بازار اصفهان؛ بازمانده شکوه دوران صفوی
رأی دهید
اصفهان را به آثار دوره صفوی می شناسیم؛ هنگامی که امپراتوری ایران قصد داشت شکوه مذهب شیعه را به رخ جهانیان بکشد. اما تاریخ ساخت بازار اصفهان دستکم به ۹۰۰ سال قبل از آن برمی گردد.
شهر اصفهان از قرن دوم هجری قمری اهمیت پیدا کرد. این شهر در سه دوره آل بویه، سلجوقیان و صفویه مرکز حکومتی بوده است. بناهای اولیه بازار اصفهان در کنار مسجد جامع و قصر حکام در سال ۱۵۶ هجری قمری همزمان با خلافت ابوجعفر منصور عباسی ساخته شد.
تا قرن چهارم هجری، بسیاری از شهرهای ایران، از جمله اصفهان، دارای بازارهای بزرگ بودند. ناصرخسرو در قرن پنجم درباره بازار اصفهان نوشت: "و اندرون شهر همه آبادان و هیچ از وی خراب ندیدم و بازارهای بسیار، و بازاری دیدم از آنِ صرافان، که اندر او دویست مرد صراف بود و هر بازاری را دربندی و دروازه ای".
در زمان سلجوقیان باز هم اصفهان بازار پررونقی داشت. هر چند معماری بازارهای اولیه اصفهان با امروز تفاوت داشت و سرپوشیده نبود. در هفتم قمری عناصر بازار ادغام شدند، تکامل یافتند و مجموعه ای یکدست به وجود آمد. در این دوره، کاروانسراها در شهرها جای گرفتند.
اما مهمترین بخش بازار اصفهان مربوط به دوره صفوی است. در سال ۱۰۰۶ ه.ق. شاه عباس اول اصفهان را به پایتختی برگزید و برنامه ای در این شهر اجرا کرد که آن را در جهان اسلام و حتی در میان شهرهای غربی روزگار خود متمایز کرد. در زمان شاه عباس اول نقشه جدید میدان نقش جهان اجرا شد و توسعه بازار اصفهان به سمت جنوب غربی تسریع شد. میدان نقش جهان محور شهر بود که عمارت عالی قاپو و دو مسجد شاه و شیخ لطف الله را در خود جای می داد. بازار اصفهان از مسیر محورهای فرعی، با محله های مسکونی راه پیدا می کرد و در پیوند با دروازه های شهر، جاده اصفهان را به سایر شهرها می رساند.
به این ترتیب، تا پیش از اصلاحات شاه عباس در اصفهان، بازار شهر به صورت خطی، و در محور شمال-جنوب بوده است. دروازه شمالی (طوقچی) به شهرهای شمالی، بخصوص شهرری، متصل می شده و دروازه جنوبی (حسن آباد) به شهرهای جنوبی، از جمله فارس، کرمان و سواحل جنوب راه می گشود.
ژان شاردن، سیاح فرانسوی، که در دوره صفویه دو بار به ایران سفر کرده، بازارهایی که در دل بازار اصفهان جای گرفته اند را چنین نام می برد: صحافان، صندوق سازان، سراجان، ندافان، خراطان، آهنگران، حلاجان، کفاشان، عطاران، قنادان، کلاهدوزان، ماهوت فروشان و .... می توان بازار سماور سازان (مثقال فروش ها)، زرگرها، چیت سازان، زنگرزها، چخمازسازها، تفنگ سازها را هم به این فهرست افزود.
میدان ها از عناصر اصلی بازار اصفهان هستند. یکی از این میدان ها میدان میر بوده که به دوره رکن الدوله دیلمی (قرن چهارم هجری) برمی گردد و در نزدیکی مسجد جامع و کوچه نمکی بوده و امروز دیگر اثری از آن باقی نمانده است. یکی دیگر از میدان های محدوده بازار اصفهان، میدان کهنه یا عتیق، که بنای آن منسوب به دوره ملکشاه سلجوقی (۱۰۰ سال بعد از رکن الدوله) است. و بالاخره مشهورترین میدان اصفهان، میدان نقش جهان یا شاه، که مربوط به عصر صفوی است.
میدان هایی که در پیوند با بازار اصفهان هستند، نه تنها نقش اقتصادی، بلکه کارکرد حکومتی داشته اند. این میدان ها هنوز هم نقش سیاسی، مذهبی و اجتماعی خود را حفظ کرده اند. با روی کار آمدن صفویان، قلب تپنده شهر از میدان عتیق به میدان نقش جهان منتقل شد. در اواخر دوره قاجاریه که پس از دوران رکود، دوباره تجارت رونق یافته بود، فضاهای تجاری بی قاعده ای در میدان عتیق ساخته شد که شکل اصلی میدان آن را از بین برد. بی نظمی در شهرسازی این میدان موجب هرج و مرج در آن شد. کم کم دستفروشان هم آمدند و فضای میدان عتیق را بیشتر به هم ریختند. در دوره پهلوی، در مجاورت میدان کهنه، میدان جدیدی با همین نام بنا شد. حول این میدان دایره ای شکل، بازار میوه و تره بار هم ساخته شد و به همین دلیل میدان عتیق به سبزه میدان هم شناخته می شود. امروز این میدان امام علی نام گرفته است.
میدان نقش جهان که شاهکار معماری ایران به شمار می رود در مدت ۱۳ سال (۹۹۸ تا ۱۰۱۱ ه.ق) ساخته شده است. پیش از آن، در عصر سلجوقیان میدان کوشک نامیده می شد و باغی به نام نقش جهان در این میدان قرار داشت. بسیاری از سیاحان اروپایی که در دوره صفویه از اصفهان دیدن کردند تاکید داشتند که مشابه آن از نظر وسعت، سبک معماری و شهرسازی در غرب وجود نداشته است. دورادور میدان نهر آبی جریان داشته است. تعداد حجره های دور میدان نقش جهان هم حدود ۲۰۰ باب می رسد.
مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه هم که مرکز دینی شهر محسوب می شد، در انتهای میدان واقع است. در ضلع شرقی میدان هم مسجد شیخ لطف الله واقع است. در ضلع غربی میدان عمارت عالی قاپو واقع شده است. برخی معماران معروف، این ساختمان را به یک صندوق آجری تشبیه کرده اند. گفته می شود که شاه عباس تلاش زیادی در زیباسازی این عمارت نداشته چون ساختمان های باشکوه را شایسته جلال خداوند می دانسته اند. با این حال، تزیینات داخلی این بنا چشمگیر است و اشراف بسیار خوبی بر همه بازار دارد.
راسته بازار که گذرگاه اصلی بازارهای قدیمی ایران است، در بازار اصفهان به بازار بزرگ، بازار شاهی یا بازار اصلی مشهور است. این بازار در دوران مختلف تاریخ شکل گرفته و به همین دلیل در خط مستقیم نیست. هرچند راسته بازارهایی که در دوره شاه عباس ساخته شدند از نظم بیشتری برخوردارند. بازارهای اطراف میدان نقش جهان و بازارچه بلند (هنر) در این دوره ساخته شده اند.
جهت راسته بازار اصلی اصفهان تقریبا شمالی-جنوبی است. راسته بازار اصلی دروازه طوقچی در شمال را به دروازه جنوبی (حسن آباد) می رسانده است. بازار از طریق دروازه حسن آباد به بازارچه چهارسو نقاشی می رسیده است. نقاشی های صفوی این چهارسو مجالس یوسف پیامبر و پهلوانان و بهادران شاه عباس را به تصویر کشیده است. این بازار در دوران قاجار از رونق افتاد. ساخت خیابان فلسطین (شاه عباس سابق) هم آن را به دو قسمت تقسیم کرد.
طولانی ترین راسته بازار اصفهان، از اول بازارچه حسن آباد تا چهارسو مقصود حدود ۵۵۰ متر است. اما راسته های متعدد فرعی هستند که بازار اصفهان را وسعت داده اند. بازارهای لواف ها، آهنگران، مقصودبیک، رنگرزها، قیصریه، مجلسی، گلشن، کفاش ها، زرگرها، دواتگرها، قنادها و قلمزن ها از جمله بازارهای فرعی هستند. ادامه بازارهای فرعی به محله های مسکونی می رسد که بازاریان قدیم در آنها زندگی می کردند.
طول مسیر بازار اصلی اصفهان ۲۵۰۰ متر است. عرض آن بین ۴ تا ۷ متر و ارتفاع آن از ۵ تا ۸ متر متغیر است. در بخش هایی که راسته بازار دو طبقه است ارتفاع آن افزایش می یابند. هرچند ارتفاع طبقه دوم آنقدر کم است که بیشتر به عنوان انبار یا دفتر مورد استفاده قرار می گیرد. سقف راسته اصلی بازار اصفهان قوسی است که از آجر ساخته شده بود. در قسمت هایی که سقف فروریخته با چوب مرمت شده است.
طاق های آجری تیمچه های بازار اصفهان تزیینات زیبایی دارد. این طاق ها فرم بیضی یا چهارگوش دارند. بازار اصفهان ۲۰ تیمچه دارد که معروف ترین آنها عبارتند از: اره کش ها، مهره کش ها، قهوه کاشی ها، تخت کش ها، ملک و کریم پوستی. سه نوع تیمچه در بازار اصفهان وجود دارد؛ ۱. تیمچه هایی با ساختمان دو طبقه مسقف، به شکل مستطیل یا مربع، مانند تیمچه عتیقه فروشان ۲. تیمچه یک طبقه دارای سقف یا بدون سقف مثل تیمچه حاج کریم پوستی ۳. تیمچه دو طبقه بدون سقف همچون تیمچه ملک. در تیمچه ها معمولا یک محصول خاص به فروش می رسد و فضای آن نسبت به سایر قسمت های بازار از آرامش بیشتری برخوردار است.
بازار اصفهان نه تنها به دلیل معماری و تزییات آن، بلکه برای اجناس نفیسی که عرضه می کرد هم منحصربه فرد بود. هنوز هم می توان اشیای نفیس و قدیمی زمان شاه عباس همچون ظروف نقره و مسی و ظروف چینی ساخت چین و ژاپن را در برخی حجره های این بازار یافت.
در صفحه ۲۴ جلد چهارم دفتر مراسلات سال ۱۳۲۵ ه.ق. درباره کالاهایی که در بازار اصفهان مبادله می شده آمده است: "قیمت یک من تریاک نیم مال ۲۵ تومان ممیزی شده و کالاهای بین شهری اغلب عبارتند از: گندم، برنج، پسته، مغزپسته، ... تنباکو (کیسه ای ۵ تومان)، چای کلکته، آب لیمو، خربزه، پنبه، ... قاطر، تفنگ و ..."
بازار اصفهان، افزون بر کارکرد اقتصادی، کارکرد دینی پررنگی هم دارد. مساجد این بازار با زیبایی خیره کننده خود، دین را از مسیر زیبایی شناسانه ترویج می دهد. مسجد جامع اصفهان در کنار میدان اصلی شهر که به میدان کهنه معروف است، و روی آتشکده ای زرتشتی ساخته شده است. پیش از اسلامی شدن شهر اصفهان، نقش مسجد جامع را آتشکده شهر ایفا می کرده است. مساجد اصفهان دربردارنده همه زیبایی های معماری است که معماران آن روزگار آنها را در خور جلال خدایی می دانستند. مسجد جامع اصفهان در طول تاریخ کارکرد محکمه، محل تجمعات سیاسی و مجلس را داشته است. در این مسجد انواع هنرهای ایرانی، از گنبدسازی گرفته تا نقاشی، خوش نویسی، حجاری و منبت کاری دیده می شود. تعداد زیادی از حجره های بازار اصفهان از جمله املاک وقفی وابسته به مساجد هستند و حجره داران مبلغ کرایه ناچیز وقف را می پردازند.
به جز مسجد جامع، ۳۴ باب مسجد در محدوده بازار اصفهان به طور مرتب پراکنده شده اند. هدف از پراکندگی مساجد آن است که بازاریان بتوانند در مدتی کوتاه به انجام فرایض دینی بپردازند و به سر کار برگردند.
بر اساس آماری که سازمان اوقاف ارایه داده، تعداد ۱۸ مدرسه دینی در بازار اصفهان واقع هستند. مدرسه آقا کافور، مدرسه اسماعیلیه، مدرسه ذوالفقار، مدرسه حکمتیه، مدرسه حاج شیخ محمدعلی، مدرسه جده بزرگ، مدرسه جده کوچک، مدرسه صدر، مدرسه عربان و مدرسه چهارباغ (معروف به مدرسه مادر شاه) از جمله مدارس بازار اصفهان هستند.
ساختمان مدارس اصفهان به سراها و کاروانسراها شباهت دارد. دورادور حیاط مدارس ساختمانی است که بیشتر دو طبقه است. حجره های سکونت طلاب و مدرسان، کتابخانه، سرویس های بهداشتی، اتاق خادم، چراغدار هم در مجموعه مدرسه بوده است.
مدارس بازار اصفهان را بازاریان از لحاظ مادی و معنوی حمایت می کردند. انگلبرت کمپفر، سیاح آلمانی، درباره شکوه مدارس صفوی نوشته که بنای فیزیکی آنها از بنای مدارس اروپایی بهتر است و حقوق یکصد تومانی معلمان مدارس را رشک انگیز خوانده است.
افزون بر اینها، در بازار اصفهان ۱۱ باب حمام وجود داشته که بیشتر آنها تعطیل شده اند. حمام شاه، حمام خسروآقا (تخریب شده)، حمام شاهزاده، حمام علیقلی آقا و حمام بیگدلی از جمله حمام های این بازار است.
یکی از چشم نوازترین بخش های بازار اصفهان، قیصریه است. قیصریه در شمال میدان نقش جهان و در دوردی اصلی بازار واقع است. نقاره خانه بازار اصفهان هم در قیصریه جای گرفته است. قدیمی ترین نقاره خانه شهر در مسجد آغاسی میدان کهنه بود. در دوره صفویه نقاره خانه به میدان نقش جهان و طبقه بالای ورودی قیصریه منتقل شد. پیش از ورود ساعت به ایران، نقاره خانه ها کاربرد اعلام زمان و اوقات شرعی را داشتند.
سردر بازار قیصریه را استاد علی اکبر اصفهانی در سال ۱۰۱۱ ه.ق (۱۶۰۲م) ساخته است. این قیصریه دارای در ورودی بزرگ و دو سکوی سنگی در اطراف است. در برخی منابع تاریخی آمده است که اصل بنای قیصریه در سال ۱۰۰۰ ه.ق. و با برداشت از قیصریه تبریز ساخته شد. سردر قیصریه با نقاشی هایی از جمله نقاشی شکار شاه عباس اثررضا عباسی تزیین شده که تا حد زیادی از بین رفته و کمتر اثری از آنها بر دیوار مانده است. تصاویر عمارت عالی قاپو و بخشی از نقاشی های کاخ چهل ستون، که در نزدیکی بازار اصفهان واقع شده، اثر رضا عباسی است.
تابلوی دیواری دیگر سردر قیصریه، زن و مرد اروپایی مقیم ایران را نشان می دهد که جام باده به دست بر سر میزی نشسته اند. این نقاشی در اثر فرسایش از بین رفته و تنها رنگ هایی از آنها باقی مانده است. اما نقاشی های بخش غربی سردر، که شکار شاه عباس را نشان می دهد سالم تر است.
بازار اصفهان دستخوش تغییرات بسیاری بوده و برخی ساختمان های قدیمی آن تخریب شده است. مهمترین آسیب را حمام های قدیمی این بازار دیده اند. با این همه، بازار اصفهان نسبت به سایر بازارهای قدیمی ایران کمتر دچار فرسایش و تخریب شده است. با وجود آسیب هایی که گذشت زمان بر بازار اصفهان وارد آورده، کمتر بازاری همچون بازار اصفهان سرپا مانده و بازاریان دغدغه نگهداری از آن را دارند.
شهر اصفهان از قرن دوم هجری قمری اهمیت پیدا کرد. این شهر در سه دوره آل بویه، سلجوقیان و صفویه مرکز حکومتی بوده است. بناهای اولیه بازار اصفهان در کنار مسجد جامع و قصر حکام در سال ۱۵۶ هجری قمری همزمان با خلافت ابوجعفر منصور عباسی ساخته شد.
تا قرن چهارم هجری، بسیاری از شهرهای ایران، از جمله اصفهان، دارای بازارهای بزرگ بودند. ناصرخسرو در قرن پنجم درباره بازار اصفهان نوشت: "و اندرون شهر همه آبادان و هیچ از وی خراب ندیدم و بازارهای بسیار، و بازاری دیدم از آنِ صرافان، که اندر او دویست مرد صراف بود و هر بازاری را دربندی و دروازه ای".
در زمان سلجوقیان باز هم اصفهان بازار پررونقی داشت. هر چند معماری بازارهای اولیه اصفهان با امروز تفاوت داشت و سرپوشیده نبود. در هفتم قمری عناصر بازار ادغام شدند، تکامل یافتند و مجموعه ای یکدست به وجود آمد. در این دوره، کاروانسراها در شهرها جای گرفتند.
اما مهمترین بخش بازار اصفهان مربوط به دوره صفوی است. در سال ۱۰۰۶ ه.ق. شاه عباس اول اصفهان را به پایتختی برگزید و برنامه ای در این شهر اجرا کرد که آن را در جهان اسلام و حتی در میان شهرهای غربی روزگار خود متمایز کرد. در زمان شاه عباس اول نقشه جدید میدان نقش جهان اجرا شد و توسعه بازار اصفهان به سمت جنوب غربی تسریع شد. میدان نقش جهان محور شهر بود که عمارت عالی قاپو و دو مسجد شاه و شیخ لطف الله را در خود جای می داد. بازار اصفهان از مسیر محورهای فرعی، با محله های مسکونی راه پیدا می کرد و در پیوند با دروازه های شهر، جاده اصفهان را به سایر شهرها می رساند.
به این ترتیب، تا پیش از اصلاحات شاه عباس در اصفهان، بازار شهر به صورت خطی، و در محور شمال-جنوب بوده است. دروازه شمالی (طوقچی) به شهرهای شمالی، بخصوص شهرری، متصل می شده و دروازه جنوبی (حسن آباد) به شهرهای جنوبی، از جمله فارس، کرمان و سواحل جنوب راه می گشود.
ژان شاردن، سیاح فرانسوی، که در دوره صفویه دو بار به ایران سفر کرده، بازارهایی که در دل بازار اصفهان جای گرفته اند را چنین نام می برد: صحافان، صندوق سازان، سراجان، ندافان، خراطان، آهنگران، حلاجان، کفاشان، عطاران، قنادان، کلاهدوزان، ماهوت فروشان و .... می توان بازار سماور سازان (مثقال فروش ها)، زرگرها، چیت سازان، زنگرزها، چخمازسازها، تفنگ سازها را هم به این فهرست افزود.
میدان ها از عناصر اصلی بازار اصفهان هستند. یکی از این میدان ها میدان میر بوده که به دوره رکن الدوله دیلمی (قرن چهارم هجری) برمی گردد و در نزدیکی مسجد جامع و کوچه نمکی بوده و امروز دیگر اثری از آن باقی نمانده است. یکی دیگر از میدان های محدوده بازار اصفهان، میدان کهنه یا عتیق، که بنای آن منسوب به دوره ملکشاه سلجوقی (۱۰۰ سال بعد از رکن الدوله) است. و بالاخره مشهورترین میدان اصفهان، میدان نقش جهان یا شاه، که مربوط به عصر صفوی است.
میدان هایی که در پیوند با بازار اصفهان هستند، نه تنها نقش اقتصادی، بلکه کارکرد حکومتی داشته اند. این میدان ها هنوز هم نقش سیاسی، مذهبی و اجتماعی خود را حفظ کرده اند. با روی کار آمدن صفویان، قلب تپنده شهر از میدان عتیق به میدان نقش جهان منتقل شد. در اواخر دوره قاجاریه که پس از دوران رکود، دوباره تجارت رونق یافته بود، فضاهای تجاری بی قاعده ای در میدان عتیق ساخته شد که شکل اصلی میدان آن را از بین برد. بی نظمی در شهرسازی این میدان موجب هرج و مرج در آن شد. کم کم دستفروشان هم آمدند و فضای میدان عتیق را بیشتر به هم ریختند. در دوره پهلوی، در مجاورت میدان کهنه، میدان جدیدی با همین نام بنا شد. حول این میدان دایره ای شکل، بازار میوه و تره بار هم ساخته شد و به همین دلیل میدان عتیق به سبزه میدان هم شناخته می شود. امروز این میدان امام علی نام گرفته است.
میدان نقش جهان که شاهکار معماری ایران به شمار می رود در مدت ۱۳ سال (۹۹۸ تا ۱۰۱۱ ه.ق) ساخته شده است. پیش از آن، در عصر سلجوقیان میدان کوشک نامیده می شد و باغی به نام نقش جهان در این میدان قرار داشت. بسیاری از سیاحان اروپایی که در دوره صفویه از اصفهان دیدن کردند تاکید داشتند که مشابه آن از نظر وسعت، سبک معماری و شهرسازی در غرب وجود نداشته است. دورادور میدان نهر آبی جریان داشته است. تعداد حجره های دور میدان نقش جهان هم حدود ۲۰۰ باب می رسد.
مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه هم که مرکز دینی شهر محسوب می شد، در انتهای میدان واقع است. در ضلع شرقی میدان هم مسجد شیخ لطف الله واقع است. در ضلع غربی میدان عمارت عالی قاپو واقع شده است. برخی معماران معروف، این ساختمان را به یک صندوق آجری تشبیه کرده اند. گفته می شود که شاه عباس تلاش زیادی در زیباسازی این عمارت نداشته چون ساختمان های باشکوه را شایسته جلال خداوند می دانسته اند. با این حال، تزیینات داخلی این بنا چشمگیر است و اشراف بسیار خوبی بر همه بازار دارد.
راسته بازار که گذرگاه اصلی بازارهای قدیمی ایران است، در بازار اصفهان به بازار بزرگ، بازار شاهی یا بازار اصلی مشهور است. این بازار در دوران مختلف تاریخ شکل گرفته و به همین دلیل در خط مستقیم نیست. هرچند راسته بازارهایی که در دوره شاه عباس ساخته شدند از نظم بیشتری برخوردارند. بازارهای اطراف میدان نقش جهان و بازارچه بلند (هنر) در این دوره ساخته شده اند.
جهت راسته بازار اصلی اصفهان تقریبا شمالی-جنوبی است. راسته بازار اصلی دروازه طوقچی در شمال را به دروازه جنوبی (حسن آباد) می رسانده است. بازار از طریق دروازه حسن آباد به بازارچه چهارسو نقاشی می رسیده است. نقاشی های صفوی این چهارسو مجالس یوسف پیامبر و پهلوانان و بهادران شاه عباس را به تصویر کشیده است. این بازار در دوران قاجار از رونق افتاد. ساخت خیابان فلسطین (شاه عباس سابق) هم آن را به دو قسمت تقسیم کرد.
طولانی ترین راسته بازار اصفهان، از اول بازارچه حسن آباد تا چهارسو مقصود حدود ۵۵۰ متر است. اما راسته های متعدد فرعی هستند که بازار اصفهان را وسعت داده اند. بازارهای لواف ها، آهنگران، مقصودبیک، رنگرزها، قیصریه، مجلسی، گلشن، کفاش ها، زرگرها، دواتگرها، قنادها و قلمزن ها از جمله بازارهای فرعی هستند. ادامه بازارهای فرعی به محله های مسکونی می رسد که بازاریان قدیم در آنها زندگی می کردند.
طول مسیر بازار اصلی اصفهان ۲۵۰۰ متر است. عرض آن بین ۴ تا ۷ متر و ارتفاع آن از ۵ تا ۸ متر متغیر است. در بخش هایی که راسته بازار دو طبقه است ارتفاع آن افزایش می یابند. هرچند ارتفاع طبقه دوم آنقدر کم است که بیشتر به عنوان انبار یا دفتر مورد استفاده قرار می گیرد. سقف راسته اصلی بازار اصفهان قوسی است که از آجر ساخته شده بود. در قسمت هایی که سقف فروریخته با چوب مرمت شده است.
طاق های آجری تیمچه های بازار اصفهان تزیینات زیبایی دارد. این طاق ها فرم بیضی یا چهارگوش دارند. بازار اصفهان ۲۰ تیمچه دارد که معروف ترین آنها عبارتند از: اره کش ها، مهره کش ها، قهوه کاشی ها، تخت کش ها، ملک و کریم پوستی. سه نوع تیمچه در بازار اصفهان وجود دارد؛ ۱. تیمچه هایی با ساختمان دو طبقه مسقف، به شکل مستطیل یا مربع، مانند تیمچه عتیقه فروشان ۲. تیمچه یک طبقه دارای سقف یا بدون سقف مثل تیمچه حاج کریم پوستی ۳. تیمچه دو طبقه بدون سقف همچون تیمچه ملک. در تیمچه ها معمولا یک محصول خاص به فروش می رسد و فضای آن نسبت به سایر قسمت های بازار از آرامش بیشتری برخوردار است.
بازار اصفهان نه تنها به دلیل معماری و تزییات آن، بلکه برای اجناس نفیسی که عرضه می کرد هم منحصربه فرد بود. هنوز هم می توان اشیای نفیس و قدیمی زمان شاه عباس همچون ظروف نقره و مسی و ظروف چینی ساخت چین و ژاپن را در برخی حجره های این بازار یافت.
در صفحه ۲۴ جلد چهارم دفتر مراسلات سال ۱۳۲۵ ه.ق. درباره کالاهایی که در بازار اصفهان مبادله می شده آمده است: "قیمت یک من تریاک نیم مال ۲۵ تومان ممیزی شده و کالاهای بین شهری اغلب عبارتند از: گندم، برنج، پسته، مغزپسته، ... تنباکو (کیسه ای ۵ تومان)، چای کلکته، آب لیمو، خربزه، پنبه، ... قاطر، تفنگ و ..."
بازار اصفهان، افزون بر کارکرد اقتصادی، کارکرد دینی پررنگی هم دارد. مساجد این بازار با زیبایی خیره کننده خود، دین را از مسیر زیبایی شناسانه ترویج می دهد. مسجد جامع اصفهان در کنار میدان اصلی شهر که به میدان کهنه معروف است، و روی آتشکده ای زرتشتی ساخته شده است. پیش از اسلامی شدن شهر اصفهان، نقش مسجد جامع را آتشکده شهر ایفا می کرده است. مساجد اصفهان دربردارنده همه زیبایی های معماری است که معماران آن روزگار آنها را در خور جلال خدایی می دانستند. مسجد جامع اصفهان در طول تاریخ کارکرد محکمه، محل تجمعات سیاسی و مجلس را داشته است. در این مسجد انواع هنرهای ایرانی، از گنبدسازی گرفته تا نقاشی، خوش نویسی، حجاری و منبت کاری دیده می شود. تعداد زیادی از حجره های بازار اصفهان از جمله املاک وقفی وابسته به مساجد هستند و حجره داران مبلغ کرایه ناچیز وقف را می پردازند.
به جز مسجد جامع، ۳۴ باب مسجد در محدوده بازار اصفهان به طور مرتب پراکنده شده اند. هدف از پراکندگی مساجد آن است که بازاریان بتوانند در مدتی کوتاه به انجام فرایض دینی بپردازند و به سر کار برگردند.
بر اساس آماری که سازمان اوقاف ارایه داده، تعداد ۱۸ مدرسه دینی در بازار اصفهان واقع هستند. مدرسه آقا کافور، مدرسه اسماعیلیه، مدرسه ذوالفقار، مدرسه حکمتیه، مدرسه حاج شیخ محمدعلی، مدرسه جده بزرگ، مدرسه جده کوچک، مدرسه صدر، مدرسه عربان و مدرسه چهارباغ (معروف به مدرسه مادر شاه) از جمله مدارس بازار اصفهان هستند.
ساختمان مدارس اصفهان به سراها و کاروانسراها شباهت دارد. دورادور حیاط مدارس ساختمانی است که بیشتر دو طبقه است. حجره های سکونت طلاب و مدرسان، کتابخانه، سرویس های بهداشتی، اتاق خادم، چراغدار هم در مجموعه مدرسه بوده است.
مدارس بازار اصفهان را بازاریان از لحاظ مادی و معنوی حمایت می کردند. انگلبرت کمپفر، سیاح آلمانی، درباره شکوه مدارس صفوی نوشته که بنای فیزیکی آنها از بنای مدارس اروپایی بهتر است و حقوق یکصد تومانی معلمان مدارس را رشک انگیز خوانده است.
افزون بر اینها، در بازار اصفهان ۱۱ باب حمام وجود داشته که بیشتر آنها تعطیل شده اند. حمام شاه، حمام خسروآقا (تخریب شده)، حمام شاهزاده، حمام علیقلی آقا و حمام بیگدلی از جمله حمام های این بازار است.
یکی از چشم نوازترین بخش های بازار اصفهان، قیصریه است. قیصریه در شمال میدان نقش جهان و در دوردی اصلی بازار واقع است. نقاره خانه بازار اصفهان هم در قیصریه جای گرفته است. قدیمی ترین نقاره خانه شهر در مسجد آغاسی میدان کهنه بود. در دوره صفویه نقاره خانه به میدان نقش جهان و طبقه بالای ورودی قیصریه منتقل شد. پیش از ورود ساعت به ایران، نقاره خانه ها کاربرد اعلام زمان و اوقات شرعی را داشتند.
سردر بازار قیصریه را استاد علی اکبر اصفهانی در سال ۱۰۱۱ ه.ق (۱۶۰۲م) ساخته است. این قیصریه دارای در ورودی بزرگ و دو سکوی سنگی در اطراف است. در برخی منابع تاریخی آمده است که اصل بنای قیصریه در سال ۱۰۰۰ ه.ق. و با برداشت از قیصریه تبریز ساخته شد. سردر قیصریه با نقاشی هایی از جمله نقاشی شکار شاه عباس اثررضا عباسی تزیین شده که تا حد زیادی از بین رفته و کمتر اثری از آنها بر دیوار مانده است. تصاویر عمارت عالی قاپو و بخشی از نقاشی های کاخ چهل ستون، که در نزدیکی بازار اصفهان واقع شده، اثر رضا عباسی است.
تابلوی دیواری دیگر سردر قیصریه، زن و مرد اروپایی مقیم ایران را نشان می دهد که جام باده به دست بر سر میزی نشسته اند. این نقاشی در اثر فرسایش از بین رفته و تنها رنگ هایی از آنها باقی مانده است. اما نقاشی های بخش غربی سردر، که شکار شاه عباس را نشان می دهد سالم تر است.
بازار اصفهان دستخوش تغییرات بسیاری بوده و برخی ساختمان های قدیمی آن تخریب شده است. مهمترین آسیب را حمام های قدیمی این بازار دیده اند. با این همه، بازار اصفهان نسبت به سایر بازارهای قدیمی ایران کمتر دچار فرسایش و تخریب شده است. با وجود آسیب هایی که گذشت زمان بر بازار اصفهان وارد آورده، کمتر بازاری همچون بازار اصفهان سرپا مانده و بازاریان دغدغه نگهداری از آن را دارند.
