یهودیان سفاردی بعد از ۵۰۰ سال به اسپانیا باز می‌گردند

بیش از ۵۰۰ سال پیش ده‌ها هزار یهودی به‌خاطر آزار و ظلمی که بر آنها می‌رفت، از اسپانیا گریختند. اما به تازگی از نوادگان آنها دعوت شده است که به این کشور بازگردند.

پیش از به راه افتادن دادگاه‌های تفتیش عقاید (در قرن سیزدهم میلادی) حدود ۳۰۰ هزار یهودی در اسپانیا زندگی می‌کردند و جامعه یهودیان این کشور یکی از بزرگ‌ترین جوامع یهودی در سراسر جهان بود. امروزه شمار یهودیان اسپانیا بین ۴۰ تا ۵۰ هزار نفر است، اما این رقم ممکن است به‌زودی افزایش قابل توجهی پیدا کند.

در ماه نوامبر گذشته (آبان ۱۳۹۱) آلبرتو روئیز گایاردون، وزیر دادگستری اسپانیا، طرحی را ارائه کرد که بر مبنای آن نوادگان جامعه یهودیان اسپانیا –موسوم به یهودیان سفاردی– خواهند توانست به‌سرعت گذرنامه و تابعیت اسپانیایی دریافت کنند. او گفت: "در سفر طولانی اسپانیا برای کشف دوباره بخشی از میراثش، موقعیت‌های اندکی به اندازه این، مرا تحت تاثیر قرار داده است."

او اعلام کرد که به کسانی که بتوانند ثابت کنند از اعقاب یهودیان اسپانیا هستند، تابعیت اسپانیایی اعطا خواهد شد.

این خبر به سرعت برق بین یهودیان سفاردی جهان پخش شد. براساس اعلام فدراسیون جوامع یهودی اسپانیا که مسئولیت بررسی درخواست‌ها در این زمینه را به عهده دارد، تنها در یک ماه اول اجرای این طرح حدود ۶ هزار درخواست ارائه شد. یکی از متقاضیان، نماینده کنگره آمریکا بود که البته نامش اعلام نشد.

انکیزیسیون

- در سال ۱۴۷۸ میلادی، ‌دادگاه تفتیش عقاید در اسپانیا تاسیس شد

- فردیناند دوم، پادشاه آراگون و ایزابلای اول، ملکه کاستیا می‌خواستند اسپانیا تماما کاتولیک باشد

- در سال ۱۴۹۲ میلادی به موجب "فرمان اخراج" (فرمان الحمرا) به یهودیان دستور داده شد که یا به آیین کاتولیک روی بیاورند یا اسپانیا را ترک کنند

- به مسلمانانی که کاتولیک شده بودند، موریسکو گفته می‌شد. آنها در سال ۱۶۰۹ میلادی از اسپانیا اخراج شدند

دورین کارواخال، تبعه آمریکا و خبرنگار نیویورک‌تایمز در پاریس می‌گوید: "بعد از شنیدن این خبر خیلی هیجان‌زده شدم. به نظرم آمد که این کار گامی در جهت اجرای عدالت است. برای من حالتی رمانتیک داشت. به شوهرم گفتم: "فکر می‌کنم برای گرفتن گذرنامه اسپانیایی اقدام کنم چون با این کار، کل ماجرا برایم تمام می‌شود. خیلی شاعرانه بود."

خانواده کارواخال از اسپانیا کوچ کرد و در کاستاریکا ساکن شد

کارواخال در خانواده‌ای کاتولیک بزرگ شد، اما چند سال پیش متوجه شد که ریشه یهودی سفاردی دارد. او تحقیقاتش را شروع کرد و در نهایت موفق شد که شجره‌نامه خانواده‌اش را تا قرن پانزدهم پیدا کند. پیشینیان او اهل شهر سگوویا در شمال مادرید بودند.

او مدارک زیادی در اختیار دارد و داستانش را در کتابی به نام "رودخانه فراموش‌شده" آورده است. این کتاب افسانه مدرنی درباره تلاش برای بقا، هویت و دادگاه‌های تفتیش عقاید است. اما خانم کارواخال می‌گوید که وقتی با فدراسیون جوامع یهودی اسپانیا تماس گرفت، متوجه شد که -دست‌کم هنوز- شرایط لازم را برای دریافت تابعیت اسپانیایی ندارد.

یهودیان سفاردی

یهودیان از دوران امپراتوری روم در اسپانیا زندگی می‌کرده‌اند
واژه "سفاردی" ریشه عبری دارد. واژه "سفاراد" (Sepharad) در عبری به‌معنای اسپانیاست
سفاردی در اصل برای اشاره به نوادگان یهودیان اسپانیا استفاده می‌شد
سفاردی‌ها در سراسر جهان پراکنده هستند. از جمله در اسرائیل، ترکیه، ایالات متحده آمریکا، آمریکای جنوبی، یونان، بلغارستان، فرانسه و بریتانیا
اصطلاح "یهودی سفاردی" امروزه معنای وسیع‌تری دارد و می‌تواند به‌معنای یهودیان شرقی، آسیایی و آفریقایی باشد

برآورد می‌شود که یک‌سوم یهودیان اسپانیا برای فرار از دادگاه‌های تفتیش عقاید به آیین کاتولیک گرویده باشند. به این یهودیان سابق "کنورسوس" (تغییر دین داده‌ها) گفته می‌شد. خانواده کارواخال هم به این دسته تعلق داشت. در نتیجه خانم کارواخال رسما از نوادگان کاتولیک‌شده‌ها است و احکام و مناسک آیین یهودی را به جا نمی‌آورد. اما به او گفته شده است که برای گرفتن تابعیت اسپانیایی باید دوباره یهودی شود.

خانم کارواخال می‌گوید: "مثل این بود که دوباره به کاری مجبور شوم. ما نوادگان کسانی هستیم که مجبور به تغییر مذهب خود شده‌اند. پس تکلیف یهودیانی که با مذهب کاری ندارند چه می‌شود؟"

البته رویه اعطای سریع تابعیت هنوز در عمل اجرایی نشده است و شاید بعد از نهایی شدن قوانین، خانم کارواخال هم بتواند تابعیت اسپانیایی دریافت کند.

مائوریسیو تولدانو، دبیرکل فدراسیون جوامع یهودی اسپانیا به بی‌بی‌سی گفت که دولت هنوز مشغول کار روی جزئیات این طرح است و انتظار می‌رود که وقتی قانون جدید به پارلمان ارائه شد، به طور عام همه نوادگان یهودیان سفاردی –اعم از اینکه امروز یهودی هستند یا نه– مشمول آن شوند و بتوانند تابعیت اسپانیایی بگیرند.

در قرن پانزدهم میلادی، در مجموع حدود ۱۰۰ هزار یهودی از اسپانیا گریختند. برخی از آنها به شمال آفریقا رفتند، اما بیشترشان در قدرت اقتصادی بزرگ آن دوران، یعنی امپراتوری عثمانی، مستقر شدند. امپراتوری عثمانی در آن زمان از مجارستان تا ترکیه را در برمی‌گرفت و همچنان در حال گسترش بود.

حدود ۹۰ درصد یهودیان ساکن ترکیه امروزی نوادگان یهودیان سفاردی هستند. رونی رودریگه ۵۵ ساله که در استانبول در کار خرید و فروش خودرو است، موفق شده که گذرنامه اسپانیایی بگیرد. او می‌گوید: "با خودم فکر کردم که حق دارم برای دریافت تابعیت اسپانیا اقدام کنم. چرا که نه؟"

تغییر دین داده‌ها و یهودیان مخفی

گروهی از یهودیان به آیین کاتولیک گرویدند
پروفسور آرون رودریگه، استاد تاریخ در دانشگاه استنفورد می‌گوید یهودیانی که بر مذهب خود باقی ماندند در دوران فعالیت دادگاه‌های تفتیش عقاید تحت آزار و اذیت شدیدی قرار گرفتند
یهودیانی که تغییر آیین داده بودند، دائما تحت نظر بودند و ادای هرگونه آداب یا مناسک باقی‌مانده از آیین یهودیت باعث صدور حکم ارتداد برایشان می‌شد
آنها با مجازات‌هایی همچون جریمه، حبس و زنده سوزانده شدن روبه‌رو می‌شدند
هیچکس نمی‌داند چه تعداد از آنها در خفا به پیروی از یهودیت ادامه می‌دادند
آنهایی که در خفا یهودی ماندند، گاه "یهودیان مخفی" خوانده می‌شدند
بعضی از آنهایی که کاتولیک شدند، به مستعمرات اسپانیا در قاره آمریکا مهاجرت کردند، اما این کار هم چندان فایده‌ای برایشان نداشت، چون قوانین مربوط به دادگاه‌های تفتیش عقاید در آنجا هم اجرا می‌شد

او چهار سال پیش با استفاده از قانون دیگری این کار را کرد و ظرف ۱۱ ماه مدارکش را دریافت کرد. اما برخی از دوستانش سال‌هاست که منتظر به نتیجه رسیدن درخواستشان هستند.

رودریگه هیچ برنامه‌‌ای برای کوچ به اسپانیا ندارد و تا به حال تنها دو بار به آنجا سفر کرده است، اما می‌گوید که احساس می‌کند هنوز با این کشور پیوندهایی دارد. او به زبان لادینو که در حال انقراض است، حرف می‌زند. این زبان مختص یهودیان سفاردی است و در زبان اسپانیایی ریشه دارد، اما برخی واژه‌های عبری را هم به عاریه گرفته است و در عین حال از زبان بسیاری از کشورها که سفاردی‌ها در آنها ساکن شده‌اند، واژه‌هایی واردش شده است.

والدین رودریگه با هم لادینو حرف می‌زدند، اما فرزندان او این زبان را بلد نیستند. در واقع، بیشتر نسل جدید یهودیان سفاردی در سراسر جهان به این زبان مسلط نیستند. با این وجود، یهودیان سفاردی با احساس نزدیکی با اسپانیا بیگانه نیستند.

یک یهودی سفاردی بریتانیایی -که خواست اسمش در این گزارش ذکر نشود- می‌گوید: "من هنوز در اعماق وجودم احساس می‌کنم اسپانیایی هستم." او در اسپانیا زمین خریده و مشغول ساخت خانه‌ای در این کشور است. او حتی می‌خواهد که در این کشور به خاک سپرده شود.

او هم مثل خانم کارواخال از قوانین موجود درباره کسب تابعیت اسپانیایی ناراضی است و قوانین جدید به نفعش خواهد بود. او چندی پیش همه مراحل کسب تابعیت اسپانیایی را طی کرد، اما در آخرین مرحله از درخواستش منصرف شد، چون متوجه شد که برای تکمیل مرحله آخر باید از تابعیت بریتانیایی خود انصراف بدهد و حاضر به انجام این کار نبود.

در صورت تصویب قانون پیشنهادی جدید، همه اتباع جدید سفاردی‌تبار اجازه خواهند یافت گذرنامه‌های فعلی‌شان را حفظ کنند.

"هفته مقدس" در جنوب اسپانیا پر از استعاره‌ها و تمثال‌های کهن است

می‌دانیم که اخراج یهودیان از اسپانیا در سال ۱۴۹۲ میلادی پیامدهای فاجعه‌باری برای اقتصاد این کشور داشت. بسیاری از این یهودیان تاجران منسوجات، جواهرفروشان و بانکداران ثروتمندی بودند.

اخراج از انگلستان

یهودیان در سال ۱۲۹۰ میلادی یعنی ۲۰۰ سال پس از به راه افتادن دادگاه‌های تفتیش عقاید در اسپانیا، از انگلستان اخراج شدند
اقدامات مشابهی در فرانسه و برخی کشورهای اروپایی دیگر انجام شد
یهودیان تا سال ۱۶۵۰ میلادی اجازه بازگشت به انگلستان را پیدا نکردند
بسیاری از یهودیانی که به انگلستان بازگشتند، سفاردی‌ بودند و ریشه اسپانیایی یا پرتغالی داشتند

ماریا جوسپ استانیول، استاد تاریخ در دانشگاه بارسلونا می‌گوید: "در دوران عثمانی از یکی از سلاطین این امپراتوری نقل شده است که گفته نمی‌فهمد چرا پادشاه بزرگی مثل فردیناند تصمیم گرفته است که خود را از یهودیان –که منبع بزرگی از ثروت بودند– محروم کند و آنها را به او بسپارد."

او می‌گوید: "سلطان عثمانی با رضایت فراوان از خانواده‌های یهودی استقبال کرد، چرا که آنها امپراتوری او را ثروتمندتر کردند."

چند دهه است که جنبشی برای بازگرداندن یهودیان سفاردی به اسپانیا آغاز شده است. ولی روشن نیست که چرا دولت اسپانیا در شرایط کنونی تصمیم گرفته است که دوباره این موضوع را مطرح کند. البته بازگشت آنها می‌تواند به اقتصاد رو به افول آن کشور جانی تازه ببخشد، هرچند خانم استانیول شک دارد که عده زیادی از آنها تصمیم بگیرند دوباره در اسپانیا ساکن شوند. او می‌گوید: "با توجه به اوضاع فاجعه‌بار فعلی، من بازگشت به اسپانیا را توصیه نمی‌کنم."

عکس زندانی در کلمبیا؛ قوانین دادگاه‌های تفتیش عقاید در مستعمرات اسپانیا هم اجرا می‌شد

همچنین برخی معتقدند که اسپانیا بعد از اینکه سال میلادی گذشته از تلاش فلسطین برای حضور (به عنوان کشور ناظر غیرعضو) در سازمان ملل متحد حمایت کرد، اکنون می‌خواهد با این پیشنهاد از اسرائیل دلجویی کند. صرفنظر انگیزه‌های اسپانیا، برخی دانشگاهیان مسلمان این پیشنهاد را غیرعادلانه خوانده‌اند و می‌گویند که نیاکان آنها هم در جریان انکیزیسیون از اسپانیا اخراج شده‌اند، اما هیچ‌کس از آنها دعوت نکرده است که به اسپانیا بازگردند.

جری هدن، خبرنگار حوزه اروپا در برنامه " د ورلد" است. این برنامه کار مشترکی از بخش جهانی بی بی سی، PRI و WGBH است