قره‌باغ؛ چرا روسیه به ارمنستان پشت کرد؟

صلحبانان روسیه بر اساس توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ در منطقه قره‌باغ کوهستانی مستقر شدندبی بی سی: اواسط ماه جاری میلادی ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در «مجمع اقتصاد شرق» به خبرنگاران گفت که مسکو «هیچ مشکلی» با ارمنستان و رهبرانش ندارد. آقای پوتین این اظهار نظر را در کنفرانسی مطرح کرد که یک سال پیش نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان هم در آن حضور داشت.

هنوز سه هفته از این اظهار نظر نگذشته، اما شرایط کاملا دگرگون شده است.

تنها یک هفته بعد از این حرف آقای پوتین، در روز ۱۹ سپتامبر باکو عملیاتی برق‌آسا را برای تسخیر منطقه قره‌باغ کوهستانی آغاز کرد. این منطقه که رسما بخشی از خاک جمهوری آذربایجان محسوب می‌شود، عملا در اختیار جدایی‌طلبان ارمنی بود که جمهوری خودخوانده آرتساخ را در آنجا تاسیس کرده بودند.

جمهوری آذربایجان با این حمله نظامی آتش‌بسی را نقض کرد که با میانجی‌گری روسیه برقرار شده بود و به جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان پایان داده بود. این حمله باعث شد که آقای پاشینیان یک بار دیگر آشکارا کارآمدی روسیه به عنوان یک متحد امنیتی در منطقه را زیر سوال ببرد.

در مقابل مقام‌های و رسانه‌های دولتی روسیه این ادعا را رد کردند و قاطعانه تقصیر را به گردن خود نخست وزیر ارمنستان انداختند.
چرا کار به اینجا کشید؟
در مقابل جمهوری آ‌ذربایجان که از روابط بسیار نزدیک با ترکیه سود می‌برد، ارمنستان عضوی از «سازمان پیمان امنیت جمعی» به رهبری روسیه و حتی میزبان یک پایگاه نظامی این کشور در گیومری، دومین شهر بزرگ ارمنستان است.

اما از زمان حمله تمام‌عیار روسیه به اوکراین در فوریه سال ۲۰۲۲، روابط ایروان و مسکو با تنش همراه شده است.

در سپتامبر سال ۲۰۲۲ ارمنستان از سازمان پیمان امنیت جمعی خواست که به درگیری‌های مرگبار در مرز جمهوری آذربایجان با ارمنستان واکنش جدی و عملی نشان دهد، اما این سازمان تنها به فرستادن هیئتی حقیقت‌یاب به منطقه اکتفا کرد.

این تصمیم انتقاد مقام‌های ارمنستان از جمله آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ملی و آلن سیمونیان، رئیس پارلمان را به دنبال داشت که با لحنی تند و صریح از واکنش سازمان پیمان امنیت جمعی ابراز نارضایتی کردند.

در آن زمان که مسکو به شدت درگیر جنگ اوکراین بود، آمریکا و فرانسه تلاش‌های خود را برای برقراری صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان افزایش دادند و مقام‌های ارشد واشنگتن و پاریس با نمایندگان ایروان و باکو دیدار و گفت‌وگو کردند.

روز شش اکتبر آن سال امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه و شارل میشل، رئیس شورای اروپا، در حاشیه اجلاس «جامعه سیاسی اروپا» در پراگ، جلسه چهارجانبه‌ای با حضور نیکول پاشینیان و الهام علی‌اف،‌ رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان برگزار کردند.

در پایان این جلسه پاشینیان و علی‌اف هر دو بر پایبندی خود به منشور سازمان ملل و همین طور بیانیه ۱۹۹۱ آلما آتا تاکید کردند که بر اساس آن دو کشور تمامیت ارضی و حاکمیت یکدیگر را به رسمیت می‌شناختند.

همین ابراز تعهد دوباره ارمنستان به بیانیه آلما آتا بود که باعث شد روسیه،‌ نخست وزیر ارمنستان را در رابطه با تحولات هفته‌های اخیر مقصر بداند و خود از هرگونه مسئولیت‌پذیری در قبال این بحران شانه خالی کند.
مقام‌های روسیه چه می‌گویند؟
ولادیمیر پوتین روز ۱۲ سپتامبر در جریان حضور در نشست عمومی مجمع اقتصاد شرق در شهر ولادی‌وستوک،‌ دیدگاهش را درباره روابط روسیه با ارمنستان و همین طور وضعیت قره‌باغ کوهستانی بیان کرد.

آقای پوتین به مجری جلسه گفت: «ما هیچ مشکلی با ارمنستان و با نخست وزیر پاشینیان نداریم. ما به صورت مرتب با او در تماس هستیم.»

اما پوتین تنها به همین اظهار نظر بسنده نکرد. به گفته او ارمنستان با اعلام پایبندی به بیانیه ۱۹۹۱ آلما آتا «در عمل حاکمیت آذربایجان به قره‌باغ» را به رسمیت شناخته و با این کار روسیه را در موقعیت دشواری قرار داده بود.

او گفت:‌ «حالا الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان به ما می‌گوید: 'می‌دانید که ارمنستان به این واقعیت که قره‌باغ بخشی از خاک ماست اذعان کرده و وضعیت قره‌باغ دیگر یک مسئله قابل بررسی نیست. این مسئله حل و فصل شده است. و حالا که وضعیت به این صورت درآمده، شما باید هرگونه مشکل باقی‌مانده بر سر قره‌باغ را به صورت دو جانبه با ما در میان بگذارید.' خب، ما چه می‌توانیم بگوییم؟ حرفی برای گفتن نمی‌ماند. اگر ارمنستان خودش قره‌باغ را به عنوان بخشی از آذربایجان به رسمیت شناخته، دیگر چه کاری از ما برمی‌آید؟»

یک هفته بعد از این اظهار نظر آقای پوتین، باکو عملیات نظامی خود در قره‌باغ کوهستانی را آغاز کرد.
رسانه‌های روسیه چه می‌گویند؟
همین پیام که ارمنستان حاکمیت جمهوری آذربایجان بر منطقه مورد مناقشه را «در عمل به رسمیت شناخته» و در واقع مسئله قره‌باغ کوهستانی را به موضوع داخلی باکو تبدیل کرده است، در رسانه‌های تحت کنترل دولت در روسیه هم تکرار شده است.
پوتین می‌گوید مشکلی با نخست وزیر ارمنستان ندارد اما روابط دو کشور با تنش‌های زیادی مواجه شده استبرنامه ۶۰ دقیقه کانال راسیا-۱، روز ۲۰ سپتامبر به بینندگانش یادآوری کرد ارمنستان و جمهوری آذربایجان در ماه اکتبر ۲۰۲۲ «به توافق رسیدند که با بیانیه آلما آتا که سال ۱۹۹۱ امضا شده، پیش بروند».

اولگا اسکابیوا، مجری این برنامه گفت که بر اساس این سند ارمنستان «تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان با مساحت ۸۶ هزار و ۶۰۰ کیلومتر مربع را به رسمیت می‌شناسد که شامل منطقه قره‌باغ هم می‌شود.»

او با تاکید بر این نکته افزود: «یک بار دیگر تکرار می‌کنم: پاشینیان این سند را امضا کرده است. با در نظر گرفتن این مسئله، آنچه در حال رخ دادن است قاعدتا یک درگیری داخلی در جمهوری آذربایجان است که پاشینیان دیگر حق دخالت در آن را ندارد.»

همان روز کانال یک تلویزیون دولتی روسیه از دمیتری پسکوف،‌ سخنگوی کرملین سوال کرد که آیا درگیری در منطقه قره‌باغ کوهستانی را «مسئله داخلی» جمهوری آذربایجان می‌داند.

او پاسخ داد: «قطعا قره‌باغ مسئله داخلی آذربایجان است و آذربایجان در خاک خودش اقدام می‌کند. این مسئله از سوی رهبری ارمنستان به رسمیت شناخته شده است.»

به گزارش سایت خبری مستقل مدوزا در روسیه، دفتر رئیس جمهوری از رسانه‌های دولتی خواسته است که اخبار مربوط به شناسایی قره‌باغ به عنوان بخشی از خاک جمهوری آذربایجان از سوی پاشینیان در اکتبر ۲۰۲۲ را به عنوان «تغییر وضعیت قره‌باغ» گزارش کنند و درگیری در این منطقه را «موضوع داخلی»‌ جمهوری آذربایجان عنوان کنند.

مدوزا که می‌گوید نسخه‌ای از این دستورالعمل دولتی به رسانه‌ها را در اختیار دارد، همچنین گزارش داده است که به رسانه‌ها گفته شده که غرب را برای آنچه در منطقه مورد مناقشه در حال رخ دادن است، مقصر بدانند.
چرا روسیه تغییر موضع داد؟
در یک نشست خبری در ماه سپتامبر ۲۰۲۲ از ولادیمیر پوتین سوال شد که آیا روسیه «منابع کافی» برای ادامه میانجی‌گری بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان را در اختیار دارد و آیا کشورهای دیگر تلاشی برای اعمال نفوذ در وضعیت قره‌باغ کوهستانی کرده‌اند.

پوتین پاسخ داد: «روسیه نقش اصلی را در مهار این درگیری داشته و من امیدوارم این نقش ادامه داشته باشد. در پاسخ به سوال شما می‌گویم که خوشبختانه تا الان منابع کافی وجود داشته است.»

یک سال بعد و با ادامه جنگ روسیه علیه اوکراین، به نظر می‌آید که وضعیت تغییر کرده است.

به هر صورت مسکو برای مخاطبان داخلی خود،‌ پاشینیان را به عنوان یک سپر بلای حاضر و آماده معرفی کرده تا تقصیری را متوجه خود نکند و انتقادها از کاهش نفوذ خود در منطقه قفقاز جنوبی را کمرنگ جلوه دهد.

گزارش‌های مفصل تلویزیون دولتی روسیه درباره اعتراض‌ها علیه پاشینیان در داخل ارمنستان را هم می‌توان در همین چارچوب ارزیابی کرد. این اعتراض‌ها با جزئیات بسیار بیشتری نسبت به خود درگیری در منطقه قره‌باغ کوهستانی پوشش داده شد.

خبرنگار تلویزیون ان‌تی‌وی متعلق به شرکت رسانه‌ای گازپروم روسیه، در گزارشی گفت «اعتراض‌های خیابانی که نیکول پاشینیان را به قدرت رساند، اکنون او را به خیانت متهم می‌کند.»

مقام‌های روسیه به تندی به انتقادهای اخیر پاشینیان علیه مسکو واکنش نشان داده‌اند،‌ اما درباره کشته شدن صلحبانان روسیه در جریان عملیات جمهوری آذربایجان برای تسخیر قره‌باغ کوهستانی خودداری بسیار بیشتری از خود نشان داده‌اند.

بعد از آن که پاشینیان در روز ۲۴ سپتامبر به اعضای پارلمان ارمنستان گفت که توافق‌های امنیتی خارجی به رهبری روسیه «ناکارآمد» بوده و به دخالت مسکو در تحریک اعتراض‌های داخلی در ارمنستان اشاره کرد، وزارت خارجه روسیه در واکنشی تند، اظهارات او را «حملات غیر قابل قبول»‌ توصیف کرد.

در این بیانیه آمده بود:‌ «ما معتقدیم که رهبری ایروان اشتباه بزرگی مرتکب شده، و عمدا تلاش می‌کند روابط دیرینه و چندلایه میان ارمنستان و روسیه را نابود کند و کشورش را به گروگانی برای بازی‌های ژئوپلیتیک غرب تبدیل کند.»

هم‌زمان کرملین و وزارت دفاع روسیه بیانیه‌های بسیار ملایم‌تری در واکنش به کشته شدن تصادفی نیروهای صلحبان روسیه به دست نظامیان جمهوری آذربایجان در جریان عملیات در قره‌باغ کوهستانی صادرکردند.

در بیانیه‌ای که در سایت کرملین منتشر شد،‌ آمده است: «در پی مرگ غم‌انگیز اعضای نیروی صلحبانی روسیه در روز ۲۰ سپتامبر در قره‌باغ، الهام علی‌اف مراتب عذرخواهی و تسلیت عمیق خود را ابراز کرده است.»