هزینه جنگ سوریه برای ایران چقدر است؟

جنگ داخلی سوریه، تقریبا هفت ساله شده است. اعتراض‌های خیابانی در زمستان ۱۳۸۹، به سرعت تبدیل به یک جنگ داخلی تمام عیار شد. و ایران، از همان آغاز برای حمایت از حکومت بشار اسد کمک‌های تسلیحاتی را آغاز کرد. تا جایی که در نیمه اول سال ۱۳۹۰، اتحادیه اروپا سه عضو ارشد سپاه پاسداران و نیروی قدس سپاه را به دلیل "تامین تجهیزات و پشتیبانی از سرکوب معترضان در سوریه" تحریم کرد.
 
حمایت‌های ایران با بالا گرفتن جنگ داخلی سوریه ابعاد گسترده‌تری یافت و از کمک‌های تسلیحاتی و آنچه مقام‌های ایران "کمک‌های مستشاری" می‌خوانند به کمک‌های مالی و تجاری رسید.
 
فارغ از ابعاد سیاسی حمایت ایران از حکومت بشار اسد، این سوال مطرح است که حدود هفت سال دخالت تمام عیار ایران در جنگ داخلی سوریه، برای تهران چقدر خرج داشته است؟
 
در سال‌های اخیر، این سوال بارها به خصوص در میان گروه‌های مخالف یا منتقد حکومت ایران مطرح شده است. در داخل کشور در جریان اعتراض‌های دی ۱۳۹۶، خرج کردن برای سوریه در شعارهای معترضان شنیده شد. در این گزارش تلاش شده است که بعضی از ادعاهای مطرح شده درباره حجم کمک‌های مالی ایران به سوریه راستی‌آزمایی شود و به برآوردی از حجم کمک‌های مالی به دمشق به دست بیاید.
"برآوردها" از هزینه سالانه ایران در سوریه
 اقتصاد ایران در مقایسه با کشورهای توسعه یافته، اقتصادی شفاف شناخته نمی‌شود و همچنین ارزش‌گذاری بعضی از خدمات (مثل اعزام نیرو) یا کمک‌های تسلیحاتی، بسیار دشوار و گاهی به دلیل نبود اطلاعات کافی، ناممکن است. با این حال در سال‌های اخیر، برآوردهایی از حجم کمک‌های ایران به سوریه مطرح شده است.
آخرین سفر بشار اسد به تهران، در آغاز نا آرامی‌های سوریه، مهر ۱۳۸۹ (۲۰۱۰ میلادی) - سازمان ملل: سالی ۶ میلیادر دلار (نصف یارانه‌های نقدی)
 
شاید قابل اتکاترین رقم، برآورد دفتر نماینده سازمان ملل در امور سوریه، استفان دی میستورا باشد. جسی شاهین سخنگوی این دفتر گفته برآورد سازمان ملل این است که ایران به طور متوسط "سالی ۶ میلیارد دلار" (معادل ۲۲ هزار میلیارد تومان با نرخ دلار بانک مرکزی) در سوریه هزینه می‌کند.
 
برای مقایسه، این برآورد به معنی آن است که ایران، سالانه حدودا به اندازه نصف بودجه پرداختی یارانه‌های نقدی به سوریه کمک کرده است. اگر ایران این رقم را به صورت منظم در شش سال جنگ داخلی سوریه هزینه کرده باشد، به معنی پرداخت ۳۶ میلیارد دلار است. این رقم، حدود سه برابر بودجه دفاعی سالانه ایران است.
 
- برآوردهای مستقل: ۱۴ تا ۱۵ میلیارد دلار در دو سال اول
 
یکی دیگر از عددهای مطرح شده، برآورد ندیم شهادی، استاد اقتصاد در دانشگاه تافتس در ماساچوست آمریکا است. آقای شهادی برآورد کرده است که ایران در سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳، یعنی زمانی که حکومت بشار اسد تقریبا تمام منابع درآمد خود را از دست داده بود، بین ۱۴ تا ۱۵ میلیارد دلار به سوریه کمک کرده است.
 
آقای شهادی به بی‌بی‌سی فارسی گفته است که به دلیل به گفته او "ورود گروه‌های متعدد که تحت حمایت مالی سپاه پاسداران ایران هستند، از جمله گروه‌هایی از عراق و افغانستان، برآورد هزینه‌های ایران در سال‌های بعد از ۲۰۱۳ میلادی بسیار دشوار است." اما برآورد آقای شهادی به عددی که سازمان ملل متحد اعلام کرده (سالی حدود ۶ میلیارد دلار) نزدیک است.
 
- برآورد اسرائیل: "میلیاردها دلار" سوریه، ۸۰۰ میلیون دلار حزب الله و ۷۰ میلیون دلار حماس
 
مقام‌های ارتش اسرائیل، در سال‌های اخیر عددهایی درمورد حمایت‌های مالی ایران از گروه‌های به گفته آنها "تروریستی" اعلام کرده‌اند.
 
در مورد سوریه، گادی آیزنکوت، فرمانده ستاد کل ارتش اسرائیل، هم‌زمان با اعتراض‌های دی ماه ۱۳۹۶ در ایران گفت که تهران از سال ۲۰۱۲ "میلیاردها دلار" در سوریه خرج کرده است. او گفت در حال حاضر ایران دو هزار نیروی ایران، ۱۰ هزار نیروی غیر ایرانی و ۸ هزار نیروی حزب الله لبنان را به خاک سوریه اعزام کرده است.
 
وزارت دفاع اسرائیل همچنین پاییز گذشته گفت که برآورد می‌کند ایران سالی ۸۰۰ میلیون دلار به حزب الله و ۷۰ میلیون دلار به حماس و گروه‌های دیگر نوار غزه پرداخت می‌کند.
قاسم سلیمانی در جمع نیروهای لشکر فاطمیون که متشکل از نیروهای افغان است (زمان نا معلوم) در مورد هزینه‌ نیروهایی که ایران به سوریه فرستاده است، پارسال نیویورک تایمز گزارشی منتشر کرد و به نقل از یکی از نیروهای افغان که از طریق سپاه فاطمیون به سوریه رفته بود، مبلغ دستمزد ماهانه این نیروها را ۸۰۰ دلار اعلام کرده بود. منابع دیگر هم مبلغ‌هایی حدود این را تأیید می‌کنند. با این حساب اگر تعداد این نیروها آن طور که اسرائیل برآورد می‌کند، ۱۰ هزار نفر باشد، هزینه سالانه تنها پرداخت دستمزد آنها برای ایران حدود ۱۰۰ میلیون دلار خواهد بود، با این تاکید که این رقم تنها یک برآورد است.
 
- برآورد دولت باراک اوباما: "کوچک"
 
درزمان مذاکرات هسته‌ای ایران و گروه ۵+۱، مسئله رفع تحریم‌ها و آزاد شدن پول‌های مسدود شده ایران در بانک‌های خارجی، سوال از رسیدن این پول‌ها به دست بشار اسد را مطرح کرده بود. در آن زمان دولت باراک اوباما، برآوردهای "چند صد یا چند ده" میلیاردی را دور از واقعیت دانست. باراک اوباما در یک گفت‌وگوی تلویزیونی، گفت که "خطر ایران به خاطر پولدار بودنش نیست، بودجه سالانه دفاعی ایران حدود ۱۵ میلیارد دلار است، در حالی که بودجه دفاعی کشورهای خلیج فارس ۱۵۰ میلیارد دلار است."
 
و بعد از آن جک لو، وزیر وقت دارایی آمریکا هم بودجه‌ای که ایران برای سوریه کنار می‌گذارد را "کوچک" خواند و گفت "با وجود ناچیز بودن این بودجه، باید هشدار بمانیم و با یا بدون توافق هسته‌ای با اقدامات بی‌ثبات کننده ایران در منطقه مقابله کنیم."
خط اعتباری: حدود ۶ میلیارد دلار دمشق، بهمن ۱۳۹۶ واضح‌ترین کمکی که ایران به حکومت سوریه کرده است، باز کردن خطوط اعتباری است. صندوق بین‌المللی پول این اعتبارها را "تنها کمک مالی رسمی" به حکومت سوریه در فاصله سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ میلادی خوانده است. این صندوق مجموع کمک‌های ایران در قالب خطوط اعتباری (Line Of Credit) را ۵ میلیارد و ۸۷۰ میلیون دلار اعلام کرده است که مطابق جدول زیر تخصیص داده‌ شده است. علاوه بر این اعتبارها، سازمان توسعه تجارت ایران هم مهر گذشته از "اختصاص خطوط اعتباری خاص" برای صادرات به عراق و سوریه خبر داد. اما جزئیات بیشتری درباره سقف این اعتبار اعلام نشده است با این حال بعضی از منابع سوری، سقف اعتبارات ایران را ۶ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار اعلام کرده‌اند که به رقم بالا نزدیک است.
 
خط اعتباری یعنی چه؟
 
خط اعتباری، در بازارهای مالی به قراردادی بین یک موسسه مالی و یک مشتری گفته می‌شود که به زبان ساده، سقف یک وام کوتاه یا بلند مدت را تعیین می‌کند. برای مثال خط اعتباری یک میلیارد دلاری ایران برای دولت سوریه، یعنی دمشق می‌تواند تا سقف یک میلیارد دلار از ایران کالا بخرد یا براساس مفاد قرارداد، پول نقد قرض کند و در عوض باید باز هم طبق قرارداد، سود پولی که قرض می‌کند را بپردازد، یا کل وام را در موعد مشخص بازپرداخت کند.
 
درمورد سوریه، دولت ایران جزئیات قرارداد با دمشق را منتشر نکرده است. اما رئیس سابق بانک مرکزی ایران، ابراهیم مظاهری پارسال در یک مناظره با عنوان "روابط اقتصادی ایران با کشورهای جهان سوم، صدقه یا سرمایه‌گذاری؟" گفت که بعضی از دولت‌ها، برای کمک مالی به کشورهای خارجی با اعطای خطوط اعتباری "مجلس را دور می‌زنند".
تجارت با کشور جنگ‌زده: یک میلیارد و ۲۰۰ میلون دلار دمشق، بهمن ۱۳۹۶ مقام‌های ایران گفته‌اند که حدود ۶ میلیارد دلار اعتباراتی که در اختیار دمشق گذاشته شده است، برای تجارت کالا است. اما مشخص نیست چه مقدار از این اعتبار تاکنون مصرف شده است. گرچه سه بار بالارفتن حجم اعتبار می‌تواند به معنی نیاز به اعتبار بیشتر برداشت شود.
 
از آنجا که این اعتبارها بین سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳ در نظر گرفته شده است، می‌توان با محاسبه حجم تجارت دو کشور از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ به برآوردی از اندازه تجارت رسمی دو کشور رسید. این رقم از آن جهت اهمیت دارد که می‌تواند برآوردی از آنچه حکومت ایران، تجارت "بخش خصوصی" ایران با سوریه می‌خواند، به دست بدهد.
ارزش کالاهایی که از سال ۱۳۹۰ تا هشت ماه اول ۱۳۹۶ از گمرک ایران به سوریه صادر شده است، به یک میلیارد و ۳۱۳ میلیون دلار می‌رسد. واردات ایران از سوریه هم در این مدت، حدود ۹۱ میلیون دلار ارزش داشته است. بنابراین تراز تجاری دو کشور در زمان جنگ، به منفی یک میلیارد و ۲۲۱ میلیون دلار می‌رسد. این رقم با فرض اینکه سوریه با صاردات کالا به ایران، بخشی کوچکی از واردات را جبران کرده باشد، می‌تواند به عنوان بدهی سوریه به ایران در نظر گرفته شده باشد.
 
چرا که براساس برآوردهای صندوق بین‌المللی پول، در این سال‌ها سوریه "به هیچ عنوان" توان تسویه حساب‌های بین‌المللی خود را نداشته است.
 
ایران چه داده و چه گرفته؟
 
نگاهی به اجناس مبادله شده بین دوکشور در این سال‌ها نشان می‌دهد که به طور متوسط، ارزش هر کیلو کالایی که ایران به سوریه صادر کرده، دو برابر ارزش هر کیلو کالایی است که سوریه به ایران صادر کرده است. فهرست اقلام هم نشانمی‌دهد که عمده واردات ایران از سوریه، روغن زیتون و بعضی از دانه‌های روغنی و ادویه‌جات است. در مقابل سوریه از ایران تجهیزات پزشکی، صنعتی، فولاد و آهن و مصالح ساختمانی وارد کرده است.
هزینه‌های "غیر نظامی": ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار کاروان کمک‌های ایران در سوریه (زمان نامعلوم) محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران، پارسال در اجلاسی در مورد جلب کمک‌های بشردوستانه برای مردم سوریه که در لندن برگزار شد گفت که ارزش کمک‌های بشر دوستانه ایران از آغاز جنگ، حدود ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بوده است. او گفت این پول ارزش کمک‌های دارویی، تجهیزات پزشکی، خوراک و اقلام مصرفی دیگر است.
 
این رقم از آن جهت اهمیت دارد، که جزو معدود کمک‌هایی است که احتمالا، مستقیم به حکومت بشار اسد رسیده است چون ایران مخالفان بشار اسد را به رسمیت نمی‌شناسد و مانند دمشق مخالفان را "ترورویست" می‌داند. با این حساب بعید است که این پول غیر از دمشق به جای دیگری رفته باشد.
 
البته حکومت سوریه، به صورت غیر مستقیم به کمک‌های بین‌المللی دسترسی دارد. سازمان ملل برای کمک‌رسانی در خاک سوریه، در بعضی از مناطق - و حالا در بیشتر مناطق - نیاز به اجازه یا کمک ارتش سوریه دارد. سازمان ملل همچنین برای کمک‌رسانی نیاز به خرید خدمات و کالا در خاک سوریه دارد و این خدمات را تنها می‌تواند از فهرستی از شرکت‌های مورد تأیید حکومت سوریه بخرد. گزارش‌هایی از وابسته بودن این شرکت‌ها به حکومت سوریه منتشر شده و با این حساب میلیاردها دلار پول از مسیر سازمان ملل، غیر مستقیم به حکومت سوریه رسیده است. البته باز هم برآورد دقیقی وجود ندارد.
بازسازی عتبات عالیات: هزینه نامعلوم ساخت مهمانسرا مقابل مقبره زینب کبری در دمشق که قرار است در اختیار آستان قدس رضوی قرار بگیرد ستاد بازسادی عتبات عالیات، همان طور که از نامش مشخص است، برای بازسازی مکان‌های مقدس شیعیان در عراق تشکیل شده است اما حالا در سوریه هم حضور دارد. این سازمان ادعا می‌کند که بودجه دولتی ندارد و به گفته مسئولانش، بودجه خود را تنها از "کمک‌های مردمی" و "کمک بعضی از شرکت‌های خصوصی" تامین می‌کند. گرچه بعضی از مخالفان حکومت ایران می‌گویند این ستاد آشکارا از امکانات دولتی استفاده می‌کند.
 
این ستاد تاکنون "مرمت" مقبره زینب کبری (از زنان مقدس شیعیان) را در دمشق تمام کرده و در حال ساخت یک "مهمانسرا" مقابل مقبره است (عکس بالا) که بعد از تکمیل به گفته مسئولان این ستاد "در اختیار آستان قدس رضوی" قرار خواهد گرفت.
 
همچنین شهرداری مشهد، در حال ساخت یک "بوستان" در نزدیکی این مقبره است. این ستاد رقم مشخصی از هزینه‌هایی که در سوریه کرده است را منتشر نکرده، اما در یک مورد از هزینه ۱۰۰ میلیون تومان، برای تجهیز این مقبره خبر داده است. مقام‌های این ستاد گفته‌اند که بیشتر هزینه‌ها را "مردم مومن خوزستان" پرداخت کرده‌اند.
کمک ایران، جایگزینی برای درآمد نفت سوریه؟ پخش نفت در شهر اعزاز سوریه، صادرات نفت قبلا از جنگ منبع درآمد اصلی این کشور بود بانک جهانی در تازه‌ترین برآوردش می‌گوید درآمد سوریه از نفت، در سال ۲۰۱۱ حدود ۴ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار بود، که در سال ۲۰۱۵ (حدود دوسال پیش) درآمدش به ۱۴۰ میلیون دلار در سال کاهش یافته است. بنابراین دولت سوریه حدود ۹۷ درصد درآمدش را از دست داده است.
 
اگر برآورد دفتر نماینده ویژه سازمان ملل در سوریه (که بالاتر به آن اشاره شد) درست باشد، کمک سالانه "۶ میلیارد دلاری" ایران می‌تواند تا حدودی نیازهای حکومت سوریه را برطرف کند و جایگزین نفت شود. گرچه بی‌بی‌سی به صورت مستقل نمی‌تواند این رقم را تایید کند.
سوریه قبل از آغاز جنگ هم اقتصادی کوچک و وابسته به صادرات نفت داشت. با آنکه این کشور منابع بزرگی هم ندارد اما همان فروش سالی ۵ تا ۶ میلیارد دلار نفت و محصولات نفتی، بزرگ‌ترین درآمد این کشور بود. مقصد تقریبا تمام صادرات نفت هم اتحادیه اروپا بود که با شروع جنگ، سوریه را تحریم کرد. و البته از حدود سال ۲۰۱۲، دمشق تقریبا کنترل منابع نفتی خود را از دست داد یا آنکه تولید به دلیل جنگ برایش ناممکن شد.
بازار دمشق، بهمن ۱۳۹۶ صندوق بین‌المللی پول برآورد کرده است که در فاصله سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۰-۱۳۹۴) اقتصاد سوریه حدود ۶۰ درصد کوچک شده است. تمام منابع درآمدی از بین رفته و دولت اموراتش را با خرج منابع ارزی ذخیره شده، چاپ پول و تقریبا ممنوع کردن خروج هر نوع پولی از کشور تامین کرده است. در این دوره تورم بین ۱۲۰ تا ۵۰ درصد در نوسان بوده است. البته همه منابع باقی مانده در راستای تهیه مایحتاج ضروری و خرید سلاح و مهمات به کار گرفته شده است، یعنی یک اقتصاد جنگی تمام عیار.
براساس برآورد صندوق بین المللی پول، افزایش بدهی داخلی دولت بشار اسد به بیش از دو برابر تولید ناخالص داخلی کشور و بدهی خارجی به حدود ۶۰ درصد تولید ناخالص داخلی رسیده است. با این ارقام، پولی برای بازپرداخت بدهی‌های خارجی نمی‌ماند.
سوریه چطور بدهی‌هایش را به ایران پس می‌دهد؟ شمال حلب، زندگی در منطقه تحت کنترل حکومت بشار اسد، پائیز ۱۳۹۵ حجم بدهی‌های سوریه غیر شفاف است، اما بدهکار بودن دمشق به تهران روشن است. مقام‌های ایران، در سال‌های اخیر، حضور در سوریه و کمک به حکومت بشار اسد را علاوه بر آنکه یک "سیاست درست خارجی و استراتژیک" ایران خوانده‌اند، اشاره‌هایی هم به فرصت‌های اقتصادی ایران در آینده سوریه کرده‌اند.
 
ایران هرگز شریک تجاری بزرگی برای سوریه نبوده است. حتی قبل از جنگ هم، ترکیه، اروپا، چین و روسیه شریکان تجاری عمده این کشور بودند. اما از سخنان مقام‌های ایران بر می‌آید که آنها روی باز شدن بازار سوریه به روی کالاهای ایرانی حساب کرده‌اند.
 
گرچه مقام‌های بازرگانی گفته‌اند که عملا کالاهای ایرانی نه آنچنان بازاری در سوریه دارند و نه دمشق نظر مشخصی روی تجارت با ایران دارد، برعکس تجارت با ترکیه رونق دارد. البته دلیل عمده‌اش هم فرار بسیاری از تولیدکننده‌ها و شرکت‌های سوری به خاک ترکیه در سال‌های اول جنگ است.
 
یحیی رحیم صفوی، مشاور نظامی آیت الله علی خامنه‎ای رهبر ایران هم اخیرا گفت که سوریه "آمادگی دارد از منابع نفت و گاز و فسفات بدهی خود را به ایران بپردازد."
 
اما خبرگزاری بلومبرگ، گزارش داده است که شرکت‌های چینی، علاقه زیادی به تجارت با سوریه پیدا کرده‌اند و چند فعال اقتصادی هم به این خبرگزاری گفته‌اند که تمایل برای تجارت با سوریه بیشتر است. با این حال ایران موفق شده ساخت شبکه موبایل را در سوریه بگیرد، گرچه هنوز از جزئیات این واگذاری اطلاعات دقیقی در دست نیست.
 
سازمان ملل متحد برآورد کرده است که سوریه برای بازسازی، نیاز به ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیارد دلار دارد. این رقم حدود ۱۰ برابر تولید ناخالص داخلی سوریه است که نشان می‌دهد این کشور، نیاز به سرمایه خارجی دارد. اما دولت سوریه دوستان بسیار محدودی در جهان دارد.
 
همه کشورهای ثروتمند غربی، و متحدانشان در حوزه خلیج فارس، مخالف بشار اسد هستند و تمایلی برای کمک به حکومت او دیده نمی‌شود. از میان متحدان سوریه هم، تنها روسیه و ایران باقی می‌مانند که هیچ کدام توان سرمایه‌گذاری هنگفت در کشوری خارجی را ندارد و هر دو کشور در حال کلنجار رفتن با مشکلات اقتصادی خود هستند.
 
تنها چین باقی می‌ماند که گرچه متحد بشار اسد شناخته نمی‌شود، اما منابع مالی لازم برای بازسازی سوریه را دارد. هر چند سرمایه گذاری‌های خارجی پکن در سال‌های اخیر نشان داده که این کشور، تمایل چندانی برای ورود به مناطق پرخطر با بازگشت سرمایه محدود یا مشکوک ندارد.