'من عزت انتظامی، بچه سنگلج'

"من برای شما همیشه همان عزتم، بچه ای از سنگلج... همانی که از سیزده سالگی در تماشاخانه های لاله زار با تشویق های شما بزرگ شده‌ام... همانی که همراه شما با دردهای ایران بسیار گریسته ام و با شادی هایش لبخند ها زده ام... "
 
این حرف های عزت الله انتظامی، این بچه محله سنگلج تهران بود که از پیش پرده خوانی در تماشاخانه های لاله زار و کنترلچی سینماها در کوچه برلن شروع کرد و به قله بازیگری در سینمای ایران رسید و به شهرت و محبوبیتی گسترده در میان مردم ایران دست یافت. نام عزت‌الله انتظامی، در تاریخ سینمای ایران با نقش های ماندگاری که در فیلم های گاو، پستچی، اجاره نشین ها، دایره مینا، هزاردستان، ناصرالدین شاه آکتور سینما، بانو، گراند سینما و روسری آبی خلق کرد، باقی است. او یک بازیگر صاحب سبک و بی بدیل در سینمای ایران بود که با اغلب کارگردان های برجسته سینمای ایران مثل داریوش مهرجویی، علی حاتمی، ناصر تقوایی، مسعود کیمیایی و محسن مخملباف کار کرد. انتظامی، بازیگر پرکاری بود و در کارنامه سینمایی اش نام بیش از پنجاه فیلم دیده می شود اما با وجود این پرکاری، سخت گیر هم بود و هر پیشنهادی را نمی پذیرفت و به خاطر دستمزد، به بازی در فیلم هایی که با سلیقه هنری اش مغایر بود تن نداد.
 
سال ها قبل در گفتگو با بی بی سی فارسی، در جواب یکی از مخاطبان گفته بود: "خوشبختانه هنر یک خاصیتی دارد که با پول و این چیزها نمی‌شود آن را به دست آورد... آدم باید واقعی زندگی کند و عاشق کارش باشد. نه پول می تواند خوشبختی بیاورد، نه شهرت. شهرت آرامش آدم را می گیرد. من خوشحالم که سلامت بودم و سلامت زندگی کردم.»
 
از میان فیلم هایی که بازی کرده بود، از بازیگری در فیلم های گاو داریوش مهرجویی، حاجی واشنگتن علی حاتمی و ناصرالدین شاه آکتور سینمای محسن مخملباف، به عنوان سخت ترین تجربه های بازیگری اش یاد می کرد. قریحه سرشار، خلاقیت و انعطاف پذیری و طنز از ویژگی های انتظامی در حرفه بازیگری بود. او قابلیت بازی در هر نقشی را که به سن و سال او می خورد داشت و به همین دلیل توانست در ژانرهای متفاوت و در نقش های متفاوت از کمدی تا درام های تاریخی ظاهر شود.  
در فیلم رئالیستی و سیاه «دایره مینا»، در نقش سامری، یک دلال خون سودجو و فاسد ظاهر شد که با فروش خون آلوده معتادها کاسبی می کرد؛ فیلمی که به خاطر رئالیسم انتقادی گزنده اش و هجو نظام پزشکی در ایران و برملا کردن فساد و تباهی اجتماعی در زمان شاه، توقیف شد و بعد از انقلاب به نمایش درآمد. در کمدی «اجاره نشین ها» نیز در نقش عباس آقا سوپرگوشت، مردی حریص و طماع، شخصیت متفاوتی ارائه کرد.
بر صحنه تئاتر
عزت الله انتظامی در سال ۱۳۰۳ در تهران متولد شد. فعالیت های تئاتری اش را در دهه بیست و از سن ۱۴سالگی، با پیش پرده خوانی در تماشاخانه‌های لاله‌زار تهران آغاز کرد. نمایش «التیماتوم» نوشته پرویز خطیبی و به کارگردانی اصغر تفکری، نخستین تجربه بازیگری او در تئاتر بود. انتظامی بعد از کودتای ۲۸ مرداد دستگیر شد و مدتی را در زندان سپری کرد و بعد از آزادی از زندان به آلمان رفت و در شهر هانوفر در کلاس شبانه سینماتئاتر تحصیل کرد. او بعد از پایان تحصیلاتش در آلمان در سال ۱۳۳۶ به ایران بازگشت و در اداره هنرهای دراماتیک تهران به کار مشغول شد و همزمان با علی نصیریان به همکاری پرداخت. "هیاهوی بسیار برای هیچ" اثر شکسپیر و "خانه عروسک" اثر ایبسن، بازرس اثر گوگول و جعفرخان از فرنگ برگشته نوشته حسن مقدم، از جمله نمایش هایی است که او در این دوره به روی صحنه برد. بازی در نمایش های چوب به دست‌های ورزیل و آی با کلاه آی بی‌کلاه (نوشته های ساعدی) به کارگردانی جعفر والی، دو سرِ پل به کارگردانی اسماعیل شنگله و بلبل سرگشته به کارگردانی علی نصیریان از فعالیت های دیگر او در این زمان است.
 
انتظامی مدتی نیز در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و نزد استادانی چون حمید سمندریان، بهرام بیضایی و اسماعیل شنگله، به فراگیری تئاتر به صورت آکادمیک پرداخت.
گاو؛ جهش بزرگ بازی در نقش کوتاهی در فیلم واریته بهاری (۱۳۲۸) ساخته پرویز خطیبی، نخستین تجربه بازیگری انتظامی در سینما بود اما این بازی در فیلم موج نویی گاو ساخته داریوش مهرجویی بود که نام او را پرآوازه ساخت و به یکی از مهمترین نقش های او در کارنامه بازیگری اش تبدیل شد. بازی انتظامی در گاو، آنقدر قوی و تاثیرگذار بود که جای او را در سینمای ایران تثبیت کرد. در این فیلم، او نقش مردی روستایی به نام مشد حسن را بازی کرد که با مرگ گاوش که تنها منبع درآمد زندگی اش بود، کارش به جنون می کشد.
 
به اعتقاد مهرجویی، انتظامی در فیلم گاو، عمیقاً در نقش خودش فرو رفته بود و یکی از بهترین اجراهای سینمایی‎اش بود. همکاری انتظامی با مهرجویی بعد از گاو نیز با فیلم های آقای هالو، پستچی، دایره مینا، مدرسه ای که می رفتیم، شیرک، بانو، هامون، اجاره نشین ها و میکس ادامه پیدا کرد. بازی انتظامی در فیلم بانو ساخته داریوش مهرجویی در نقش نوکری فرصت طلب به نام قربان سالار، با آن گریم عجیب و چشمان وغ زده، بعد از فیلم گاو، شاید نامتعارف ترین نقشی بود که او بر پرده سینما آفرید. او در فیلم پستچی که اقتباسی از نمایشنامه وویتسک اثر کارل گئورگ بوشنر بود، در نقش نیت الله خان، ارباب مستبدی بازی کرد که اقتدارش را در گذر جامعه از سنت به مدرنیته و غربی شدن جامعه از دست می داد.
نقش های تاریخی
بازی در فیلم های تاریخی و در نقش شخصیت های تاریخی یا شبه تاریخی، بیانگر وجه دیگری از قابلیت های بازیگری انتظامی بود که با بازی در فیلم های علی حاتمی مثل ستارخان، حاجی واشنگتن، کمال الملک و جعفرخان از فرنگ برگشته و سریال هزاردستان آغاز شد و بعد با فیلم هایی مثل ناصرالدین شاه آکتور سینما ساخته محسن مخملباف، گراند سینما ساخته حسن هدایت، شیرسنگی و در مسیر تندباد ساخته جعفری جوزانی و روز واقعه ساخته شهرام اسدی، ادامه پیدا کرد.
انتظامی در فیلم تاریخی ستارخان، در نقش حیدرعمواوغلو، انقلابی مشروطه خواه، ظاهر شد. یکی از بازی های به یادماندنی انتظامی در سینما، بازی او در نقش حسینقلی صدرالسلطنه، نخستین سفیر ایران در آمریکا در فیلم حاجی واشنگتن ساخته علی حاتمی بود. حاجی واشنگتن، داستان طنزآمیز و در عین حال غم انگیز مردی سنتی و مذهبی بود که در فضایی گروتسک و بیگانه با روحیات شرقی اش گرفتار شده بود و غم دوری از وطن و خانواده و تنهایی، ذره ذره او را از پا درمی آورد و انتظامی این نقش پیچیده را با قدرت اجرا کرد. سریال هزاردستان ساخته علی حاتمی، تنها سریال تلویزیونی بود که انتظامی در آن بازی کرد. در این سریال، انتظامی در نقش خان مظفر (هزاردستان) ظاهر شد، مردی مقتدر و مرموز که در پشت پرده وقایع سیاسی- اجتماعی آغاز قرن بیستم در ایران بود و حاتمی او را با الهام از شخصیت تاریخی عبدالحسین میرزا فرمانفرما خلق کرده بود.
 
در فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما ساخته محسن مخملباف، بار دیگر در نقش سلطان صاحبقران ظاهر شد. او پیش از آن نیز در فیلم کمال‌الملک علی حاتمی، این نقش را بازی کرده بود. در مورد بازی اش در نقش ناصرالدین شاه در فیلم کمال‌الملک گفته بود: "قبل از این که بروم سر فیلم خانه عنکبوت، حاتمی به من زنگ زد و پیشنهاد بازی در فیلم کمال‌الملک را داد. اما قبول نکردم. گفتم: جمشید مشایخی در سریال سلطان صاحبقران، نقش ناصرالدین شاه را طوری بازی کرده که آدم کیف می‌کند حالا دیگر من چه چیزی می‌توانم به آن نقش اضافه کنم؟"
 
صادق کرده ساخته ناصر تقوایی، فیلمی در ژانر تریلر جنایی بود که بر اساس ماجرایی واقعی ساخته شده بود و داستان مردی قهوه چی را روایت می کرد که بعد از تجاوز یک راننده کامیون به همسرش و کشتن او، از راننده های کامیون در جاده ها انتقام می گرفت. در این فیلم، انتظامی، نقش ژاندارمی را بازی می کرد که در وضعیت دراماتیک بین عواطف خانوادگی و وظیفه حرفه ای اش قرار می گرفت و باید با دامادش (مرد قهوه چی) مقابله می کرد.
 
بازی انتظامی در فیلم ملکوت ساخته خسرو هریتاش در نقش دکتر حاتم، از معدود کارهای دیده نشده اوست. فیلمی که تنها یک بار در جشنواره جهانی فیلم تهران در سال ۱۳۵۵ به نمایش درآمد و پس از آن هیچگاه رنگ پرده را به خود ندید. خانه عنکبوت ساخته علیرضا داوودنژاد، از نخستین فیلم های بعد از انقلاب بود که انتظامی در آن بازی کرد. انتظامی در فیلم گاوخونی ساخته بهروز افخمی که تلاشی جسورانه برای به تصویر درآوردن رمانی ذهنی و غیرخطی از جعفر مدرس صادقی بود، در نقش پدر راوی ظاهر شد. در فیلم روسری آبی رخشان بنی اعتماد، نقش رسول رحمانی، کارخانه داری را بازی کرد که به خاطر عشقش به نوبر کردانی کارگر فقیر کارخانه اش، در برابر خانواده، سنت و شکاف طبقاتی قرار می گرفت.
 
فیلم حکم، تنها همکاری انتظامی با مسعود کیمیایی بود؛ فیلمی در ژانر گانگستری و نوآر که انتظامی در آن نقش گانگستری به نام رضا را بازی می کرد. انتظامی در مورد همکاری اش با کیمیایی در فیلم حکم به بی بی سی فارسی گفته بود: «در روزنامه ها خواندم که آقای کیمیایی برای فیلم حکم مرا انتخاب کرده است. ما با هم سلام و علیک داشتیم و من از کارهایش خوشم می آمد و برایش احترام قائل هستم. به هر حال ایشان سبک کار خود را همیشه انجام می داد. وقتی مرا خواستند و رفتم دفترشان یک وحشت و ترسی مرا گرفته بود. اینکه با کارگردانی دارم کار می کنم که تا الان کار نکرده بودم و سر پیری اصلا نمی توانم راه بروم. کارگردانی که با هنرپیشه های بزرگ سینمای ایران کار کرده بود."
 
یکی از حسرت های زندگی انتظامی این بود که نتوانست با بهرام بیضایی کار کند: " آقای بیضایی استاد من بوده و به کارش علاقمند هستم. با بیضایی کار نکردم، ولی شاگردش بودم. در دانشگاه که تئاتر چین را درس می داد و من بلد نبودم جواب بدم. یاد بهرام به خیر. همیشه برایش احترام قائل هستم."
 
انتظامی به خاطر بازی هایش، جوایز سینمایی خارجی و داخلی بسیاری کسب کرد. جایزه هوگوی جشنواره فیلم شیکاگو برای بازی او در فیلم گاو، و جایزه سپاس بهترین بازیگر برای فیلم آقای هالو، از جوایزی است که در سال های پیش از انقلاب به او تعلق گرفت. بعد از انقلاب نیز سه بار به خاطر بازی در فیلم های «گراند سینما» ساخته حسن هدایت، روز فرشته و گاوخونی، هر دو ساخته بهروز افخمی، برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر در جشنواره فیلم فجر شد. او همچنین سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد را برای بازی در فیلم خانه ای روی آب ساخته بهمن فرمان آرا به دست آورد.
 
آخرین فیلم انتظامی در سینما، فیلم حادثه ای و پرهزینه راه آبی ابریشم ساخته محمد بزرگ نیا بود که در نقش فرعی یک برده فروش ظاهر شد.
 
در پاسخ به این سوال خوانندگان بی بی سی فارسی که در بازیگری چه نقطه ای مانده که به آن نرسیدید، گفته بود: "نقطه خاصی در هنر وجود ندارد که بگویم به آن رسیدم و یا نرسیدم. همین که من توانستم یک مدتی در سینما کار کنم و جزو کسانی باشم که تماشاگری به من توجه بکند و این سوال را از من بپرسد، راضی ام."
 
از میان بازیگران خارجی، جودی فاستر، نیکول کیدمن و تام کروز را تحسین می کرد و بازی فاستر را با سوسن تسلیمی مقایسه می کرد. بازی تام کروز در فیلم مرد بارانی را تحسین می کرد و می گفت آن را حتی از بازی داستین هافمن هم بیشتر دوست دارد. از میان بازیگران ایرانی نیز همیشه از پرویز پرستویی ستایش می کرد.
دخالت در سیاست
با اینکه انتظامی، در سال های دهه سی، به خاطر گرایش های سیاسی اش، چند بار دستگیر شد اما به دخالت مستقیم سینماگران در سیاست اعتقادی نداشت. در این مورد گفته بود: " هنرمندان نباید مثل فعالان سیاسی راه بیفتند. من فکر می کنم آنها باید از طریق هنر حرف هایشان را بزنند. البته من در ایران زندگی می کنم و نمی توانم به مسائل جامعه ام بی تفاوت باشم اما اینکه بیایم و در انتخابات شرکت کنم و خودم را کاندید کنم، این کار من نیست و نباید از من توقع داشت. من جور دیگری دارم خدمت می کنم."
 
با این حال، نام او در سال های اخیر به خاطر موضع گیری ها و واکنش های سیاسی اش در رسانه ها مطرح بوده است. انتشار عکس های انتظامی در کنار اسفندیار رحیم مشایی و محمود احمدی‌نژاد در وزارت کشور در روز نام‌نویسی داوطلبان ریاست جمهوری اسلامی در سال ۱۳۹۲، جنجال زیادی به پا کرد و به منزله حمایت این بازیگر سرشناس و محبوب از احمدی نژاد و مشایی تعبیر شد. اما انتظامی، با انتشار نامه‌ای خطاب به مردم ایران، ضمن انکار این موضوع، به بهره برداری سیاسی مشایی و همراهانش از حضورش در وزارت کشور اعتراض کرد. انتظامی همچنین در اسفند ماه ۱۳۹۴ با نوشتن نامه ای به حسن روحانی رئیس جمهور ایران، از او خواست که به وعده اش در مورد رفع حصر میرحسین موسوی، مهدی کروبی و زهرا رهنورد عمل کند.
 
کتاب های آقای بازیگر نوشته هوشنگ گلمکانی، من عزتم، بچه سنگلج نوشته غزاله سلطانی و جادوی صحنه، زندگی تئاتری عزت‌الله انتظامی نوشته اعظم کیان‌افراز، از جمله منابع مکتوب در شناخت عزت الله انتظامی و کارنامه بازیگری او در تئاتر و سینماست.