گنبد سلطانیه در استان زنجان از جمله شاهکارهای هنر معماری ایران و جهان اسلام است و پس از کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایا صوفیه استانبول، سومین بنای عظیم آجری جهان بهشمار میرود.به گزارش ایسنا، گنبد سلطانیه از جمله آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است و یکی از مهمترین آثار باستانی جهانی بهشمار میرود.دشت وسیع سلطانیه که از دامنه کوههای شمالی منطقه آغاز و تا اولین رشته کوههای جنوبی ادامه پیدا میکند، تقریباً در نقطه مرکزی چمن سلطانیه را که همانند تخته فرش تنیده از ابریشم است، در آغوش کشیده است.این گنبد در 36 کیلومتری جنوب شرقی زنجان و 4 کیلومتری اتوبان قزوین – زنجان در شهر سلطانیه قرار داشته و بنایی است عظیم و ممتاز که در وسط شهر تاریخی سلطانیه بنا گردیده است.گنبد سلطانیه مجموعهای است بسیار زیبا از حیث معماری و از لحاظ تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. این گنبد مزبور در پنج فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی هشت ضلعی است. هشت مناره نیز در اطراف گنبد وجود دارد و قدیمیترین گنبد دوپوش موجود در ایران است.رنگ گنبد آبی است و در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اطاقها و غرفهها ساختهاند. خود گنبد از کاشیهای فیروزهای رنگ پوشیده و سقف داخل اطاقهای بالا با گچبریهای و آجرهای رنگارنگ تزیین یافتهاست. در حاشیه طاقها آیات قرآنی و اسماالله با خط جلی نوشته شدهاست. حکاکیهایی در آجرهای دیوارها و سقفهای رنگین بنا نیز دیده میشود.تزیینات و نحوه ساخت این مقبره در واقع نقطه عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری بهوجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شدهاست.ساخت این گنبد به دستور الجایتو در شهر سلطانیه، پایتخت آن زمان ایلخانیان آغاز شد. بعضی از تاریخ نویسان نوشتهاند؛ سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بنا کرد که قبور ائمه اول و سوم شیعیان یعنی امام علی و حسین را به آنجا منتقل کند. ولی بهعلت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.دالانهای تو در تویی در سردابه این بنا موجود است که حدس زده میشود برای اجرای مراسم خاصی بهکار میرفته است. حتی حدس میزنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن شده و این دالانها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بودهاست.درباره ورودیهای اصلی به فضای داخلی، بهخاطر وجود راههای متعدد، نظریههای مختلفی ابزار شده که عمدتاً ایوانهای شرقی و شمالی را بهعنوان ورودیهای اصلی معرفی کردهاند و وجود کتیبههای مفصل ایوان شرقی و کتیبههای به خط ثلث ایوان شمالی، مؤید این نظر است. بهنظر میرسد در گذشته، راههای دیگر با پنجرههای آهنی مسدود میشدهاند. کف بنای گنبد سلطانیه با زیر سازی آجر فرش و شفته آهک و روکش سنگ مرمر سفید یا سنگ رخام فرش شده بوده است.بنای گنبد سلطانیه از نظر تزیینات یکی از موفقترین نمونههای معماری اسلامی ایران بهشمار میرود. عوامل مختلف تزیینی بنای گنبد سلطانیه نظیر تزیینات آجری، تزیینات گچبری، کتیبهها،کاشیکاری، تزیینات رنگ و نقاشی، تزیینات سنگی، تزیینات چوبی از جمله ویژگیهای منحصر بهفرد این بنا است.در جوار گنبد سلطانیه و چسبیده بدان، بناهای دیگر بوده که با گذشت زمان ویران گشته و امروزه تنها آثار جزئی آنها از طریق حفریات باستانشناسی مشخص گردیده است.در حال حاضر موزه باستانشناسی در گنبد سلطانیه احداث شده است که در آن اشیاء بهدست آمده از کاوشهای باستانشناسی ارگ و شهر قدیمی سلطانیه، شامل پیسوزهای سفالی، انواع کاشیهای زرنگار و زرین فام و ظروف لعابدار منقوش دوره ایلخانی، در معرض نمایش قرار گرفتهاند.
