جمع‌آوری زکات هزار میلیارد تومانی؛ آیا کمیته امداد نقش «رابین‌هود» را بازی می‌کند؟
رأی دهید
یک مقام کمیته امداد امام خمینی می‌گوید در ۱۰ ماهه امسال میزان زکات پرداختی در کشور از مرز هزار میلیارد تومان عبور کرده و به بالای یک هزار میلیارد و ۱۱۸ میلیون تومان رسیده‌است.
در میان اخبار ریز و درشتی که این روزها در رسانه‌ها منتشر می‌شود خبرهایی هم از افرایش جمع‌آوری زکات در استان‌های مختلف ایران به چشم می‌خورد. استاندار تهران از رشد ۳۰۰ درصدی جمع‌آوری زکات خبر داده و گفته "سال گذشته ۱۴ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان زکات پرداخت شده که امسال با رشد ۳۰۰ درصدی، ۵۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان پرداخت شده است".
انوشیروان محسنی‌بندپی گفته مبالغ نقدی زکات افت داشته و زکات غیرنقدی رشد. او خواهان "برنامه‌ریزی موثر" برای پرداخت زکات نقدی شده و از "شورای مرکزی زکات" که تحت نظر کمیته امداد است خواسته بود در این زمینه "ورود جدی" کند.
معاون توسعه مشارکت‌های مردمی کمیته امداد گفته بیش از ۸۰ درصد زکات جمع‌آوری شده صرف امور معیشتی نیازمندان شده و پول باقیمانده را صرف خرید جهیزیه و کارهای عمرانی مثل کمک به ساخت ۹ هزار مسجد، احداث غسالخانه و ساخت جاده شده است.
اواخر شهریورماه که معمولا فصل برداشت محصول می‌رسد، یکی از زمان‌های جمع‌آوری زکات هم هست. در این ایام تصاویری در خبرگزاری‌ها منتشر می‌شود که شماری از روحانیون که براساس آمار حدود ۲۴ هزار نفر هستند در ۳۳ هزار روستا، در زمان برداشت محصول گندم و جو، سر زمین زراعتی کشاورزان حاضر می‌شوند و قبل اینکه محصول به انبار کشاورز منتقل و سود و زیانش محاسبه شود، زکاتش را محاسبه می کنند. بر روی گونی که گندم یا جو را می‌ریزند، نوشته شده "طرح جمع‌آوری زکات مال" و " زکات در برزخ در کنار نماز تجسم پیدا می‌کند" و نشان کمیته امداد امام خمینی هم بر روی آن نوشته شده است.
پرداخت زکات یک امر مرسوم بوده و تازگی ندارد اما از سال ۱۳۶۸ کمیته امداد با گرفتن اجازه از رهبر و گرفتن فتوا از چند مرجع تقلید، کار جمع آوری و هزینه کردن زکات را آغاز کرد. ستاد احیای زکات در سال ۱۳۷۵در سازمان برنامه و بودجه تشکیل شده بود و در سال ۱۳۸۳ کارهای ستاد احیای زکات به کمیته امداد واگذار شد. آبانماه سال۱۳۹۰ هم مجلس ایران "طرح زکات" را به قانون تبدیل کرد.
ماده اول این قانون می گوید "به منظور تشویق مردم به ادای زکات و سازماندهی امور مربوط در صورت اذن ولی فقیه و اعطاء اختیارات در چهارچوب این قانون، «شورای مرکزی زکات» با حضور جمعی از مسئولین تشکیل می‌شود. در ماده ۴ این قانون، دولت موظف شده است مبلغی "حداقل" به میزان ریالی زکات جمع‌آوری شده و ده درصد از بودجه پیشنهادی کمیته امداد به این رقم اضافه کند تا کمیته امداد طبق قانون آن را هزینه کند به عبارتی اگر میزان ریالی زکات یک میلیون تومان باشد دولت هم موظف است به همان میزان به کمیته امداد کمک کند و ده درصد از بودجه کمیته امداد هم به آن اضافه کند.
براساس آماری که کمیته امداد به صورت تقریبی منتشر کرده در سال ۱۳۸۳ یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان زکات جمع کرده و این رقم هرسال از صد در صد تا سیصد درصد رشد داشته، در سال ۱۳۹۰ به ۹۸۰ میلیارد ریال رسیده و در ده ماهه امسال به بیش از هزار میلیارد تومان رشد کرده است، این رقم حدود یک ششم بودجه سالیانه این سازمان است و اگر آن را به افراد تحت پوشش کمیته امداد که حدود ۵ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر هستند، تقسیم کنیم مبلغی بیش از ۲۰۰ هزار تومان در سال به آنها می رسد. براساس اطلاعات مندرج در رسانه‌ها از قول مسئولان کمیته امداد، مبلغ مستمری ماهانه مددجویان کمیته امداد امسال چهار برابر پارسال شده بود و بین ۲۰۰ تا ۷۵۰ هزار تومان است که با خط فقر در ایران که چیزی حدود ۹ یا ۱۰ میلیون تومان تخمین زده می‌شود فاصله زیادی دارد.
کمیته امداد دومین نهادی است که پس از انقلاب ایران در اسفندماه ۵۷ تاسیس شد و چنانکه آیت الله خمینی، رهبر انقلاب، صحبت از انقلاب مستضعفان می‌کرد با این اقدام می‌خواست عزم و ارادتش را برای حمایت از این قشر نشان دهد.
کمیته امداد برای تامین نیازهای جمعیت چند میلیونی تحت پوشش از منابع متعدد مالی و سرمایه‌ای بهره می‌برد. زکات و صدقات فقط بخشی از این درآمد است. در ردیف بودجه دولتی برای سال آینده بیش از ۶ هزار میلیارد تومان محاسبه شده و مجتمع اقتصادی کمیته امداد، دارای چهار هلدینگ است که هر هلدینگ با چندین شرکت در حوزه مشخصی فعالیت می‌کند اما هیچ آماری از عملکرد این بخش اقتصادی در دست نیست و مدیران کمیته امداد از انتشار هرگونه آماری در این خصوص اجتناب می‌کنند. کمیته امداد زیر نظر رهبر ایران اداره می‌شود و امکان تحقیق و تفحص نهادهای رسمی از آن وجود ندارد.
انتقاد از عملکرد کمیته امداد بسیار زیاد است. در سال‌های اخیر بخصوص در کلان شهرها اعتماد عمومی به کمیته امداد کاهش یافته و در مقابل، سازمان‌های خیریه غیردولتی مثل "جمعیت امام علی" با اقبال عمومی بیشتری روبرو هستند.
مسیح مهاجری، مدیر مسئول روزنامه جمهوری اسلامی امروز، شنبه ۱۸ بهمن، در یادداشتی نوشت: نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد و بنیاد مستضعفان بر تعداد فقرا افزودند و این نهادها در ماموریتی که داشتند شکست خورند. او در انتقاد از مدیریت این نهادها گفت "اینها فکر می‌کنند تا روز قیامت باید فقر وجود داشته باشد".
زکات در اسلام
در اسلام مسأله زکات به نوعی «مالیات بر درآمد، تولید و ثروت راکد» محسوب می‌شود و به عنوان مکانیزمی برای حمایت از قشر نیازمند عمل می‌کند و از اهمیت خاصى بین اهل تسنن و شیعه برخوردار است.
در رساله مراجع تقلید توضیحات مفصلی درباره موارد ۹ گانه زکات و نحوه محاسبه و پرداختش نوشته شده است و بعضی از مراجع نپرداختن زکات را مساوی با ارتداد می‌دانند. در بعضی از کشورهای اسلامی مثل عربستان، مالزی، یمن و سودان پرداخت نکردن زکات جرم محسوب می شود، در ایران به نظر قشر کشاورز که بیشتر مذهبی هستند تمایل بیشتری به پرداخت زکات دارند و کمیته امداد به عنوان یک سازمان حکومتی برای جمع‌آوری زکات اقدام می‌کند، در این میان دفاتر مراجع تقلید و بعضی از مراکز دینی نیز از مردم زکات دریافت می‌کنند اما میزان ریالی آن مشخص نیست.
بنیادهای خیریه و 'داروغه‌ها و رابین‌هودها'
بنیادهای خیریه در همه جای دنیا فعالند اما شکل و شمایل و ساختار آنها ممکن است با کمیته امداد فرق داشته باشد. حکومت‌ها متناسب با ساختار اقتصادی و سیاسی‌شان سعی می‌کنند سرو سامانی به وضعیت فقیران و افراد ناتوان بدهند و از طریق منابع مالی مختلف،آنان را تحت پوشش خدمات اجتماعی قرار دهند و مانع شکاف بیشتر طبقات جامعه شوند درغیر این صورت ممکن است با شورش و اعتراض‌های خیابانی یا ظهور دوباره کسانی مثل "رابین‌هودها" مواجه شوند که برای حمایت از مستمندان، دست به کارهای عجیب و غریب بزنند و با "داروغه‌ها" درگیر شوند.
در ایران زکات می‌تواند منبعی برای حمایت از افراد مستمند باشد اما اوضاع نابسامان اقتصادی، فساد گسترده در بدنه حاکمیت و بی‌اعتمادی مردم، باعث مشارکت حداقلی مردم در اجرای چنین طرح‌هایی شده و بطور طبیعی بخش بزرگ جامعه ایران که شهرنشین است استقبال حداقلی از چنین طرح‌هایی می‌کند.
مسئولان کمیته امداد می‌گویند در بعضی از استان‌ها تا ۳۰ درصد به شمار افراد مستمری‌بگیر و مشمول دریافت زکات اضافه شده، و شمار افراد مشمول پرداخت زکات به طور مداوم کم شده است.
در میان اخبار ریز و درشتی که این روزها در رسانه‌ها منتشر می‌شود خبرهایی هم از افرایش جمع‌آوری زکات در استان‌های مختلف ایران به چشم می‌خورد. استاندار تهران از رشد ۳۰۰ درصدی جمع‌آوری زکات خبر داده و گفته "سال گذشته ۱۴ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان زکات پرداخت شده که امسال با رشد ۳۰۰ درصدی، ۵۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان پرداخت شده است".
انوشیروان محسنی‌بندپی گفته مبالغ نقدی زکات افت داشته و زکات غیرنقدی رشد. او خواهان "برنامه‌ریزی موثر" برای پرداخت زکات نقدی شده و از "شورای مرکزی زکات" که تحت نظر کمیته امداد است خواسته بود در این زمینه "ورود جدی" کند.
معاون توسعه مشارکت‌های مردمی کمیته امداد گفته بیش از ۸۰ درصد زکات جمع‌آوری شده صرف امور معیشتی نیازمندان شده و پول باقیمانده را صرف خرید جهیزیه و کارهای عمرانی مثل کمک به ساخت ۹ هزار مسجد، احداث غسالخانه و ساخت جاده شده است.
اواخر شهریورماه که معمولا فصل برداشت محصول می‌رسد، یکی از زمان‌های جمع‌آوری زکات هم هست. در این ایام تصاویری در خبرگزاری‌ها منتشر می‌شود که شماری از روحانیون که براساس آمار حدود ۲۴ هزار نفر هستند در ۳۳ هزار روستا، در زمان برداشت محصول گندم و جو، سر زمین زراعتی کشاورزان حاضر می‌شوند و قبل اینکه محصول به انبار کشاورز منتقل و سود و زیانش محاسبه شود، زکاتش را محاسبه می کنند. بر روی گونی که گندم یا جو را می‌ریزند، نوشته شده "طرح جمع‌آوری زکات مال" و " زکات در برزخ در کنار نماز تجسم پیدا می‌کند" و نشان کمیته امداد امام خمینی هم بر روی آن نوشته شده است.
پرداخت زکات یک امر مرسوم بوده و تازگی ندارد اما از سال ۱۳۶۸ کمیته امداد با گرفتن اجازه از رهبر و گرفتن فتوا از چند مرجع تقلید، کار جمع آوری و هزینه کردن زکات را آغاز کرد. ستاد احیای زکات در سال ۱۳۷۵در سازمان برنامه و بودجه تشکیل شده بود و در سال ۱۳۸۳ کارهای ستاد احیای زکات به کمیته امداد واگذار شد. آبانماه سال۱۳۹۰ هم مجلس ایران "طرح زکات" را به قانون تبدیل کرد.
ماده اول این قانون می گوید "به منظور تشویق مردم به ادای زکات و سازماندهی امور مربوط در صورت اذن ولی فقیه و اعطاء اختیارات در چهارچوب این قانون، «شورای مرکزی زکات» با حضور جمعی از مسئولین تشکیل می‌شود. در ماده ۴ این قانون، دولت موظف شده است مبلغی "حداقل" به میزان ریالی زکات جمع‌آوری شده و ده درصد از بودجه پیشنهادی کمیته امداد به این رقم اضافه کند تا کمیته امداد طبق قانون آن را هزینه کند به عبارتی اگر میزان ریالی زکات یک میلیون تومان باشد دولت هم موظف است به همان میزان به کمیته امداد کمک کند و ده درصد از بودجه کمیته امداد هم به آن اضافه کند.
براساس آماری که کمیته امداد به صورت تقریبی منتشر کرده در سال ۱۳۸۳ یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان زکات جمع کرده و این رقم هرسال از صد در صد تا سیصد درصد رشد داشته، در سال ۱۳۹۰ به ۹۸۰ میلیارد ریال رسیده و در ده ماهه امسال به بیش از هزار میلیارد تومان رشد کرده است، این رقم حدود یک ششم بودجه سالیانه این سازمان است و اگر آن را به افراد تحت پوشش کمیته امداد که حدود ۵ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر هستند، تقسیم کنیم مبلغی بیش از ۲۰۰ هزار تومان در سال به آنها می رسد. براساس اطلاعات مندرج در رسانه‌ها از قول مسئولان کمیته امداد، مبلغ مستمری ماهانه مددجویان کمیته امداد امسال چهار برابر پارسال شده بود و بین ۲۰۰ تا ۷۵۰ هزار تومان است که با خط فقر در ایران که چیزی حدود ۹ یا ۱۰ میلیون تومان تخمین زده می‌شود فاصله زیادی دارد.
کمیته امداد دومین نهادی است که پس از انقلاب ایران در اسفندماه ۵۷ تاسیس شد و چنانکه آیت الله خمینی، رهبر انقلاب، صحبت از انقلاب مستضعفان می‌کرد با این اقدام می‌خواست عزم و ارادتش را برای حمایت از این قشر نشان دهد.
کمیته امداد برای تامین نیازهای جمعیت چند میلیونی تحت پوشش از منابع متعدد مالی و سرمایه‌ای بهره می‌برد. زکات و صدقات فقط بخشی از این درآمد است. در ردیف بودجه دولتی برای سال آینده بیش از ۶ هزار میلیارد تومان محاسبه شده و مجتمع اقتصادی کمیته امداد، دارای چهار هلدینگ است که هر هلدینگ با چندین شرکت در حوزه مشخصی فعالیت می‌کند اما هیچ آماری از عملکرد این بخش اقتصادی در دست نیست و مدیران کمیته امداد از انتشار هرگونه آماری در این خصوص اجتناب می‌کنند. کمیته امداد زیر نظر رهبر ایران اداره می‌شود و امکان تحقیق و تفحص نهادهای رسمی از آن وجود ندارد.
انتقاد از عملکرد کمیته امداد بسیار زیاد است. در سال‌های اخیر بخصوص در کلان شهرها اعتماد عمومی به کمیته امداد کاهش یافته و در مقابل، سازمان‌های خیریه غیردولتی مثل "جمعیت امام علی" با اقبال عمومی بیشتری روبرو هستند.
مسیح مهاجری، مدیر مسئول روزنامه جمهوری اسلامی امروز، شنبه ۱۸ بهمن، در یادداشتی نوشت: نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد و بنیاد مستضعفان بر تعداد فقرا افزودند و این نهادها در ماموریتی که داشتند شکست خورند. او در انتقاد از مدیریت این نهادها گفت "اینها فکر می‌کنند تا روز قیامت باید فقر وجود داشته باشد".
زکات در اسلام
در اسلام مسأله زکات به نوعی «مالیات بر درآمد، تولید و ثروت راکد» محسوب می‌شود و به عنوان مکانیزمی برای حمایت از قشر نیازمند عمل می‌کند و از اهمیت خاصى بین اهل تسنن و شیعه برخوردار است.
در رساله مراجع تقلید توضیحات مفصلی درباره موارد ۹ گانه زکات و نحوه محاسبه و پرداختش نوشته شده است و بعضی از مراجع نپرداختن زکات را مساوی با ارتداد می‌دانند. در بعضی از کشورهای اسلامی مثل عربستان، مالزی، یمن و سودان پرداخت نکردن زکات جرم محسوب می شود، در ایران به نظر قشر کشاورز که بیشتر مذهبی هستند تمایل بیشتری به پرداخت زکات دارند و کمیته امداد به عنوان یک سازمان حکومتی برای جمع‌آوری زکات اقدام می‌کند، در این میان دفاتر مراجع تقلید و بعضی از مراکز دینی نیز از مردم زکات دریافت می‌کنند اما میزان ریالی آن مشخص نیست.
بنیادهای خیریه و 'داروغه‌ها و رابین‌هودها'
بنیادهای خیریه در همه جای دنیا فعالند اما شکل و شمایل و ساختار آنها ممکن است با کمیته امداد فرق داشته باشد. حکومت‌ها متناسب با ساختار اقتصادی و سیاسی‌شان سعی می‌کنند سرو سامانی به وضعیت فقیران و افراد ناتوان بدهند و از طریق منابع مالی مختلف،آنان را تحت پوشش خدمات اجتماعی قرار دهند و مانع شکاف بیشتر طبقات جامعه شوند درغیر این صورت ممکن است با شورش و اعتراض‌های خیابانی یا ظهور دوباره کسانی مثل "رابین‌هودها" مواجه شوند که برای حمایت از مستمندان، دست به کارهای عجیب و غریب بزنند و با "داروغه‌ها" درگیر شوند.
در ایران زکات می‌تواند منبعی برای حمایت از افراد مستمند باشد اما اوضاع نابسامان اقتصادی، فساد گسترده در بدنه حاکمیت و بی‌اعتمادی مردم، باعث مشارکت حداقلی مردم در اجرای چنین طرح‌هایی شده و بطور طبیعی بخش بزرگ جامعه ایران که شهرنشین است استقبال حداقلی از چنین طرح‌هایی می‌کند.
مسئولان کمیته امداد می‌گویند در بعضی از استان‌ها تا ۳۰ درصد به شمار افراد مستمری‌بگیر و مشمول دریافت زکات اضافه شده، و شمار افراد مشمول پرداخت زکات به طور مداوم کم شده است.
