چرا X قدرتمندترین حرف در الفبای انگلیسی است؟

بی بی سی: حرف x از زمان پدید آمدنش در دوره فنیقی‌ها، تا الان که به نشان تازه توییتر تبدیل شده، یکی از قدرتمندترین و جذاب‌ترین حروف الفبا بوده است.

از میان تمام حروف الفبا یکی هست که خیلی بیش از میزان کاربردش در کلمات، ارج و قرب دارد. از مجموع ۳۰۸ هزار مدخل واژه‌نامه آکسفورد، تنها ۳۶۶ کلمه با حرف x شروع می‌شود و تعداد بسیار کمی از این کلمات به مکالمات مردم عادی راه پیدا می‌کند. اما با وجود این کم‌پیدایی - یا شاید به همین دلیل- x به یکی از قدرتمندترین و جذاب‌ترین حروف الفبا تبدیل شده است.

این حرف با راه یافتن به اصطلاحات و نام برنامه‌های مشهور -مانند اکس‌فایل، اکس‌فکتور، اکس‌مِن، نسل اکس، اشعه اکس- در فرهنگ عامه جا باز کرده و در مارک‌ها و نشان‌ها هم به عنوان نماد پدیده‌های ناشناخته، مرموز، مربوط به آینده و جنجالی به کار رفته است.

شکل ضربدری این حرف به نمادی از مفاهیم مختلف، از عشق گرفته (مانند فرستادن بوسه در پیامک‌ها و ایمیل‌ها) تا غیبت، ممنوعیت و حتی مرگ تبدیل شده است. برای یک حرف در الفبا، تعریفی که دکتر ساموئل جانسون در واژه‌نامه زبان انگلیسی در سال ۱۷۵۵ میلادی ارائه داده، واقعا جالب است: «حرفی که هر چند در کلمات ساکسون پیدا می‌شود، اما در زبان انگلیسی هیچ کلمه‌ای نیست که با آن شروع شود.»

یوهانا دراکر، استاد مطالعات کتاب‌شناسی در دانشگاه یوسی‌ال‌ای و نویسنده «ابداع الفبا: ریشه‌های حروف از عهد باستان تا امروز» می‌گوید: «وقتی خوب به موضوع فکر می‌کنید،‌ این سوال پیش می‌آید که چند حرف در الفبا هست که به تنهایی برای نمایش یک برند یا نشان تجاری به کار رفته است. جواب این است که تعداد بسیار کمی.»

در تازه‌ترین مورد، بیست و چهارمین حرف الفبای انگلیسی با اعلام تغییر نشان شبکه اجتماعی توییتر، بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاد. ایلان ماسک که اکتبر سال ۲۰۲۲ توییتر را به قیمت ۴۴ میلیارد دلار خرید،‌ اواخر ژوئیه سال بعد ناگهان اعلام کرد که نشان آن را از پرنده آبی آشنای توییتر به X سیاه‌رنگ تغییر می‌دهد. این اقدام بخشی از برنامه بلندمدت ماسک برای این شبکه به فضا و سکویی است که بتوان در آن «همه کار کرد».
ایلان ماسک اواخر ماه ژوئیه ۲۰۲۳ نشان توییتر را به X تغییر دادماسک می‌گوید حرف x را به این دلیل انتخاب کرده که «تجسم نقص‌هایی است که ما را منحصر به فرد می‌کند.» شیفتگی ایلان ماسک به حرف x به بیش از دو دهه پیش برمی‌گردد، زمانی که برای اولین بار او در سال ۱۹۹۹ سرویس خدمات آنلاین بانکی خود را X.com نامید؛ سایتی که بعدا به پی‌پل (PayPal) تبدیل شد. او این دامنه اینترنتی را دوباره در سال ۲۰۱۷ خرید و گفت که «ارزش معنوی زیادی» برایش دارد. ماسک یکی از اولین خودروهای تسلا را «مدل X» نام گذاشت و برنامه اکتشاف فضایی خود را هم SpaceX نامید. سال ۲۰۲۰ ماسک و دوست دخترش، گرایمز، خواننده کانادایی، صاحب یک پسر شدند و نام «X Æ A-12» را برای او انتخاب کردند.

به نظر می‌آید که صنایع فناوری و تکنولوژی‌های جدید علاقه خاصی به این حرف دارند: Xهای ماسک، کنسول بازی کامپیوتری Xbox مایکروسافت، گوشی هوشمند Xperia سونی و آیفون X و سیستم عامل OS X اپل. سال ۲۰۱۰ گوگل هم برای برنامه سری آزمایش ایده‌های خود نام Google X را انتخاب کرد که حالا تنها X نام دارد و به گفته گوگل هدف آن توسعه فناوری‌های پیشرفته‌ای است که «زندگی میلیون‌ها یا حتی میلیاردها نفر» را در جهان بهبود خواهد بخشید. گزارش‌هایی هم منتشر شده درباره این که متا - شرکت مادر فیس‌بوک، اینستاگرام و تردز که در کنترل مارک زاکربرگ است- یک نشان یا لوگوی X را برای استفاده خود در شبکه‌های اجتماعی ثبت کرده که می‌تواند به معنای بالا گرفتن جنگ نشان‌های تجاری باشد.

سوال اینجاست که چرا غول‌های فناوری همگی تنها روی این حرف تمرکز و رقابت می‌کنند در حالی که ۲۵ حرف دیگر هم در الفبای انگلیسی وجود دارد.

تونی تورن، مدیر «آرشیو زبان جدید و خیابانی» در کینگز کالج لندن این علاقه را تلاشی برای اسرارآمیز به نظر آمدن، با به کار بردن عبارات مبهم علمی مانند اکسپوننشیال (تصاعدی)، اکسپریِنشال (تجربی) و اکسپریمنتال (آزمایشی) ارزیابی می‌کند. او به بخش فرهنگی بی‌بی‌سی گفت: «X تنها حرف الفباست که در کلمات زیادی در مکالمات روزمره دیده نمی‌شود،‌ اما در عوض در خیلی از مفاهیم ریاضی و فناوری به کار می‌رود که بسیاری از ما را که سرشته‌ای از تکنولوژی نداریم، مسحور و کنجکاو می‌کند.» این حرف نوعی دلالت بر پدیده یا مفهومی مهم،‌ ناشناخته و هیجان‌انگیز دارد. گویی نمادی از نوعی امکان‌پذیری و توانایی است؛ هر چند به نظر آقای تورن استفاده بیش از حد از آن باعث می‌شود که نتیجه معکوس بدهد: «الان دیگر دارد به یک کلیشه تبدیل می‌شود.»

بخشی از قدرت x در این نهفته است که تنها یک حرف نیست بلکه یک نماد است، نمادی که بشر هزاران سال پیش آن را پدید آورده است. به گفته دراکر «x کاملا یک انتخاب بدوی است. در اولین سیستم‌های نشانه‌گذاری که بشر ایجاد کرده، ضربدر و دایره نقش بسیار اساسی دارند چون درست کردنشان خیلی راحت است. سنگ‌هایی از ۲۰ هزار سال پیش در فرانسه به دست آمده که روی آنها نقش ضربدر و دایره دیده می‌شود.» از زمان قرون وسطی هم کسانی که سواد نداشتند، با یک ضربدر امضا می‌کردند.
حرف انعطاف‌پذیر
حرف X سابقه‌ تاریخی پرتلاطمی دارد که شاید به انعطاف‌پذیری معنایی‌اش مربوط می‌شود. ریشه این حرف به یکی از حروف الفبای فنیقی به نام «سامخ» برمی‌گردد که به معنای ماهی است و صدای «س» می‌دهد. تونی تورن توضیح می‌دهد که «یونانی‌ها آن را در زبان خود وام گرفتند و 'خی' نامیدند که به صورت ضربدر می‌نوشتند.» بعد از آن رومی‌ها صدای x را از الفبای کلسیدی برداشتند -که گونه غربی الفبای یونانی بود- و با نشان حرف خی یونانی (x) ترکیب کردند تا حرف x آن طور که امروز آن را می‌شناسیم زاده شود. این حرف علاوه بر این یکی از هفت حرفی است که در سیستم شمارشی رومی هم به کار رفته است.

حالت رمز و راز گونه این حرف نسبتا متاخر است. به گفته دراکر «بخشی از رازآمیزی x به جبر و حساب مربوط می‌شود که در آن به جای مجهول معادله می‌نشیند. این کاربرد به دوره روشنگری منطق و ریاضی برمی‌گردد.» دکارت در قرن هفدهم میلادی از حروف x و y و z برای نمایش مجهولات (و a و b و c برای مقادیر معلوم) استفاده کرد. از میان سه حرف مجهول، x بیش از بقیه به عنوان نماد رمز و راز جا افتاد که هم‌زمان به نوعی یادآور شگفتی و ماورایی بودن هم هست.

 

وقتی ویلهلم رونتگن، فیزیکدان آلمانی اشعه جدیدی را در سال ۱۸۹۵ کشف کرد، نامش را اشعه اکس (X-ray) گذاشت چون ماهیتش ناشناخته بود. برای برنده شدن در برنامه اکس‌فکتور باید ویژگی‌های نهفته یک ستاره را داشت و در داستان‌های علمی تخیلی، x نمادی از پدیده‌های ماورایی و فرازمینی است. این ابهام همیشه هم مثبت نیست. مثلا نسل X -که بین ۱۹۶۵ تا ۱۹۸۰ به دنیا آمده‌اند- غالبا به عنوان نسل گمشده و سرگردان توصیف می‌شوند.

این حرف می‌تواند نشان از غیبت یا فقدان چیزی هم باشد. X در نام «مالکوم اکس»، فعال حقوق مدنی، به جای نام آفریقایی نامعلومی نشسته که از اجداد این رهبر جنبش مدنی، در زمان برده‌داری سلب شده بود.

جنبش پانک «استرِیت اج» هم که اعضای آن از مصرف الکل، سیگار و مواد مخدر خودداری می‌کردند،‌ از حرف X برای شناساندن خود استفاده می‌کردند. اما در موارد دیگری حرف x نشان حضور یا وجود داشتن است، مثلا در پر کردن فرم یا انتخاب در برگه رای. این حرف پر از تناقض است.

حرف x به عنوان نشانی برای هشدار جنسی هم به کار می‌رود. سوژه «مادام اکس» نقاشی جنجالی جان سینگر سارجنت، زنی آمریکایی بود که به خاطر رسوایی روابط خارج از ازدواجش در اواخر قرن نوزدهم در پاریس شناخته می‌شد.

سال ۱۹۵۱ هیئت سانسور سینمای بریتانیا برای نمایش عمومی فیلم‌هایی که صحنه‌های «به‌شدت بی‌پرده» داشت، گواهی X صادر می‌کرد. هر چند این گواهی در اصل علاوه بر سکس به صحنه‌های خشن و دیالوگ‌های بی‌پرده هم مربوط می‌شد، بعدا «درجه X» برای فیلم‌های پورنوگرافیک به کار رفت و الان برای هر گونه محتوای جنسی بی‌پرده استفاده می‌شود.

به نظر می‌رسد پیوند این حرف با مفاهیمی مانند شدت و نهایت آن را به گزینه‌ای مناسب برای ایلان ماسک تبدیل کرده است. او وقتی توییتر را خرید از کارکنانش خواست که به فرهنگی «به شدت سخت‌کوشانه» پایبند باشند.

حرف x تنها معانی چندگانه ندارد، بلکه تلفظ‌های مختلفی هم دارد؛ خاصیتی که برای نشان یک شرکت بزرگ بین‌المللی چندان ایده‌آل نیست. در ژاپن این مشکل حقوقی هم وجود دارد که یک گروه راک قبلا حرف X را به عنوان نشان تجاری خود ثبت کرده است.

به نظر می‌آید ماسک قصد دارد X خود را به چیزی شبیه وی‌چت (WeChat) در چین تبدیل کند؛ اپلیکیشنی که کاربران آن می‌توانند با هم چت کنند، خبرها را روی آن بخوانند، خرید و فروش کنند،‌ قبض‌هایشان را پرداخت کنند و حتی تاکسی بگیرند. برای برنامه‌ای که قرار است تا این حد خدمات متفاوتی ارائه دهد، انتخاب نشانی که معانی مختلفی دارد، چندان هم بی‌ربط به نظر نمی‌آید.

اما روند تغییر لوگوی توییتر شروعی پر دردسر و گیج‌کننده داشت. هنگام تعویض نشان توییتر روی ساختمان دفتر مرکزی این شرکت در سان فرانسیسکو پلیس از راه رسید و کار را به دلیل «نداشتن مجوز» نیمه‌کاره متوقف کرد، جوری که تنها دو حرف «er» از ساختمان آویزان ماند. این موضوع هم که چطور باید درباره X حرف بزنیم هنوز مبهم است. آیا قرار است به توییت‌ها بگوییم اکس‌ها؟ «توییت کردن» به عنوان یک فعل وارد فرهنگ لغات شده،‌ آیا قرار است معادلی برای آن پیشنهاد شود؟

تونی تورن می‌گوید «حرف یا نشان X به دلیل امکان‌های بالقوه و معانی گاه متناقض، در نگاه اول برای بسیاری رازآمیز، عجیب و غریب و هیجان‌انگیز به نظر می‌آید. اما آیا یک نشان تجاری باید عدم اطمینان یا سردرگمی را تداعی کند؟»

آینده پروژه X ماسک هنوز در هاله‌ای از ابهام است. مهار کردن قدرت این حرف وسوسه‌انگیز و دگردیس ممکن است چندان هم آسان نباشد، حتی برای ثروتمندترین آدم جهان.