اعتراض به پخش سریال عمر؛ اختلاف میان مراجع دینی

نخستین بار است که چهره یکی از خلفای صدر اسلام در یک اثر تصویری به نمایش درمی آید

بنیاد اسلامی الأزهر، بالاترین پایگاه دینی اهل سنت، پخش سریال تلویزیونی درباره زندگی عمر بن خطاب، خلیفۀ دوم از خلفای راشدین را غیرشرعی دانست و خواهان منع آن شد.

الأزهر که پیش از این مخالفت خود را با تجسید (نمایش سیمای) عمر ابراز کرده بود، اکنون در نامه‌ای به چند نهاد دولتی، از جمله وزارت کشور مصر، از آنها خواسته است که از پخش این سریال جلوگیری کنند.

در مصر جبهه نیرومند "اخوان المسلمین" و گروه‌های وابسته به گرایش سلفی از حکم الأزهر پشتیبانی کرده‌ و خواهان منع سریال شده‌اند، اما سازندگان سریال از پشتیبانی فقیهان قطر برخوردار هستند، که در این امر موضعی جداگانه دارند.

پخش سریال زندگی "عمر الفاروق"، از آغاز ماه رمضان از چندین کانال تلویزیونی و ماهواره‌ای شروع شده است. در دنیای مجازی، از فیس‌بوک تا توییتر، بحث زیادی درباره این سریال به راه افتاده و عده‌ای، بیشتر از دیدگاهی بنیادگرا، خواهان توقف نمایش آن شده‌اند.

این سریال بزرگ که از آن به عنوان "پرخرج‌ترین پروژه تلویزیونی در جهان عرب" نام می‌برند، در ۳۱ قسمت تهیه شده و تا آخر ماه رمضان، هر شب یک قسمت آن در ساعت ده شب به وقت عربستان سعودی از تلویزیون پخش می‌شود. سریال به چندین زبان، از جمله به فارسی و ترکی و اردو دوبله شده و در اینترنت نیز از سایت‌های گوناگون قابل دیدن است.

از گزارش رسانه‌ها چنین بر می‌آید که پخش این سریال با استقبال زیادی روبرو شده است، اما با وجود این موفقیت، برخی از مراجع بزرگ دینی، مانند الأزهر و مفتی کل عربستان سعودی، با نمایش آن مخالفت کرده‌اند.

عده‌ای از فعالان حقوقی در مصر و الجزایر و بحرین علیه مدیریت گروه تلویزیونی mbc شکایت کرده‌اند. در پارلمان کویت برخی از نمایندگان "اصول‌گرا" از دولت و وزارت فرهنگ خواسته‌اند که از نمایش این سریال جلوگیری کنند.

شرکت mbc گفته است که سریال عمر به کشورهای زیادی از جمله اندونزی و ترکیه فروخته شده و هیچ چیز نمی‌تواند از پخش آن جلوگیری کند.

سریال به حدود چهل سال از زندگی "عمر الفاروق" می‌پردازد. خلیفه‌ای که برای دنیای اسلام اهمیتی بسزا دارد. در زمان این خلیفه بود که "رسالت جهانی اسلام" تحقق پیدا کرد. غازیان (جنگجویان) مسلمان به قلمرو روم و ایران لشکرکشی کردند، دو امپراتوری بزرگ جهان را درهم شکستند و از جامعه‌ای بسته و بادیه‌نشین، امپراتوری بزرگی ساختند که تا چند قرن سراسر مشرق زمین را زیر نگین داشت.

ایرادهای شرعی

گروه بزرگی از علمای بنیادگرای اهل تسنن عقیده دارند که "تجسید" (نمایش چهره و بدن) شخصیت‌های بزرگ دینی در اسلام جایز نیست. این دیدگاه به یک فتوای قدیمی از سوی بنیاد اسلامی الأزهر (مصر) بر می‌گردد.

زمانی که سینمای نوپای مصر قصد داشت برخی از داستان‌های جذاب تاریخ اسلام را به فیلم برگرداند، با مخالفت علمای "الازهر" روبرو شد. آنها در سال ۱۹۲۶ میلادی، با صدور فتوایی، به روی پرده آوردن شخصیت‌های بزرگ مانند پیامبر و صحابه را خلاف شرع اعلام کردند. این منع تا امروز سدی در برابر سینماگران عرب باقی مانده است.

در طول سالیان دراز برخی از سینماگران مانند صلاح عبدالصبور در نمایش صحنه‌هایی از تاریخ اسلام، از نشان دادن چهره‌های بزرگ و نامی خودداری کردند.

مصطفی عقاد، کارگردان سرشناس سوری تبعه امریکا، در فیلم "الرساله" یا "محمد رسول‌الله" (۱۹۷۶) سرگذشت پرماجرای پیامبر اسلام را از چهل سالگی تا مرگ او تصویر کرد، اما هرگز سیمای او و یاران نزدیکش را نشان نداد.

با وجود این، الأزهر و پاره‌ای مراجع شرعی فیلم عقاد را "خلاف اسلام" دانستند، زیرا برای ایفای نقش برخی از افراد مسلمان، از هنرپیشه‌های غیرمسلمان مانند آنتی کوئین در نقش حمزه و ایرنه پاپاس استفاده کرده بود.

فیلم "الرساله" با این که به ۱۲ زبان دوبله شد و پخش جهانی آن با موفقیت همراه بود، نمایش آن در مصر و چند کشور اسلامی دیگر ممنوع شد.

مصطفی عقاد در نوامبر ۲۰۰۵ به همراه عده‌ای دیگر درجریان حمله‌ای تروریستی در هتلی در پایتخت اردن کشته شد.

در رمضان سال گذشته نیز سریال "حسن و حسین و معاویه" به کارگردانی عبدالباری ابوالخیر با اعتراضات زیادی روبرو شد. محور اصلی اعتراضات این بود که تنی چند از "آل بیت رسول" نقش‌افرینی شده و سیمای آنها به نمایش گذاشته شده بود. نقش دو نوه پیامبر را دو هنرپیشه اردنی ایفا کرده بودند.

ایراد دیگری که مراجع اسلامی به "تجسید" می‌گیرند این است که هنرپیشه‌هایی که نقش "بزرگان تاریخ اسلام" را ایفا می‌کنند، معمولا خود افرادی بی‌ایمان هستند و در فیلم‌های دیگر در نقش‌هایی مغایر اسلام ظاهر می‌شوند.

در فیلم "عمر الفاروق" عده‌ای از بزرگان اسلام دیده می‌شوند: عمر بن خطاب، ابوبکر، علی بن ابیطالب و چند تن دیگر از نزدیکان پیامبر اسلام.

دفاع سازندگان سریال

تولید سریال عمر با همکاری دو بنیاد بزرگ رسانه‌ای انجام گرفته است: گروه تلویزیونی mbc که پایگاه اصلی آن در عربستان سعودی است و سازمان عمومی رسانه‌های دولتی در قطر.

تهیه‌کنندگان در زمان تدارک سریال گفته بودند که می‌کوشند سریال را با "دید خالص اسلامی و با رعایت تمام جوانب مذهبی" تهیه کنند. آنها هدف اصلی خود را ارائۀ "تصویر حقیقی اسلام" اعلام کرده بودند. آنها تأکید کردند که سناریوی فیلم با اشراف و پشتیبانی گروهی از علما و مراجع نوشته شده است.

ولید سیف، نویسنده فلسطینی‌تبار سناریو، به خبرگزاری‌ها گفته است که برای نوشتن فیلمنامه با محققان بسیاری همکاری داشته و آن را بر پایه روایت‌های مشهور تاریخی و با رعایت تمام نکته‌های شرعی تنظیم کرده است.

در سایت رسمی mbc آمده است که هیئت با صلاحیتی از دانشوران مسلمان در بازبینی متن فیلمنامه دخالت داشته‌اند، که از همه مهمتر شیخ یوسف قرضاوی، مفتی قطر و شیخ سلمان عوده، از علمای برجسته عربستان سعودی هستند.

رقابت فرهنگی با ایران

حاتم علی، کارگردان سریال زاده سوریه است اما در دنیای عرب نامی آشناست. او سریال "عمر الفاروق" را یک "پروژه عربی - اسلامی" می‌نامد و در دفاع از آن می‌گوید: «هیچ آیه قرآنی یا حدیث نبوی در تحریم ایفای نقش شخصیت‌های تاریخی وجود ندارد.»

او همچنین توضیح داده است که ثامر اسماعیل، که در سریال نقش خلیفه دوم را ایفا کرده است، بر خلاف شایعاتی که برخی از رسانه‌ها رواج داده‌اند، مسیحی نیست بلکه یک مسلمان سنی‌مذهب است. او هیچ سابقه‌ای در بازیگری ندارد و کسی نمی‌تواند به "زندگی اعتقادی" او ایراد بگیرد.

حاتم علی در پاسخ به مراجع دینی می‌گوید که مخالفت آنها باعث می‌شود که جهان اسلام در رقابت رسانه‌ای که امروزه به شدت در گرفته است، از سایر کشورها عقب بماند و "دیگران تاریخ اسلام را از نگاه خود نشان خواهند داد که این به سود جوامع اسلامی نیست".

سازندگان سریال می‌گویند که هنرمندان عرب و مسلمان باید از تمام ابزارهای مدرن برای معرفی تاریخ اسلام پیش قدم شوند. جهان اسلام باید در دنیای گسترش رسانه‌ها بیش از پیش فعال شود و گرنه این میدان را به رقبای بزرگتری خواهد باخت. آنها از جمله به ایران اشاره می‌کنند که در عرصه تولید فیلم‌های تلویزیونی و سینمایی با درونمایه اسلامی فعال است.

آنها اشاره می‌کنند که جمهوری اسلامی ایران سریال‌های بزرگی مانند "مختارنامه" و "یوسف پیامبر" تولید کرده است که از دیدگاه اهل تسنن دچار اشکال هستند.

برخی محافل اسلامی در کشورهای عربی "سریال مختارنامه" را اثری انحرافی و ضددینی دانستند که تاریخ اسلام را تحریف می‌کند. سریال "یوسف پیامبر" را برخی از کانال‌های عربی نمایش دادند، اما تنها پس از سانسور برخی از صحنه‌های آن که آشکارا به روایت‌های شیعی اشاره داشت.

جزم و تعصب

برخی از منتقدان و روشنفکران عرب، موضع مراجع بنیادگرای را جزم‌آلود و تعصب‌آمیز می‌دانند. رسانه‌ها گوشه‌ای از این رویارویی را بازتاب داده‌اند. برای نمونه ثناء هاشم، زن سینماشناس مصری، به کانال الجزیره گفته است: «نمایش این شخصیت‌ها به معنای تقدس‌زدایی از افراد تاریخی است و می‌دانیم که در اسلام هیچ بشری دارای تقدس نیست. پس چه اشکالی دارد که مردم این شخصیت‌ها را از نزدیک تماشا کنند و بتوانند با عقل و بصیرت درباره زندگی آنها اندیشه کنند.»

بازیگران سریال عمر از تمام کشورهای عربی گرد آمده‌اند. اما نکته جالب این است که چهره‌سازی برای بازیگران را عبدالله اسکندری، گریمور برجسته ایرانی به عهده داشته و این در تیتراژ فیلم نیز آمده است.

"سرقت هنری"

از سوی دیگر، احمدرضا گرشاسبی، کارگردان ایرانی، سازندگان سریال عمر را به دزدی متهم کرده است. آقای گرشاسبی در گفت‌و‌گو با "خبرگزاری فارس" گفته است: «سریال عمر توسط حاتم علی، یکی از کارگردانان سوری ساخته شده است. ایشان کسی است که چهار سال پیش من و آقای علی‌ اکبری برای بازبینی لوکیشن‌ها و دیدن عوامل به دفتر ایشان رفتیم و خلاصه ۱۱ صفحه‌ای به زبان عربی فیلمنامه را به آن‌ها ارائه دادیم.»

این کارگردان ایرانی اضافه کرده است: «سال بعد آقای علی ‌اکبری به قطر مراجعه ‌کرد و به شیخی که متولی کارهای بزرگ تلویزیونی است، خلاصه‌ای از فیلمنامه را ارائه داد. در حال حاضر دو قسمت از این سریال پخش شده و با نگاه مستقیم به فیلمنامه ما ساخته شده است.»

آقای گرشاسبی، با اشاره به این که اصل فیلمنامه در امریکا به ثبت رسیده است، گفته است که قصد دارد به شکل رسمی از سازندگان سریال عمر شکایت کند.

اعتراض نمایندگان مجلس ایران به سریال عمر

به گزارش "خانه ملت"، سایت خبرگزاری مجلس شورای اسلامی، برخی از نمایندگان عضو "کمیسیون روحانیون" مجلس به آغاز نمایش سریال زندگی عمر اعتراض کرده، آن را "توطئه عناصر وهابی" برای توهین به شیعیان و ضربه به "وحدت مسلمانان" دانسته‌اند.

گفته می‌شود که در مجلس شورای اسلامی یک نامه اعتراض رسمی در این باره در دست تنظیم است.

این در حالی است که ایران در تولید فیلم از روی حوادث تاریخ اسلام فعال است، که معمولا دیدگاه رایج شیعی را بازتاب می‌دهند، که در موارد زیادی در تضاد با روایات سنی هستند.

فیلم زندگی حضرت محمد، آخرین پروژه بزرگ سینمای ایران است که با حمایت گسترده حکومتی ساخته می‌شود. مجید مجیدی کارگردان فیلم، در این باره به خبرگزاری‌ها گفته است: "این فیلم حداقل به سه زبان فارسی و انگلیسی و عربی پخش می‌شود و در ایران و احتمالاً دو کشور دیگر فیلمبرداری خواهد شد."

برای ساخت این فیلم سه گانه که گفته می‌‌شود پرهزینه‌ترین طرح سینمایی ایران خواهد بود، به گفته برخی سایت های خبری، ۵۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری خواهد شد.