آیا پیکارجویان داعش 'روانی' هستند؟

جان کری، وزیر خارجه آمریکا، هنگام ابراز هم‌دردی با قربانیان حمله پاریس، افراطی‌های داعش را "هیولاهای جامعه‌ستیز" خواندجمعه شب (۱۳ نوامبر) مردان مسلح به یک رستوران، یک سالن کنسرت و استادیوم فوتبال پاریس حمله کردند، ۱۲۹ نفر را کشتند و صدها نفر را زخمی کردند. گروه موسوم به دولت اسلامی یا همان داعش مسئولیت حمله‌‌ها را پذیرفت.

 

فجیع‌ترین واقعه حمله به سالن کنسرت بود. سه مرد مسلح جمعیت حاضر را به رگبار بستند. برخی گزارش‌ها حاکی است که بین جنازه‌های زمین افتاده راه می‌رفتند و دوتادرمیان به یکی شلیک می‌کردند.

جان کری، وزیر امور خارجه ایالات متحده، کمی بعد از حمله، افراطی‌های داعش را "هیولاهای جامعه‌ستیز" (psychopath) خواند. در این گزارش می‌خواهیم بفهمیم جامعه‌ستیز به که می‌گویند؟ آیا همه آدم‌کش‌ها جامعه‌ستیزند؟
تعریف جامعه‌ستیز
تصویری از عبدالحمید اباعود، که گفته شده طراح حمله‌های جمعه شب پاریس استدر فرهنگ لغات آمده که جامعه‌ستیز کسی است که اختلال روانی مزمن دارد و رفتار اجتماعی‌‌اش غیرعادی یا خشن است.

 

شخص جامعه‌ستیز معمولا راستگو نیست، مسئولیت‌پذیر نیست، بیش از حد به خود مطمئن است، تصمیم‌های آنی می‌گیرد، خودخواه است، و شاید از همه مهم‌تر حس هم‌دلی و شرم و عذاب‌وجدان ندارد.

از دیگر ویژگی‌های جامعه‌ستیزها این است که سطح تحمل‌شان بسیار پایین است. به سادگی کلافه می‌شوند و به خشونت رو می‌آورند.

 

تردیدی نیست که افراطی‌هایی که جمعه شب به پاریس حمله کردند به‌غایت خشن بودند. اما آیا می‌شود گفت داعشی‌ها جامعه‌ستیزند؟ آیا می‌شود کسی آدم‌ها را به رگبار ببندد و جامعه‌ستیز یا سایکوپت نباشد؟

برای پاسخ سراغ اسی ویدینگ رفتیم، استاد جامعه‌ستیزشناسی در دانشگاه یو سی ال.
‌آیا همه آدم‌کش‌ها جامعه‌ستیزند؟نمی‌شود با اطمینان گفت. داده کافی در این مورد نداریم. در مورد اغلب آدم‌کش‌ها معیارهایی که بتوان از روی آن‌ها با قطعیت چنین تشخیصی ابراز کرد، در دست نیست.

می‌شود کسی این کارهایی را که این افراطی‌ها کردند بکند و جامعه‌ستیز نباشد؟بله. این افراد پیرو اندیشه‌ای هستند، و اغلب جان کسانی را که با آن‌ها نیستند کم ارزش‌تر از انسان می‌دانند. این انسان‌زدایی از قربانی باعث می‌شود حس همدلی نداشته باشند. در عین حال به آرمان خودشان وفادارند، می‌توانند با هم کار کنند، حس برادری و رفاقت دارند – اینها ویژگی‌هایی است که جامعه‌ستیزها ندارند. جامعه‌ستیزها فقط به فکر خودشان‌ هستند و بسیار به‌ندرت به یک ایدئولوژی گرایش دارند. مثل هر گوشه دیگر جهان یا جامعه، بعضی از این افراطی‌ها هم احتمالا ویژگی‌های جامعه‌ستیزانه دارند. اما بسیار بعید است که همه یا اکثرشان جامعه‌ستیز باشند. جامعه‌ستیزها اساسا نمی‌توانند با هم در راستای یک هدف مشترک کار کنند، و هدایت کردن و کنترل‌شان بسیار دشوار است.

نمی‌شود رد کرد بعضی از این افراد ویژگی‌های جامعه‌ستیزانه دارند، اما اغلب‌شان احتمالا جامعه‌ستیز نیستند. دلیل این‌که می‌توانند این کارهایی را که می‌کنند بکنند این است که انسانیت قربانی‌ را در دل و ذهن‌شان کشته‌اند، بنابراین می‌توانند میل هم‌دلی‌شان را سرکوب کنند.

می‌شود گفت سربازهای عادی یا خلبان‌های جنگی که آدم می‌کشند هم جامعه‌ستیزند؟ادعای سازنده‌ای نیست. سربازها اغلب خانواده دارند و به فکر عزیزان‌شان هستند – ویژگی‌هایی که جامعه‌ستیزها به‌هیچ‌وجه ندارند. سربازها می‌خواهند از کشورشان دفاع کنند. آموزش دیده‌اند بجنگند، یعنی باید بعضی از حس‌های طبیعی‌شان نسبت به بقیه انسان‌ها را کنار بگذارند، اما کم نیستند آنهایی که بعد از جنگ دچار مشکلات روحی می‌شوند، از آنچه در نبرد دیده‌اند عمیقا متأثر می‌شود. می‌شود گفت جنگ رد خود را روی وجودشان می‌گذارد، که در مورد جامعه‌ستیزها پیش نمی‌آید.

چه می‌شود که کسی جامعه‌ستیز می‌شود؟ آیا ریشه ژنتیک دارد، محصول نارسایی مغزی است، یا از عوامل محیطی و گذشته افراد برمی‌آید؟شواهد محکمی هست که نشان می‌دهد عوامل ژنتیکی می‌تواند باعث شود بعضی افراد راحت‌تر جامعه‌ستیز شوند. اما واضح است که ژن تقدیر مقدر نیست. ترکیبی از ژنتیک و عوامل محیطی (که تا کنون کامل شناسایی نشده) ریسک جامعه‌ستیز شدن افراد را بالا می‌برد. جامعه‌ستیزها نارسایی مغزی ندارند، اما می‌شود این‌طور گفت که مغزشان احساسات دیگران را بی‌طرفانه ارزیابی نمی‌کند. واکنش مغزشان به رنج دیگران واکنش معمول نیست – مثلا به آدمی که ترسیده کمتر واکنش نشان می‌دهد. می‌شود این‌طور تصور کرد که مغزشان در برابر رنج دیگران سکوت می‌کند، که احتمالا به همین خاطر با دیگران همدلی ندارند.

آیا همه جامعه‌ستیزها میل آدم‌کشی دارند؟ همه بالقوه آدم‌کش‌اند؟ آیا کسی که ویژگی‌های بارز جامعه‌ستیزانه دارد، ضرورتا خطرناک است؟همه جامعه‌ستیزها آدم‌کش نیستند. به یک معنا می‌شود گفت همه ما بالقوه آدم‌کش‌ هستیم، هرچند احتمال بالفعل شدنش در اغلب ما نزدیک صفر است. خب احتمال آن‌که یک جامعه‌ستیز آدم بکشد بیش از بقیه ماست. افرادی که ویژگی‌های جامعه‌ستیزانه دارند از شهروندهای عادی خطرناک‌ترند، اما این به‌هیچ‌وجه به این معنا نیست که هرکس سنگدل یا خودشیفته است، آدم می‌کشد.

می‌گویند یک شخص جامعه‌ستیز است اگر با معیارهایی مشخص – مثلا آن‌چه در "فهرست بازنویسی‌شده مشخصه‌های جامعه‌ستیزی"، تألیف رابرت هیر – بخواند. هرکس به اندازه کافی از این معیارها را داشته باشد جامعه ستیز محسوب می‌شود.

این معیارها عبارتند از:

بی‌تفاوتی: با رنج دیگران هم‌دلی ندارد، سنگ‌دل است.
بی‌احساسی: به‌طور کلی احساساتش ضعیف است، به‌ویژه حس‌های اجتماعی مثل شرم یا عذاب‌وجدان.
بی‌مسئولیتی: خطاهایش را گردن دیگران می‌اندازد.
بی‌صداقتی: می‌تواند از پرگویی بی‌پایه و زبان‌ریزی الکی باشد تا دروغ‌گویی بیمارگونه و مدام.
بی‌فکری: تصمیم‌های آنی می‌گیرد، نمی‌تواند رفتارش را مهار کند.
خودخواهی: خودش را محور می‌داند و از دوست داشتن دیگران عاجز است.
بی‌برنامگی: نمی‌تواند برای آینده برنامه بریزد، بی‌خیال است و اهداف درازمدت ندارد
خشونت: اهل مدارا نیست، زود کلافه می‌شود، و آسان خشم‌اش را بیرون می‌ریزد