فارس را گسترش داد.

حزب الله خود را یک جنبش مقاومت شیعی معرفی می کند و ایدئولوژی خود را در مانیفست سال ۱۹۸۵ بیان کرد جایی که تاکید می‌کند متعهد به اخراج قدرت های غربی از لبنان، نابودی دولت اسرائیل و بیعت با رهبر عالی ایران است. با این حال حزب‌الله ضمن حمایت از حکومت جمهوری اسلامی همواره تاکید دارد که مردم لبنان باید از آزادی تعیین سرنوشت برخوردار باشند.

این گروه با وجود چالش‌های متعددی که در بیش از ۴۰ سال از عمر خود داشته توانسته با واسطه منابع و پیوندهای نزدیک خود با سوریه و ایران به کار خود ادامه دهد. بسیاری در جهان حزب‌الله را نماینده جمهوری اسلامی دانسته و معتقدند رهبران این گروه از تهران دستور می‌گیرند. حزب‌الله یک بازیگر منطقه‌ای است و گزارش‌هایی هم در خصوص آموزش شبه نظامیان حوثی در یمن توسط این گروه منتشر شده است.

با این حال به نظر می‌رسد بزرگ‌نمایی‌هایی در خصوص این موضوع وجود دارد و حزب‌الله با وجود روابط نزدیکش با تهران، در بسیاری از موارد از اختیار تصمیم‌گیری برخوردار است.
حزب‌الله چگونه سازماندهی شده است؟
حزب الله توسط حسن نصرالله رهبری می شود که در سال ۱۹۹۲ پس از ترور بنیانگذار و رهبر قبلی این گروه، عباس الموسوی، توسط اسرائیل به عنوان دبیرکل این مجموعه فعالیت خود را آغاز کرد. نصرالله بر مجلس شورای ۷ نفره و پنج شورای فرعی آن نظارت دارد: مجلس سیاسی، مجمع جهاد، مجلس پارلمانی، مجلس اجرایی و مجلس قضایی. وزارت خارجه آمریکا تخمین می‌زند که حزب‌الله ده ها هزار عضو و حامی دیگر در سراسر جهان دارد.

حزب‌الله بسیاری از مناطق شیعه‌نشین لبنان از جمله بخش‌هایی از بیروت، جنوب لبنان و منطقه شرقی دره بقاع را کنترل می‌کند. اگرچه حزب‌الله در لبنان مستقر است، اما مانیفست آن تصریح می‌کند که عملیات‌های آن، به‌ویژه عملیات‌هایی که ایالات متحده را هدف قرار می‌دهند، محدود به مرزهای داخلی نیست: «تهدید آمریکا محلی یا محدود به یک منطقه خاص نیست و می‌تواند جنبه بین‌المللی هم داشته باشد.»  این گروه به طراحی و انجام اقدامات علیه اهداف اسرائیلی و یهودی در خارج از کشور متهم شده و شواهدی از عملیات حزب الله در آفریقا، آمریکا و آسیا نیز وجود دارد.

به گفته وزارت امور خارجه آمریکا، ایران بیشتر آموزش، تسلیحات و بودجه حزب الله را تأمین می‌کند و هر ساله صدها میلیون دلار برای این گروه ارسال می‌کند. حزب‌الله حمایت کمتری از رژیم بشار اسد در سوریه دریافت می‌کند، همچنین از کسب و کارهای قانونی، شرکت‌های جنایتکار بین‌المللی و مهاجران لبنانی حمایت مالی دریافت می‌کند.
نقش حزب‌الله در سیاست لبنان
حزب الله از سال ۱۹۹۲، زمانی که هشت تن از اعضای آن به پارلمان راه یافتند، یکی از اعضای اصلی دولت لبنان بوده است، و این حزب از سال ۲۰۰۵ در کابینه حضور داشته است. در جدیدترین انتخابات ملی، در سال ۲۰۲۲ میلادی حزب‌الله برغم حفظ ۱۳ کرسی خود در پارلمان ۱۲۸ عضوی لبنان به همراه متحدانش اکثریت خود را از دست دادند.

حزب‌الله شبکه گسترده‌ای از خدمات اجتماعی را مدیریت می‌کند که شامل زیرساخت‌ها، امکانات بهداشتی، مدارس و برنامه‌های جوانان می‌شود، که همگی در جلب حمایت لبنانی‌های شیعه و غیرشیعه از حزب‌الله مؤثر بوده‌اند.

در عین حال، حزب الله بازوی نظامی خود را حفظ کرده است. بر اساس توافقنامه طائف در سال ۱۹۸۹، که با میانجیگری عربستان سعودی و سوریه انجام شد و به جنگ داخلی لبنان پایان داد، حزب‌الله تنها شبه نظامی در این کشور بود که اجازه داشت سلاح‌های خود را حفظ کند. موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک در سال ۲۰۲۰ تخمین زد که این گروه شبه‌نظامی بالغ بر ۲۰ هزار جنگنده فعال و حدود بیست هزار نیروی ذخیره، با زرادخانه سلاح‌های کوچک، تانک‌ها، پهپادها و راکت‌های دوربرد مختلف دارد. سرتیپ اساف اوریون، از مؤسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل، به شورای روابط خارجی آمریکا می‌گوید که حزب الله زرادخانه توپخانه‌ای بزرگتر از آنچه بیشتر کشورها از آن بهره می‌برند، برخوردار است و بسیاری آن‌را مسلح‌ترین بازیگر غیر دولتی جهان می‌خوانند.

منتقدان می گویند وجود حزب الله ناقض قطعنامه ۱۵۵۹ شورای امنیت سازمان ملل است که در سال ۲۰۰۴ تصویب شد و از همه شبه نظامیان لبنانی خواست تا منحل و خلع سلاح شوند. نیروی سازمان ملل در لبنان (UNFIL) که اولین بار در سال ۱۹۷۸ برای بازگرداندن اقتدار دولت مرکزی مستقر شد، در این کشور باقی مانده و بر لزوم خلع سلاح حزب‌الله تاکید دارد.

در اکتبر ۲۰۱۹، حزب‌الله هدف اعتراضات گسترده قرار گرفت. سوءمدیریت دولت و سال‌ها رشد آهسته، لبنان را با ۱۵۰ درصد از تولید ناخالص داخلی بدهی به یکی از بالاترین بار بدهی‌های عمومی در جهان تبدیل کرده است. صدها هزار شهروند لبنانی که از رکود اقتصادی سرخورده شده بودند، از دولت، از جمله حزب‌الله، خواستند تا قدرت را به رهبری تکنوکرات جدید واگذار کند. تشکیل یک دولت تحت حمایت حزب‌الله در زمان نخست‌وزیر حسن دیاب در ژانویه ۲۰۲۰ هم  نتوانست معترضان ضد نظام را راضی کند. بیکاری، فقر و بدهی در دولت جدید افزایش یافت و با وجود قرنطینه گسترده در بحبوحه همه‌گیر کووید ۱۹ ، تظاهرات ماه‌ها ادامه داشت. جنبش اعتراضی حتی رویکردهای مذهبی را هم هدف قرار می‌داد و شیعیان این کشور هم آشکارا از حزب‌الله لبنان انتقاد می‌کردند.

این گروه در اوت ۲۰۲۰ با سرزنش بیشتری روبرو شد، زمانی که دادگاهی تحت حمایت سازمان ملل، سلیم جمیل عیاش، وابسته به حزب الله را در پرونده ترور رفیق حریری، نخست وزیر سابق لبنان در سال ۲۰۰۵ متهم تشخیص داد. عیاش و سه متهم زنده دیگر که تبرئه شده بودند به صورت غیابی محاکمه شدند. محل نگهداری این چهار نفر به طور عمومی مشخص نیست و حزب الله از تسلیم آنها به دادگاه خودداری کرده است.
تقابل با اسرائیل
اسرائیل دشمن اصلی حزب‌الله است و ریشه آن به زمان اشغال جنوب لبنان توسط اسرائیل در سال ۱۹۷۸ برمی گردد. حزب الله متهم به انجام حملات به اهداف یهودی و اسرائیلی در خارج از کشور، از جمله انفجار خودروهای بمب گذاری شده در یک مرکز جامعه یهودی در آرژانتین در سال ۱۹۹۴ است که به کشته شدن هشتاد و پنج نفر منجر شد. حتی پس از خروج رسمی اسرائیل از جنوب لبنان در سال ۲۰۰۰، درگیری‌های میان حزب‌الله و اسرائیل ادامه داشته و این گروه خود را به نابودی اسرائیل متعهد دانسته است.

 درگیری‌های دوره ای بین حزب‌الله و نیروهای اسرائیلی در سال ۲۰۰۶ به یک جنگ یک ماهه تبدیل شد که طی آن حزب الله هزاران موشک به سمت خاک اسرائیل پرتاب کرد. جنگی که بسیاری آن‌را شکست اسرائیل از حزب‌الله می‌دانند.

حزب الله و اسرائیل هنوز وارد جنگ تمام عیار نشده اند، اما این گروه در بیانیه سال ۲۰۰۹ خود بر تعهد خود به نابودی دولت اسرائیل تاکید کرد. در دسامبر ۲۰۱۸، اسرائیل کشف کیلومترها تونل از لبنان به شمال اسرائیل را اعلام کرد که ادعا می‌کرد توسط حزب‌الله ایجاد شده‌اند. سال بعد، حزب الله به یک پایگاه ارتش اسرائیل حمله کرد که اولین تبادل مرزی جدی در بیش از چهار سال گذشته رخ داد. در اوت ۲۰۲۱، حزب الله در پاسخ به حملات هوایی اسرائیل در لبنان، بیش از ۱۲ موشک شلیک کرد. پس از جنگ سال ۲۰۰۶ اسرائیل و حزب الله، این اولین باری بود که این این گروه شیعه، مسئولیت شلیک موشک به اسرائیل را بر عهده گرفت.

حزب‌الله با تسلیحات پیشرفته ضد کشتی و ضد زرهی که به گفته مقامات غربی توسط ایران تامین می‌شود، به اسرائیل حمله کرده است.
روابط با حماس
 هرچند حزب‌الله با آنچه «اشغالگری اسرائیل» می‌خواند در مبارزه است اما این گروه روابط چندان گرمی با حماس ندارد. حزب‌الله برخلاف حماس متشکل از شیعیان است در حالی که گروه فلسطینی، شاخه‌ای از جنبش اخوان‌المسلیمن سنی است. سرچشمه ایدئولوژیک حزب‌الله، انقلاب ایران است در حالی‌که حماس همواره با کشورهایی چون ترکیه و قطر که آنها هم رهبرانشان ریشه‌های اخوانی دارند روابط نزدیکی برقرار کرده‌اند.

همین اختلافات موجب شده که این دو گروه در مواردی با هم به اختلافات جدی هم خورده‌اند؛ در جریان تحولات موسوم به بهار عربی و به ویژه زمانی که این اعتراضات به سوریه رسید، حزب الله در کنار بشار اسد و حماس در کنار مخالفان او ایستادند. حزب‌الله به واسطه حمایت تهران از حکومت سوریه چنین رویکردی اتخاذ کرد و حماس هم طبیعتا به دلیل پشتیبانی آنکارا و دوحه از مخالفان سوری ترجیح داد از معترضان حمایت کند.

با این حال این دو گروه بر سر یک مسئله با یکدیگر اتفاق نظر دارند: «نابودی اسرائیل»

همین موضوع باعث شده تا برخی از احتمال دخالت و نقش‌آفرینی حزب‌الله در جریان عملیات ۱۰ روز پیش حماس علیه اسرائیل سخن بگویند. با این حال هنوز مدرک قابل اتکایی که نشان دهد حزب‌الله در حملات حماس به اسرائیل نقش مستقیم داشته وجود ندارد.

با این حال فارن افرز در مقاله‌ای تحلیلی نوشته است که حمله حماس به اسرائیل با استفاده از روش‌های حزب‌الله صورت گرفته و این گروه شبه نظامی در نوار غزه از الگوهای همتای شیعی خود در لبنان الگوبرداری کرده است. این نشریه البته در ادامه اضافه کرده که هنوز به صورت دقیق مشخص نیست که میزان دخالت احتمالی حزب‌الله در این درگیری‌ها چه میزان بوده است.

اخیرا ویدیوهایی از رزمندگان حزب‌الله منتشر شده که نشان می‌دهد این افراد با تفنگ‌های تک‌تیرانداز در کوه‌های لبنان مشغول تمرین هستند. ممکن است در خصوص برخی از توانایی‌های نظامی حزب‌الله اغراق شده باشد اما تعداد کمی از تحلیلگران در خصوص قابل توجه بودن این توانایی‌ها تردید دارند.

نوید احمد تحلیلگر مستقل مستقل در خاورمیانه و متخصص در امور حزب‌الله در گفتگو با گاردین می‌گوید: «حزب‌الله دارای ۲۰ هزار جنگجو است که بسیاری از آنها آموزش دیده و مسلح هستند. ضمن اینکه با فراخوان نیروهای نیمه وقت می‌توان انتظار داشت تعداد آنها با ۳۰ هزار نفر هم برسد.»

بسیاری از فرماندهان حزب الله در نبردهای سوریه، جایی که سازمان به طور دسته جمعی برای تقویت رژیم اسد مستقر شد، تجربیات مفیدی به دست آوردند، و کارشناسان می گویند که سنگر حزب الله در جنوب لبنان اکنون با سیستمی از سنگرهای عمیق، تونل‌ها و انبارهای ذخیره سازی زیرزمینی دفاع می شود.

مهمتر از همه، حزب الله دارای ذخایر عظیمی از موشک‌های دوربرد است که می‌تواند تقریبا به هر نقطه از اسرائیل حمله کند و سپرهای دفاعی را برای تخریب زیرساخت های ضروری و همچنین به مراکز جمعیتی هدف قرار دهد. حملات هوایی اخیر اسرائیل در سوریه احتمالا با هدف ممانعت از ارسال تدارکات بیشتر از ایران به حزب الله بوده است.

احمد در این رابطه می‌گوید: «آنها تا دندان مسلح هستند،  موشک‌ها، گلوله‌های توپخانه زیادی ذخیره کرده‌اند. ضمن اینکه پهپادهای دوربردی دارند که می‌توانند در درگیری احتمالی با اسرائیل نقش‌آفرین باشند. حزب‌الله پس از تجربه حضور در سوریه به یک سازمان نظامی بسیار ماهر و پیشرفته تبدیل شده است.»
ورود حزب‌الله به جنگ اسرائیل و حماس
تنش در امتداد مرز اسرائیل با لبنان بسیار بالاست. در همین روزهای اخیر درگیری‌های میان دو طرف حتی به کشته شدن نفراتی از طرفین منجر شده است. روز سه شنبه یک موشک ضد تانک شلیک شده از لبنان در شهر متولا در شمال اسرائیل فرود آمد. نیروهای دفاعی اسرائیل با توپخانه و حملات هوایی به این موشک پاسخ دادند.

حالا یکی از پرسش‌های اصلی در خصوص احتمال نقش آفرینی حزب‌الله در درگیری با اسرائیل است. تحلیلگران معتقدند که ورود حزب‌الله به این جنگ می‌تواند کار را برای اسرائیل بسیار دشوار سازد چرا که نیروهای این کشور مجبور خواهند شد به طور همزمان در دو جبهه بجنگند. در نتیجه بسیاری معتقدند که تصمیم‌گیری در این رابطه باید از سوی تهران صورت گیرد.

بسیاری معتقدند ورود حزب‌الله به این درگیری می‌تواند به طول بالقوه به گسترش آتش این منازعه به دیگر بخش‌های منطقه هم بینجامد و حتی موجبات دخالت سوریه، ایران و حتی آمریکا را هم فراهم سازد. هرچند جو بایدن در هنگام خروج از اسرائیل تاکید کرد که او نگفته در صورت وورد حزب‌الله به جنگ، آمریکا هم مداخله خواهد کرد.

برخی تحلیلگران بر این باورند که حزب‌الله، اگرچه خود را وقف نابودی اسرائیل کرده، اما با توجه به منافع سیاسی و تجاری گسترده‌اش، چیزهای زیادی برای از دست دادن دارد و ترجیح خواهد داد خود را از این بحران دور نگه دارد تا جایگاه خود را در داخل لبنان از دست ندهد. این گروه همواره در جریان انتخابات‌های لبنان رای قابل توجهی کسب می‌کند و به واسطه آرای مردمی در فرآیندهای سیاسی لبنان نقش مهمی ایفا می‌کند.

با این وجود همه همه متفق القول هستند که خطر قابل توجهی از یک اشتباه محاسباتی کشنده در چنین محیط پرتنشی وجود دارد. ضمن اینکه برخی از تحلیلگران بر این باورند حزب‌الله از انجام یک جنگ سریع و کوتاه با اسرائیل استقبال می کند.

نشریه آتلانتیک در تحلیلی در همین خصوص در تحلیلی به سناریوهای محتمل در رابطه با نگاه ایران به این درگیری‌ها پرداخته است. این نشریه نوشته است که جمهوری اسلامی ترجیح می‌دهد حماس را قربانی حزب‌الله کند نه اینکه گروه شیعه مستقر در لبنان را درگیر این جنگ کند و نیروهایش آسیب دیده و تلف شوند. در این تحلیل آمده که مقام‌های تهران همچنین از گسترش درگیری‌ها چندان استقبال نمی‌کنند و ترجیح می‌دهند تنش‌ها در مرحله کنونی متوقف شود.

با این حال یک پرسش اساسی این است که اگر اسرائیل حملات زمینی خود را به غزه انجام دهد، شرایط چگونه رقم خواهد خورد؟ سخنگوی حزب‌الله حملات اخیر این گروه به اسرائیل را به عنوان اخطار توصیف کرده و به اسرائیل هشدار داده در صورتی که به غزه تهاجم زمینی انجام دهد، باید آماده عواقب آن باشد.

تغییر چشمگیر شرایط پس از حملات ۷ اکتبر باعث شده پیش‌بینی‌ها در خصوص آینده مناقشات منطقه‌ای دشوارتر شود و تحلیلگران با احتیاط در خصوص چشم‌انداز پیش‌رو قضاوت می‌کنند با این حال آنچه در میان متخصصان خاورمیانه و منازعه فلسطین و اسرائیل مشترک است، بالا گرفتن کم‌نظیر سطح بحران در منطقه است؛ امری که می‌تواند به درگیر شدن کل منطقه در این منازعه دیرپا بینجامد.