آیا امکان ورشکستگی بانک‌های ایران وجود دارد؟

در پی اعتراض گروهی از سپرده گذاران موسسه کاسپین و تجمع آنها در مقابل بانک مرکزی و مجلس، بانک مرکزی ایران با صدور اطلاعیه‌ای گروهی "کج اندیش" و بدخواه" را متهم کرده که درصدد دامن زدن به اخبار و شایعات نادرست و گسترش مشکل موجود در موسسات و تعاونی‌ها پولی غیربانکی به کل شبکه بانکی هستند.
 
بانک مرکزی ایران تاکید کرده گروهی "با اظهار نظرات غیر کارشناسی و بعضا هدف دار" قصد شبهه در بین مردم را دارند در حالی که "فعالیت شبکه بانکی با صلابت و سلامت" ادامه دارد و این بانک "در راه صیانت از سپرده‌های مردمی از هیچ کوششی فرو گذار نیست."
 
در ماه‌‍های اخیر گروهی از سپرده گذاران موسسه کاسپین در برخی شهرها نظیر تهران، مشهد و رشت تجمع کرده و از بانک مرکزی، دولت و مجلس خواسته اند تا امکان دریافت سپرده و سودشان را فراهم کنند.
 
موسسه کاسپین روزهای آخر اسفند سال ۱۳۹۴ از هشت تعاونی اعتباری فرشتگان، الزاهرا مشهد، حسنات اصفهان، دامداران و کشاورزان کرمانشاه، بدر توس مشهد، پیوند، امیرجلین گرگان و عام کشاورزان مازندران تشکیل شد.
 
بنابر گزارش بانک مرکزی، تکلیف هفت تعاونی روشن شده فقط موسسه فرشتگان باقی مانده و کارشناسان مشغول بررسی دارایی‌های این موسسه هستند. همزمان پرداخت سپرده به ۴۶۰ هزار سپرده گذار شروع شده است اما فعلا پرداخت سپرده افرادی که کمتر از ۲۰ میلیون تومان در دستور کار قرار دارد.
 
بنابر گزارش‌ها ۵ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان شامل اصل و سود سپرده‌های مردم در این موسسه است اما منابع موجود در حال حاضر برای پرداخت، حدود ۳ هزار میلیارد تومان برآورد شده است.
تجمع سپرده‌گذاران موسسه‌های مالی کاسپین و آرمان، جلوی بانک مرکزی ایران
 
این تعاونی‌ها و موسسات اعتباری در زمان فعالیت مجوزی از بانک مرکزی نداشتند و با گرفتن مجوز و تائیدیه از وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و نیروی انتظامی به عنوان موسسه پولی و تعاونی اعتباری فعالیت می‌کردند.
 
بانک مرکزی می‌گوید این موسسات توانسته‌اند "با سوء استفاده از خلاء نظارتی ناشی از نبود ساز و کار مناسب و تخصصی در ارگان های صادرکننده مجوز و نیز توسل به تبلیغات بسیار گسترده و اغواگرانه و البته پرداخت سودهای بالا و نامتعارف، منابع مالی قابل توجهی از سپرده‌های مردم را جذب کنند."
 
میزان سپرده‌های جذب شده از سوی این موسسات غیر مجاز به درستی مشخص نیست ولی برخی اظهار نظرهای مقامات دولتی و بانک مرکزی نشان می‌دهد که بین ۱۵ تا ۲۰ درصد نقدینگی کشور در اختیار موسساتی است که تحت کنترل و نظارت بانک مرکزی نیست.
 
بانک مرکزی می‌گوید که "نبود تخصص پولی، بانکی و اعتباری در گردانندگان موسسات، ارائه خدمات خارج از اساسنامه، ورود به بازارهای مختلف و غیر مرتبط همچون بازار مسکن، طلا و ارز با استفاده از سپرده‌های مردم" سبب شده تا"مدیریت منابع و مصارف این موسسات با مشکل مواجه شده" و قادر به بازپرداخت سپرده ‌نباشند.
بانک مرکزی برای برخورد با موسسات مالی بی‌مجوز چه کرده؟
 بعد از شروع به کار دولت حسن روحانی، بانک مرکزی تلاش کرد تا بخشی از این موسسات خارج از نظارت بانک مرکزی و بدون مجوز را به کنترل در آورد. برای همین هم دو موسسه صالحین و پیشگامان آتی در بانک آینده ادغام شدند و بانک‌هایی نظیر ایران زمین، قرض الحسنه رسالت، خاورمیانه، بین‌الملل کیش و ایران و ونزوئلا تحت پوشش بانک مرکزی قرار گرفتند.
 
در ادامه این مسیر بانک صادرات مسئولیت موسسه میزان را قبول کرد و بانک پارسیان نیز مسئولیت موسسه ثامن الحجج را پذیرفت.
 
اکنون۳۱ بانک ایرانی و ۴ بانک و موسسه مالی خارجی دارای مجوز بانک مرکزی هستند و پنج موسسه مالی توسعه، کوثر، ملل، کاسپین و نور از این بانک مجوز دارند.
 
با وجود تلاش برای کنترل و نظارت موسسات مالی همچنان برخی موسسات مالی نظیر بانک مهر اقتصاد که از نهادهای مالی وابسته به بسیج سپاه پاسداران است با تابلوی بانک در سراسر ایران فعالیت دارد. این بانک در سال ۱۳۷۲ به عنوان صندوق قرض الحسنه بسیجیان راه اندازی شد ولی در فهرست موسسات مالی دارای مجوز بانک مرکزی قرار ندارد.
 
در سال‌های اخیر همزمان با افزایش چشمگیر تعداد بانک‌های خصوصی، نهادهای انقلابی وعمومی و نهادهای نظامی بانک‌های خودشان را راه انداخته‌اند. شهرداری تهران بانک شهر را درست کرده، سپاه پاسداران بانک انصار، بنیاد مستضعفان بانک سینا، ارتش بانک حکمت ایرانیان، نیروی انتظامی بانک قوامین و بنیاد شهید بانک دی را راه انداخته‌اند. چرا مردم در بانک‌ها سپرده‌گذاری می‌کنند؟
 بروز رکود اقتصادی و افزایش تورم از یک سو و بالا بودن نرخ سود سپرده‌های بانکی از سوی دیگر باعث شده تا مردم به جای سرمایه گذاری در تولید و فعالیت اقتصادی، پول‌هایشان را در بانک‌ها بگذارند و سودهای بالا بگیرند.
 
در این شرایط، بانک‌ها و موسسات مالی مجوز دار و بی مجوز در رقابت برای جذب سپرده بیشتر، به مشتریان خود وعده سود بیشتر می‌دادند و اکنون بسیاری از این بانک‌ها و موسسات با مشکل رو به رو شده‌اند.
 
آمار دقیقی از وضعیت و صورت‌های مالی بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری در دسترس نیست اما برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که در کنار ورشکستگی برخی موسسات مالی، وضعیت برخی بانک‌ها هم مطلوب نیست و این بانک‌ها نیز زیانده هستند.
 
بدهی سنگین دولت به بانک‌ها، مطالبات معوق بیشتر از ۱۰۰ هزار میلیارد تومانی بانک‌ها، و دارایی‌های نقد نشدنی از مهم‌ترین مشکلات بانک‌های ایرانی است.
 
مشکل بزرگ‌تر بانک‌های ایرانی نرخ سود بالا است که آنها را به سمت زیاندهی و ورشکستگی پیش می‌برد. ولی‌الله سیف رئیس کل بانک مرکزی پرداخت سود بالا را یکی از نشانه ورشکستگی و ریسک بالای بانک‌ها می‌داند.
 
به گفته آقای سیف، "بانکی که در حال ورشکستگی بوده ممکن است نرخ سود بالا بدهد تا بتواند شرایط را تغییر دهد. بانک مرکزی به تمام سپرده گذاران بانک‌ها علامت می‌دهد. بارها در مصاحبه‌هایم به مردم هشدار داده‌ام فکر نکنند تمام بانک‌هایی که از بانک مرکزی مجوز دارند وضعیت یکسانی دارند."
 
رئیس کل بانک مرکزی گفته "متاسفانه مردم به هشدارها توجه نمی‌کنند، حتی شاهدیم به خاطر یک تا دو درصد سود بیشتر در موسسات غیرمجاز سرمایه گذاری می‌کنند و سرمایه‌شان را به خطر می‌اندازند."
 
در چنین شرایطی، رئیس کل بانک مرکزی احتمال ادغام بانک‌ها را هم مطرح کرده و گفته که برای رسیدن به استانداردهای روز جهان و کاهش هزینه این کار لازم است ولی بانک مرکزی حامی سپرده گذاران است.
چه نهادی مسئول بیمه سپرده‌هاست؟
 این پرسش مطرح است که در صورت ورشکستگی بانک‌ها، پول سپرده گذاران چه می‌شود و در ایران چه نهادی مسئول آن است.
 
در سال ۱۳۹۲ برای اولین بار صندوق ضمانت سپرده‌ها تاسیس شده است که بانک‌ها باید عضو آن باشند و مبالغی را به عنوان ضمانت به این صندوق بپردازند و اگر روزی دچار ورشکستگی شدند، این صندوق بخشی از سپرده‌ها را به سپرده گذاران پرداخت خواهد کرد.
 
این صندوق در وبسایتش سقف پرداختی به سپرده گذاران را در صورت ورشکستگی بانک‌ها ۱۰۰ میلیون تومان برای هر سپرده گذار اعلام کرده است و اگر سپرده گذاری بیش از این میزان در بانک سپرده گذاری کرده باشد، باید از خیر بقیه پولش بگذرد یا منتظر بماند تا اموال بانک فروخته شود و طلبش را وصول کند.
 
برخلاف تصور اکثر مردم، تضمینی برای بازپس دادن سپرده‌ها از سوی بانکهای دارای مجوز از بانک مرکزی وجود ندارد و صندوق ضمانت سپرده‌ها هم تنها بخشی از سپرده‌ها را بیمه می‌کند.
 
رئیس کل بانک مرکزی گفته است: "نباید این سوء تفاهم ایجاد شود که مردم تصور کنند در هر بانک یا موسسه ای سرمایه گذاری کنند تحت پوشش صندوق ضمانت سپرده است. به هر حال صیانت از سپرده‌های مردم جزو وظایف بانک مرکزی است و سعی می‌کنیم باهشدارهایی که می‌دهیم مردم را آگاه کنیم."
 
برخی کارشناسان اقتصادی می‌گویند تا زمانی که بانک‌های ایرانی به جای ارائه تسهیلات بیشتر به سپرده گذاران، برای جذب سپرده آنها وعده سود بیشتر با جایزه‌هایی نظیر خودرو و مسکن می‌دهند، این وضعیت ادامه خواهد داشت، مگر این که سود سپرده‌ها به حدی کاهش پیدا کند که جذابیت سپرده گذاری برای سود بیشتر به حداقل برسد.