کریسمس ارامنه؛ یک شام باشکوه با کوکوسبزی، نان و شراب

ارامنه از قرن سوم میلادی کریسمس را روز ششم ژانویه جشن می‌گرفتند و هنوز هم به این سنت کهن پایبند هستند، اما بخش اعظم مسیحیان غرب، کریسمس را در ۲۵ دسامبر جشن می‌گیرند که با تاریخ جشن‌های ادیان پیش از مسیحیت همخوانی دارد.

آنچه اهمیت این روز را برای ارامنه دوچندان می‌کند، فراتر از یک تغییر ساده در تقویم است؛ مناسبت‌های مهم دیگر میلاد مسیح به باور ارامنه، ظاهر شدن خداوند بر او و غسل تعمیدش هستند.

مطابق باورهای کلیسای ارتدوکس ارمنی، ظاهر شدن خداوند، که در آن خداوند در قامت انسان بر مسیح ظاهر شده، یکی از بزرگترین جشن‌هاست.

جمعیت ارمنی‌های خارج از ارمنستان حدود ۱۰ میلیون نفر است. آنها در سرتاسر جهان، از لس‌آنجلس تا پاریس و خاورمیانه زندگی می کنند.

در حالی که ارمنی‌های جهان خود را برای برگزاری جشن‌ها آماده می‌کنند، ایرانیان ارمنی هم برای جشن، آشپزی و سنت‌های فرهنگی منحصر بفردشان آماده می‌شوند.

البته آداب و سنت‌های آنها تفاوت قابل ملاحظه‌ای با دیگر جوامع ارمنی جهان دارد؛ ارامنه ایران خوراکی‌های ایرانی نظیر کوکو سبزی و آش ماست را که معمولا به مناسبت نوروز خورده می‌شوند، با سنت‌های مذهبی ارمنی یکی می‌کنند.

کریسمس قرن‌هاست که برای ارامنه ایران ثابت مانده، و با وجود مهاجرت گسترده آنان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ در ایران، ویژگی‌های منحصر بفردش دست نخورده باقی مانده است.

تدارکات ارامنه ایران برای جشن کریسمس به اندازه خود این روز خاص است و معمولا با تهیه نان مطهر (نشخارک) آغاز می‌شود؛ نشخارک نوعی نان بدون خمیر ترش است که به‌شکل گرد و نازک درآورده می‌شود و بعد از آیین عشای ربانی خورده می‌شود.

این نان یکی از مخلفات اصلی میز شام کریسمس ارامنه است.

آرام که یکی از ایرانی-ارمنی‌های مقیم لس‌آنجلس است، می‌گوید کار پیدا کردن نشخارک خوب را به مادربزرگش واگذار می‌کند که مسوولیت آماده کردن کل شام شب کریسمس را برعهده دارد. عادت دیرینه او به رفتن به بازار و چانه زدن با فروشندگان در ایران اینجا به‌کارش می‌آید.

البته تهیه نشخارک نوعی بار معنوی هم دارد.

آرام می‌گوید: "من به تخصص او اعتقاد زیادی دارم. او همیشه بین نشخارک‌ها می‌گردد و قرص‌های کوچک نان را ورانداز می‌کند تا ایرادی در شکلشان نباشد، و ترک یا ناخالصی نداشته باشند. البته او در عین حال مواظب است که کشیش او را در حال وارسی دقیق اجناس نبیند."

نتیجه تخصص مادربزرگ این است که نشخارک‌های خانواده او همیشه عالی و بی‌نقص بوده‌اند.

نشخارک در یک لیوان قرار داده می‌شود و رویش شراب قرمز می‌ریزند. نان و شراب نماد بدن و خون عیسی مسیح هستند.

برای بعضی، یک نشانه دیگر هم خاص بودن این روز را یادآوری می‌کند. بوی غذاهای مخصوص این روز با عطر کندر که به ارمنی به آن خونگ می‌گویند، در هم می‌آمیزد.

در روایات، کندر یکی از سه هدیه‌ای است که که مغان در گهواره برای عیسی مسیح آوردند.

دو هدیه دیگر طلا و مر بود. عطر کندر اتاق را در برمی‌گیرد و فضا را برای نیایش در سکوت و یا خواندن دعا آماده می‌کند.

مادربزرگ آرام به آرامی در آپارتمان کوچکش عود می‌گرداند تا بوی مست‌کننده آن در همه جا پخش شود.

او به همه طبقات مجتمع مسکونی‌شان می‌رود، و بوی کوکو و ته‌دیگ را با خود می‌برد.

آرام می‌گوید: "بعد از اینکه یک‌بار آتش‌نشان‌ها به خانه‌مان آمدند، فهمیدیم که قبل از مراسم این شب، باید همه دستگاه‌های دودیاب را از کار بیندازیم." پیش از شروع شام کریسمس، تقریبا همه حاضران سر میز به نوبت برای سلامتی و بخت خوش دعا می‌کنند.

وسط میز یک دیس برنج باسماتی سفید قرار دارد که دورش را ته‌دیگی براق، طلایی و ترد گرفته است. ته‌دیگ که با چیدن نان پیتا یا گوجه فرنگی قاچ شده در ته پلوپز درست می‌شود، یکی از پرطرفدارترین خوراکی‌های میز شام است و هرچقدر هم که زیاد درست شده باشد، هیچوقت اضافه نمی‌آید.

در کنار پلو، که بعضی وقت‌ها با سبزی یا رشته پخته می‌شود، غذای ساده‌ای بنام کوکو سبزی قرار داده می‌شود.

برای تهیه کوکو سبزی، تخم‌مرغ را با سبزیجاتی مثل جعفری، شوید، تره و اسفناج مخلوط می‌کنند و آن را در ظرفی دایره شکل قرار می‌دهند. بسیاری از خانواده‌های ایرانی-ارمنی تنها یک یا دو بار در سال این غذا را می‌پزند. البته بعضی خانواده‌ها در طول سال هم با این غذای لذیذ سورچرانی می‌کنند.

گفته می‌شود مخلفات کوکو نماد تولد دوباره و زایندگی در سال بعدی هستند.

با اینکه بعد مذهبی کریسمس ارامنه همچنان پابرجاست، اما بخش مهمی از علاقه ایرانی-ارمنی‌ها به روز ششم ژانویه ناشی از سنت‌های خانوادگی و البته غذاهای این روز است.

آدرینه اهل کاناداست و از طرف پدری ریشه ایرانی-ارمنی دارد. برای او خوردن کوکو بهترین قسمت کریسمس است.

او می‌گوید: "اینکه این غذا را فقط سالی دو بار، یعنی در کریسمس ارمنی و در عید پاک می‌خوریم، به خاص بودن این مناسبت اضافه می‌کند. علاوه بر این، من گیاهخوار هستم و سبزی‌ها را خیلی دوست دارم. این همه خوراکی خوشمزه در یک ظرف مثل بهشت روی زمین است."

برای تکمیل برنج و کوکو، ماهی سفید نمک‌سود شده و دودی هم در کنار آنها قرار می‌گیرد. در خرید ماهی از خواربارفروشی خاورمیانه‌ای محله دقت زیادی به‌خرج داده می‌شود؛ ماهی باید شور باشد، اما نه بیش از اندازه.

نورا ساکن لس‌آنجلس است و خانواده‌اش اهل ایران هستند. برای او بهترین قسمت شام نه ماهی آن، بلکه میزان انرژی و وقتی است که صرف صحبت درباره نمک‌سود کردن آن می‌شود.

نورا می‌گوید: "بحث در این باره واقعا جالب و خنده‌دار است و هر سال همیشه در ۱۰ دقیقه اول شام انجام می‌شود. من هنوز منتظرم که طرفین یک بار هم که شده بر سر خوش‌نمک بودن ماهی به توافق برسند."

ایرانی-ارمنی‌هایی که به غرب مهاجرت کرده‌اند، روز ۲۵ دسامبر را به‌عنوان یکی از روزهای تعطیل خود پذیرفته‌اند، اما جشن گرفتن کریسمس در روز ششم ژانویه را به هیچ‌وجه از یاد نبرده‌اند.

نورا که از بچگی هر دو مناسبت را جشن گرفته است، می‌گوید که همیشه این احساس را داشته که کریسمس ارمنی یک "شانس دوم" است: در واقع فرصتی برای غذا خوردن و شادی کردن است، آنهم بعد از اینکه تعطیلات دیگران تمام شده و دیگر کسی به آن فکر نمی‌کند.

او می‌گوید: "وقتی بچه بودم بیشتر مردم چیزی در این باره نمی‌دانستند و این مناسبت برای من بهانه ویژه و موجهی برای نرفتن به مدرسه بود."

ارمنی‌ها برای جشن گرفتن یکی از مقدس‌ترین مناسبت‌هایشان با بستگانشان دور هم جمع می‌شوند، و آداب و سنن خاص کریسمس یکی از ریشه‌های غرور و افتخار ایرانی- ارمنی‌هاست.

مادلن همه تلاشش را کرده است تا سنت‌های خانوادگی را همچنان ادامه دهد. او که در لس‌آنجلس بزرگ شده است، به‌یاد می‌آورد که دعای "هایر مر" (پدر ما) را تنها برای کریسمس ارمنی می‌خوانده است.

او حالا در ارمنستان زندگی می‌کند و حتی مادر شوهرش که ایرانی-ارمنی نیست، پخت کوکو را فراموش نمی‌کند.

مادلن می‌گوید: "این کار باعث می‌شود احساس کنید بخشی از میراث بزرگی هستید، و یادآور تبار و نسب است."

مراسم آغاز سال نوی میلادی در ایران