جمال خاشقجی که بود؟

سرنوشت جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار منتقد سعودی که در کنسولگری عربستان در استانبول ناپدید شد، همچنان در هاله‌ای از ابهام است. روز دوشنبه دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا گفت: برداشت او از مکالمه با پادشاه سعودی این بود که احتمالاً «قاتلان خودسر» در ناپدید شدن او دست داشته‌اند.
 
کمی بعد رسانه‌های آمریکایی و از جمله سی‌ان‌ن به نقل از منابع خود گزارش کردند که عربستان در تدارک توضیح نحوه کشته شدن جمال خاشقجی است و احتمالاً خواهد گفت که او در جریان بازجویی کشته شده است.
مروری بر زندگی و فعالیت‌های جمال خاشقجی
پیش از این هم مقام‌ها و رسانه‌های ترکیه‌ اعلام کرده بودند که در «تیم ضربت» سعودی که با دو هواپیمای اختصاصی به استانبول سفر کرده بودند، پزشک قانونی ارشد عربستان همراه با یک اره برقی حضور داشته است و جسد خاشقجی احتمالاً تکه‌تکه شده است.
 
اما آیا تنها مقالات و تحلیل های انتقادی خاشقجی از حکومت سعودی، توجیه‌کننده چنین اقدامی می‌تواند باشد؟ واقعیت این است که در پشت چهره اطلاح‌طلب و ترقی‌خواه جمال خاشقجی، شخصیت اسرارآمیز دیگری مرتبط با سازمان‌های اطلاعاتی سعودی و غربی نیز نهفته بود.
 
جوانی و تحصیلات
 
جمال خاشقجی روزنامه‌نگار، نویسنده و مدیر و سردبیر پیشین کانال خبری العرب‌نیوز بود. او همچنین سردبیر روزنامه سعودی الوطن بود و آن را به پایگاه ترقی‌خواهان سعودی تبدیل کرده بود.
 
خاشقجی در سال ۲۰۱۷ از عربستان گریخت. او می‌گفت که حکومت عربستان او را از دسترسی به توئیتر محروم کرده و سپس مقالاتی در انتقاد از رژیم سعودی می‌نوشت. او بخصوص از منتقدین سرسخت محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و ملک سلمان پادشاه این کشور بود. او همچنین با دخالت عربستان سعودی در یمن مخالفت می‌ورزید.
 
جمال خاشقجی در سال ۱۹۵۸ (۱۳۳۷) در شهر مدینه به دنیا آمد. پدر بزرگ ترک‌تبار او محمد خاشقجی همسری سعودی اختیار کرده و پزشک مخصوص ملک عبدالعزیز بنیانگذار پادشاهی سعودی بود.
 
او برادرزاده عدنان خاشقجی دلال اسلحه و میلیاردر معروف سعودی در دهه ۱۹۸۰ است‌که در ماجرای تحویل مخفیانه اسحله توسط آمریکا و اسرائیل به ایران، معروف به ماجرای مک فارلین یا ایران کنترا، دست داشت. او همچین پسر دایی دودی فاید معشوق پرنسس دایانا است.
 
جمال خاشقجی تحصیلات ابتدایی و دبیرستانی را در عربستان گذراند و در سال ۱۹۸۲ (۱۳۶۱) از دانشگاه ایندیانا در آمریکا در رشته مدیریت بازرگانی فارغ التحصیل شد.
 
مسیر حرفه‌ای
 
جمال خاشقجی زندگی کاری را از همکاری با یک کتابفروشی معروف در عربستان از سال ۱۹۸۳ (۱۳۶۱) آغاز کرد و یک سال بعد به همکاری با مطبوعات عربستان پرداخت، و چندی به خبرنگاری برای روزنامه‌ها و مجلات عربی از جمله شرق الاوسط اشتغال داشت.
 
او تا سال ۱۹۹۹ (۱۳۷۸) در کشورهای متعدد خاورمیانه و آفریقا از جمله افعانستان، الجزایر، کویت و سودان به گزارشگری می‌پرداخت و گفته می‌شود که در دوران گزارشگری در افغانستان با سرویس‌های اطلاعاتی عربستان سعودی و آمریکا همکاری داشت.
 
جمال خاشقجی از ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۳ (۱۳۸۱) به سردبیری روزنامه الوطن چاپ سعودی منصوب شد اما بعدتر، به دلیل آنکه اجازه داده بود در روزنامه‌اش مطلبی در انتقاد از ابن تمیمه بنیانگذار وهابیت چاپ شود، به دستور وزارت مطبوعات عربستان از سردبیری الوطن برکنار شد. و از اینجا بود که او در غرب به عنوان فردی آزادی‌خواه و مترقی شهرت یافت.
 
دیدگاه‌های وهابی‌ها و نظرات اخوان‌المسلمین که گزارش‌هایی در مورد عضویت خاشقجی در آن منتشر شده، از ابتدا با یکدیگر در اختلاف و تعارض بوده‌اند.
 
خاشقجی بعد از اخراج از الوطن به لندن رفت و به عنوان مشاور امور مطبوعاتی شاهزاده ترکی الفیصل سفیر وقت عربستان در بریتانیا و سپس آمریکا به کار پرداخت. شاهزاده ترکی الفیصل از سال ۱۹۷۷ تا ۲۰۰۱ به مدت ۲۴ سال رئیس استخبارات عربستان سعودی بود و درست ۱۰ روز پیش از حمله به برج‌های بازرگانی نیویورک در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به طور ناگهانی از سمت خود استعفا داده بود.
 
خاشقجی در سال ۲۰۰۷ بار دیگر به عنوان سردبیر الوطن به کار مشغول شد. اما سه سال بعد چاپ شعری در انتقاد از سلفی‌گری در این روزنامه به استعفای اجباری او منجر شد. او به خارج از عربستان رفت و به عنوان تحلیلگر سیاسی در رسانه‌های ببن‌المللی چون سی‌ان‌ان، بی‌بی‌سی و الجزیره شهرت یافت.
 
خاشقجی در سال ۲۰۱۷ به آمریکا رفت و از سپتامبر ۲۰۱۷ به همکاری با روزنامه واشنیگتن پست پرداخت. او از منتقدین سرسخت محمد بن سلمان ولیعهد قدرتمند سعودی بود و در مقالاتش از مسیر جدید سیاست خارجی عربستان سعودی در دوران محمد بن سلمان انتقاد می‌کرد.
 
او ضمن دفاع از برخی اصلاحات محمد بن سلمان مثل آزاد کردن رانندگی برای زنان، سرکوب رسانه‌ها و منتقدین و بازداشت فعالان زن را محکوم می‌کرد.
 
خاشقجی با داشتن دو میلیون دنبال‌کننده در توئیتر یکی از مشهورترین کارشناسان جهان عرب محسوب می‌شد.
 
زندگی پشت پرده
 
هفته‌نامه اسپکتیتور چاپ بریتانیا در مطلبی که به تازگی منتشر کرده، پرده از جزئیات مهمی از فعالیت‌های خاشقجی برداشته است؛ از جمله اینکه او در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ میلادی در افغانستان و سودان با اسامه بن‌لادن رهبر القاعده روابطی دوستانه برقرار کرد.
 
بر اساس اطلاعات منتشر شده در این گزارش، او در‌آن زمان به خدمت دستگاه اطلاعاتی عربستان که ریاستش با پرنس ترکی بود درآمد، تا بن‌لادن را به آشتی با حکومت سعودی ترغیب کند. او اسامه را در کوه‌های تورا بورا و نیز در سال ۱۹۹۵ (۱۳۷۴) در سودان ملاقات کرد و چند مصاحبه نیز با او انجام داد.
 
خاشقجی تنها فرد خارج از خاندان پادشاهی سعودی بود که از مناسبات نزدیک حکومت سعودی با بن‌لادن تا قبل از حمله به برج‌های بازرگانی آمریکا در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ آگاهی داشت. پس از این حمله، او از بن‌لادن فاصله گرفت.
 
جان بردلی نویسنده و روزنامه‌نگار و کارشناس جهان عرب که با مطبوعات معتبری چون اکونومیست، نیوزویک، دیلی‌تلگراف و اسپکتیتور همکاری دارد و از نزدیک با جمال خاشقجی نیز همکار بوده، در هفته‌نامه اسپکتیتور نوشته است که تمایلات اسلامگرایانه جمال خاشقجی در زرورقی از آزدایخواهی و دموکراسی‌طلبی پیچیده شده بود.
 
خاشقجی از دهه ۷۰ به اخوان المسلمین پیوسته بود، با همان هدف این جنبش: زدودن نفوذ غرب از جهان اسلام. تفاوت و اختلاف او با وهابیت در این بود که خاشقجی بنا به روش اخوان‌المسلمین معتقد بود که حکومت اسلامی باید از طریق انتخابات آزاد در تمام خاورمیانه برقرار شود.
 
جان بردلی می‌‌نویسد توجه تنها به جنبه مردم‌سالاری‌خواهی جمال خاشقی انسان را از فهم درست آنچه در درون دینامیسم قدرت در عربستان سعودی می‌گذرد، دور می‌کند. به اعتقاد جان بردلی خاندان پادشاهی سعودی به صورت مافیایی عمل می‌کند. پیوستن به آن همیشگی است و ترکش می‌تواند موجب مرگ شود و جمال خاشقجی در شبکه چنین خاندانی گیر کرده بود. جان بردلی مرگ خاشقجی را قتلی مافیایی عنوان می‌کند.
 
به نوشته جان بردلی، خاشقجی به دلیل شخصیت و نفوذش به بزرگترین خطر سیاسی برای شاهزاده بن سلمان در خارج از خاندان پادشاهی سعودی تبدیل شده بود و وخیم‌تر از آن او در خارج از خاندان پادشاهی سعودی تنها کسی بود که از ارتباطات نزدیک حکومت سعودی با اسامه بن‌لادن تا قبل از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ آگاه بود. این اطلاعات می‌توانست در صورت بالا گرفتن اختلافات او با خاندان سعودی خطرناک شود.
 
به نوشته جان بردلی خاشقجی زمانی که مشاور پرنس ترکی در لندن و واشنگتن بود بار دیگر با سرویس‌های اطلاعاتی بریتانیا، عربستان و آمریکا مرتبط شد و به اطلاعات داخلی بسیار گرانبهایی دسترسی داشت.
ادعا شده این تصویر برگرفته از دوربین‌های مدار بسته، لحظهر ورود خاشقجی به کنسول‌گری عربستان سعودی را نشان می‌دهد.
 
نشریه اسپکتیتور به نقل از جان بردلی می‌نویسد در سال ۲۰۰۵ (۱۳۸۴) یک مقام رسمی وزارت دفاع آمریکا، پنتاگون، از طرحی فانتزی برای عربستان سعودی به او خبر داده بود. این طرح که جان بردلی آن را مسخره می‌خواند این بود که پادشاهی سعودی برکنار شود و پس از تسلط آمریکا بر نفت سعودی، شورایی از نخبگان عربستان، در مکه، اداره این کشور را در دست گیرد.
 
این مقام پنتاگون گفته بود که ما در این رابطه با گروهی سه نفره در ارتباط هستیم. یکی از این سه نفر به گفته جان بردلی، جمال خاشقجی بود. جان بردلی می‌گوید هرچند این طرح، طرحی فانتزی بیش نبود ولی نشانگر اهمیت خاشقجی در چشم کسانی بود که نقشه‌های دیگری برای عربستان در سر داشتند.
 
جان بردلی در اسپکتیور به نقل از یکی از دوستان خاشقجی می‌نویسد چند هفته پیش، محمد بن سلمان ولیعهد سعودی به خاشقجی بر اساس سنن قبیله‌ای پیشنهاد آشتی‌کنان و تصدی سمت مشاور خود را داده بود. اما خاشقجی این پیشنهاد را تحت عنوان اصول اخلاقی و مذهبی رد کرد و این شاید آخرین اقدامی بود که سقوط مرگبار او را رقم زد.
 
بخصوص که خاشقجی در اوائل سال ۲۰۱۸ حزبی سیاسی در آمریکا تشکیل داده بود به اسم «دموکراسی برای جهان عرب، اکنون» که هدفش تأسیس حکومت اسلامی در سراسر منطقه از طریق انتخابات آزاد بود. به نوشته جان بردلی ،کابوس بن سلمان از قدرت‌گیری یک اپوزیسیون اسلامی به رهبری خاشقجی به واقعیت نزدیک‌تر می‌شد.
 
روزنامه صباح چاپ ترکیه که به دولت این کشور نزدیک است، با چاپ عکس و اسامی افرادی که به گفته این روزنامه اعضای گروه ۱۵ نفره بودند، مدعی شده که سه تن از آنان محافظان شخصی شاهزاده محمد بن سلمان بوده‌اند.
 
در مقابل تمامی این اتهامات ثابت‌نشده، عربستان تا کنون با قاطعیت، دست داشتن در چنین توطئه‌هایی را رد کرده است.