در طبقه دهم پلاسکو چه گذشت؟

روز سی‌ام دی ۱۳۹۵، بهرام، طبق روال معمول صبح زود به سمت ساختمان پلاسکو در تهران رفت. او به عنوان بازاریاب برای چند شرکت تولیدی لباس که همه در طبقات مختلف برج پلاسکو بودند کار می‌کرد. وقتی حدود ساعت هشت به چهارراه کالج رسید متوجه وضع غیرعادی در ساختمان شد.
 
"در را بسته بودند وکسی را بالا راه نمی‌دادند." چند دقیقه بعد ماشین‌های آتش‌نشانی به ساختمان رسیدند و در میان سردرگمی کارکنان ساختمان که حالا مقابل در جمع شده بودند وارد پلاسکو شدند. آتش در یکی از واحدهای ساختمان پلاسکو تبدل به یک آتش‌سوزی مهیب در مرکز تهران شده بود.
 
هجوم ماشین‌های آتش‌نشانی و اعزام ده‌ها آتش‌نشان از ایستگاه‌های اطراف محل حادثه، کمکی به فرونشاندن آتش نکرد. حدود سه ساعت و نیم بعد از آغاز آتش‌سوزی، ساختمان پلاسکو فروریخت.
 
یک سال بعد از آتش‌سوزی، تصویر روشن‌تری از این حادثه بی‌سابقه در دست است. بعد از این حادثه، به دستور رئیس جمهوری ایران، یک هیات ویژه مسئول بررسی آتش‌سوزی پلاسکو شد. گزارش این هیات که فروردین گذشته تکمیل شد، ابعاد فنی و حقوقی فاجعه را بررسی کرده است که براساس یافته‌های آن، حادثه پارسال را مرور می کنیم.
آتش: از آغاز تا ویرانی
ساختمان پلاسکو، که در سال ۱۳۴۱ به بهره برداری رسید، از دو بخش تشکیل شده بود. ساختمان شمالی، که پنج طبقه داشت (یک طبقه زیر، یک طبقه همکف و سه طبقه روی همکف) و بخش جنوبی که ۱۵ طبقه روی زمین داشت (طبقه همکف و ۱۴ طبقه روی آن) به اضافه یک طبقه زیر زمین.
 
صبح روز ۳۰ دی، آتش از یکی از واحدهای طبقه ۱۰ در شمال شرقی ساختمان (تصویر زیر) آغاز می‌شود. زمان دقیق شروع آتش‌سوزی مشخص نیست چون ظاهرا کارکنان واحد اول تلاش کردند آتش را خاموش کنند اما موفق نشدند. اولین تماس با آتش‌نشانی ساعت ۷ و ۵۸ دقیقه صبح ثبت شده است.
 
دلیل شروع آتش درگزارش رسمی "اتصال برق و احتمالا نشت همزمان گاز از کپسول گاز" اعلام شده است. گرچه گفته شده به دلیل خرابی گسترده، امکان بررسی دقیق‌تر ممکن نبوده است.
بعد از رسیدن آتش‌نشانی به محل، گروهی از آتش‌نشانان وارد ساختمان می‌شوند و همزمان، تلاش برای خاموش کردن آتش از پارکینگ ضلع شرقی ساختمان آغاز می‌شود. آن طور که در گزارش هیات تحقیق آمده، به دلیل اینکه ساختمان سقف کاذب داشته و واحدها به صورت ایمن از هم جدا نشده بودند، آتش خیلی زود به واحدهای دیگر طبقه و بعد به طبقه‌های بالاتر سرایت می‌کند.
 
با این حال، آتش‌نشانان موفق می‌شوند تا حدود ساعت ۱۱ صبح، آتش طبقه دهم را مهار کنند. اما همان موقع، اولین خرابی اتفاق می‌افتد: در ضلغ شمال غربی، سقف طبقه دهم فرو می‌ریزد.
 
این ریزش باعث محبوس شدن تعدای از آتش‌نشانان می‌شود. بعد از چند دقیقه سه نفر از آتش‌نشانان توسط همکارانشان از زیر آوار طبقه دهم نجات پیدا می‌کنند، اما همان موقع، سقف طبقه‌های ۱۲ و ۱۳ هم فرو می‌ریزند. درنتیجه، تعداد بیشتری از آتش‌نشانان زیر آوار می‌مانند و راه پله هم مسدود می‌شود.
 
فروریختن متوالی سقف طبقات در ضلغ شمال غربی ساختمان باعث ایجاد حفره‌ای تا پایان ساختمان می‌شود. اما در گزارش آمده است که این حفره دلیل فروریختن ساختمان نبوده و چهار ستون اصلی ساختمان هنوز قادر به تحمل وزن سازه بوده‌اند.
 
با این حال فرمانده عملیات بعد از ریزش دوم، فرمان تخلیه را صادر می‌کند و چند دقیقه بعد وضعیت را بحرانی اعلام می‌کند. تلاش برای خارج کردن آتش‌نشانان از حدود ۱۱:۰۹ شروع می‌شود. در این زمان، تمرکز آتش‌نشانان بیرون ساختمان، بیشتر سمت ضلع جنوبی ساختمان (سمت خیابان جمهوری) و ضلغ شرقی (سمت خیابان فردوسی) بوده است.
 
نیم ساعت بعد، حدود ۱۱ و ۳۰ دقیقه، در ضلع جنوبی (سمت خیابان جمهوری) فروریختن کف طبقات ۱۲ و ۱۳، حالتی شبیه به انفجار ایجاد می‌کند (حباب آتش). این خرابی باعث آسیب دیدن ستون‌های فرعی می‌شود و چند ثانیه بعد، فروریختن ساختمان از وسط ضلغ جنوبی آغاز می‌شود. وقتی ساختمان فرومی‌ریزد، ۱۵ آتش‌نشان و ۶ نفر از کارکنان یا مراجعه کنندگان در ساختمان بوده اند که همه کشته می‌شوند. یک آتش‌نشان هم بعدا در بیمارستان جان می‌دهد و در مجموع ۲۲ نفر در این حادثه کشته می‌شوند.
در گزارش هیات تحقیق، درباره دلیل سرایت سریع آتش به طبقه‌های دیگر آمده که وجود فضاهای کاذب (خالی) در داخل ساختمان و وجود مقدار زیادی پارچه و مواد قابل اشتعال در ساختمان -که در عمل مرکز تولید لباس بود- باعث شده آتش باسرعت گسترش پیدا کند. همچنین، آتش از شفت آسانسور (حفره دربرگیرنده آسانسور) به طبقه‌های دیگر سرایت کرده و پلکان ساختمان هم در همان دقایق اول، پر از دود شده و عملا راه فرار و دسترسی را بسته است.
 
در مجموع براساس گزارش هیات تحقیق، ساختمان پلاسکو تجهیزات کشف و اعلام خطر آتش نداشته و معماری ساختمان به شکلی بوده که سازه را دربرابر آتش آسیب پذیر می‌کرده است.
 
درعین حال گزارش می گوید از نظر فنی، ضعف جدی در ساختمان وجود نداشته است. در بخش بررسی سازه، البته به کیفیت پایین جوشکاری و ضعف طراحی اشاره شده، اما نتیجه گیری این بوده که ساختمان تا قبل از حادثه، امن بوده است.
انتقاد از مدیریت بحران
بخشی از انتقاداتی که در گزارش هیات تحقیق آمده، متوجه آتش‌نشانی و نیروهای امدادی است. به عنوان نمونه، چنین عنوان شده که در مهار آتش، عملیات ابتدا تهاجمی (از داخل ساختمان) و بعد تدافعی (از خارج ساختمان) بوده، در حالی که "اولویت در ساختمان‌های بلند، اول جلوگیری از گسترش حریق و بعد حمله است". همچنین از برنامه ریزی، سنجش خطر و مدیریت آتش‌نشانان انتقاد شده است. بخش دیگری از انتقادها، متوجه شهردار وقت تهران، محمد باقر قالیباف است که "فرماندهی کل حادثه از بعد از ریزش تا پایان عملیات" را بر عهده داشته است. یکی از موارد انتقاد، آغاز عملیات نخاله برداری، همزمان با عملیات نجات است. در گزارش آمده "تازمانی که همه افراد مفقود یا قربانیان حادثه از زیر آوار بیرون کشیده نشده‌اند، نباید عملیات نخاله برداری انجام شود".
بازسازی
حدود نه روز بعد از حادثه، نخاله برداری تمام شد. بخش شمالی ساختمان پلاسکو که آسیب کمی دیده بود هم، به دلیل ایمن نبودن و البته نداشتن دسترسی به خیابان بسته و ۲۸۰ مغازه‌ آن پلمب شدند. در مجموع ۳۲۰ مغازه هم خراب شدند. از همان فردای حادثه، بحث‌ها برسر بازسازی پلاسکو آغاز شد. مالک ساختمان، بنیاد مستضعفان است و مغازه داران، در عمل مستاجر این بنیاد هستند. البته بیشترشان صاحب سرقفلی مغازه خود بوده اند. حالا بازسازی برجی مثل پلاسکو، با قوانین جدید شهرداری جور در نمی‌آید، و تنها بنای ساختمانی شش طبقه قانونی است. این امکان مطرح شده که بنیاد مستضعفان پارکینگ مجاور پلاسکو را بخرد و با بالا بردن مساحت زیربنا، ساختمان بلند تری بسازد.
مغازه داران هم با بزرگتر شدن ساختمان مخالفند و می‌گویند اضافه شدن تعداد مغازه‌ها رقابت را سخت و کاسبی را خراب می‌کند.
 
بعد از حادثه، حدود هزار و ۵۰۰ نفر به عنوان کارگران بیکار شده پلاسکو ثبت نام کردند. مقام‌ها می‌گویند به این افراد بیمه بیکاری پرداخت شده است. گرچه انتقادهای زیادی دررابطه با پرداخت‌ها و ثبت‌نام‌ها مطرح شده است. تعدای از تولیدی‌ها هم به مناطق دیگر منتقل شدند.
 
بهرام، از جمله کسانی است که کارش را به عنوان بازاریاب چند تولیدی پوشاک پلاسکو از دست داده: "الان اسنپ کار می‌کنم. تولیدی‌هایی که برایشان بازاریابی می‌کردم، پراکنده شدند، کاسبی ما از مشتری‌هایی بود که از شهرستان‌ها برای خرید کلی به پلاسکو می‌آمدند، و حالا پلاسکویی درکار نیست."
 
البته او می‌گوید رکود اقتصادی هم به وضعیت بازار پوشاک صدمه زده و وضع را بدتر کرده است.
 
بنیاد مستضعفان، که با مصادره پلاسکو در اول انقلاب صاحب این ساختمان شده، چند بار زمان آغاز بازسازی را عقب انداخته است. حالا نیمه بهمن ماه ۱۳۹۶ تاریخ قطعی شروع ساخت و ساز اعلام شده است.
 
قرار است واحدهای جدید به همان تولیدی‌های قبلی داده شود. گرچه هنوز معلوم نیست، چه تعداد از کارگران و کسانی که معاششان به طور غیرمستقیم از این تولیدی‌ها به دست می‌آمد، در ساختمان جایگزین پلاسکو جایی داشته باشند.