سالگرد خروج شاه از ایران؛ نوسان یک قضاوت

محمد رهبر - روزنامه نگار

شاه کمتر از یک ماه پیش برای همیشه دفتر کارش را ترک کرده بود. صبح ۲۶ دیماه شاه با آسانسور پایین آمد و در سرسرای کاخ نیاوران ایستاد. بی‌رمق‌تر از همیشه و با بغضی که می‌توانست به حرفی گریه شود. دستش را بالا برد و اشاره‌ای کرد، «بار خاص» بود به خدمتکارن که به دست و پا بیفتند.

محمدرضا مرادی، خدمتکار شاه می‌گوید، محمد گالیور - یکی از خدمتکاران آشپزخانه - با قد بلندش به پای شاه افتاد و زار می‌زد: «اعلیحضرت جانم نمی‌گذارم بروید.»

دیگران هم به شاه آویختند و شاه به گریه افتاد. کامبیز آتابای، رئیس تشریفات دربار، جلو آمد و خدمتکاران را دور کرد که فرح دیبا رسید.

او می‌گفت: «به سر اعلی حضرت برخواهیم گشت، شما همین جا بمانید و همه چیز را حفظ کنید.»

اولین کسی که به این جمله‌ها اعتمادی نداشت خود فرح بود. از‌‌ همان پاییز سال ۵۷ خدمه و کارکنان کاخ هر روز کمتر می‌شدند، یا سیل انقلاب آن‌ها را می‌برد و یا از کاخ لرزان نیاوران زود‌تر از شاه فرار کرده بودند.

شاه و ثریا در ایتالیا کنفرانس خبری دادند و شادمانه از کودتا با عنوان قیام ملی ذکر خیر کرده بودند.

این بار اما آمرییکایی‌ها هم مانده بودند که با سیل بی‌وقفه و غیرمنتظره انقلاب ایران چه باید کرد. کاخ سفید با نظرات متضاد «زبیگنیو برژنسکی» مشاور امنیت ملی و «سایروس ونس» وزیر خارجه به سرگیجه‌ای رسیده بود که دست جیمی کار‌تر، رئیس جمهور را در هر تصمیمی می‌لرزاند.

سولیوان سفیر آمریکا در آخرین دیدار به شاه گفت که هر چه زود‌تر برود بهتر است.

۵۰ سال و یکسال

سرنوشت خاندانهای سلطنتی پس از مشروطه گویا با تبعید و فرار پیوند خورد. محمدعلی شاه قاجار که آخرین سرباز استبداد قاجاریه به حساب می‌آمد با سقوط پایتخت به سفارت روس گریخت و مشروطه طلبان با یک درجه تخفیف به سرحدادت ایران تبعیدش کردند.

احمدشاه دلی به پادشاهی نداشت و سردار سپه آنچنان هیبتی داشت که شاه ناکام قاجار خود خواسته به اروپا رفت و قاجاریه منقرض شد. جنگ جهانی دوم، رضا شاه را به جایی فرستاد که پیش از او کمتر ایرانی رفته بود. آفریقای جنوبی و جزیره موریس.

محمدرضا پهلوی آخرین و شاید شوربخت‌ترین شاه معاصر بود که انقلاب تا آستانه کاخش رسید و چاره‌ای جز فرار نداشت.

پاییز سال ۵۷ خورشیدی عملا تهران در دست انقلاب بود. تظاهراتهای میلیونی تاسوعا و عاشورای سال ۵۷ که خود شاه از فراز و با هلی کوپتر نظاره‌اش کرد، روح پهلوی دوم را که بعد‌ها معلوم شد از بیماری لاعلاج سرطان رنج می‌برده، در هم کوبید.

این پاشیدگی روانی البته در جان شاه انقلاب زده که مرداد سال ۵۹ درگذشت، به پایان نرسید. خاندان پهلوی میراث دار سرگیجه‌هایی بودند که از شب فرار ۲۶ دی ماه مانده بود، لیلا پهلوی ده سال پیش با خودکشی خود را رهانید و علیرضا پهلوی یکماه پیش راه خواهر رفت و به خودکشی تن داد.

سلطنت پنجاه ساله پهلوی، یکساله بر باد رفت. شورش دیماه سال ۵۶ از میان طبقاتی که بورکراسی پهلوی تا لحظه سقوط،‌ شناختی از زیر و بمشان نداشت، برخاست و به انقلاب رسید.

شاه یک ماه به فرار مانده و پس از اینکه دولت نظامی ازهاری و دولت دینگرای جعفر شریف امامی را عوض و بدل کرد در نطقی که به اعترافات رادیو تلویزیونی شبیه بود اعلام کرد که صدای انقلاب مردم را شنیده است. با این حال صدای شاه دیگر برای مردم شنیدنی نبود. شاه، رفتنی بود.

آزادی به جای نان

این تحلیل فرا تاریخی البته به هیچ روی در روزهای تاریخی سال ۵۷ شدنی نبود. ارتش شاهنشاهی که تنها تکیه‌گاه سلطنت پهلوی به حساب می‌آمد برای سرکوب شورش‌های مردمی تربیت نشده بود و تنها به کار جنگی منظم می‌آمد.

شاه حتی در دوران سلطنت بلند مدتش نتوانسته بود طبقه متوسط مدرنی ایجاد کند تا اصلاحات اقتصادی و فرهنگی او را که یکسره رو به سوی غرب داشت حفظ کند.

تظاهرات طرفداران قانون اساسی، که در واپسین ساعات دولت بختیار و با انگیزه دفاع از نخست وزیر در امجدیه تهران برپا شد، آنچنان تنک و تهی بود که در کنار میلیون‌ها نفری که خیابان شاهرضا تا میدان شهیاد را سیاه می‌کردند، به حسابی نمی‌آمد.

اگرچه انقلاب ایران در سالی به وقوع پیوست که بالا‌ترین رقم تورم را در میان سالهای سلطنت پهلوی داشت اما آنچه میلیون‌ها ایرانی انقلابی شعار می‌دادند، رنگ و بوی اقتصادی نداشت.

شعار نان، آزادی و برابری که بیشتر از سوی نیروهای چپ مسلح به میان جمعیت انقلابی آمد به سرعت محو شد و جای خود را به شعار «برقرار باد حکومت اسلامی» داد.

شاه خوب، شاه بد

تیمسار مقدم از منتظری خواسته بود از رهبر انقلاب بخواهد تا دستور دهد کارمندان اعتصابی شرکت نفت، برای مصرف داخلی و سرمای زمستان مردم سوخت تولید کنند. رییس ساواک گفته بود که در مضیقه بودن مردم، بدبینی به روحانیت را در پی دارد. مقدم این را هم به قائم مقام رهبری سالهای بعد گفت که وقتی حکومت را به دست گرفتند از کمونیست‌ها برحذر باشند.

آیت الله خمینی با تعجب پیام مقدم را شنید و شرکت نفت هم برای مصرف داخلی نفت تولید کرد، اما مقدم چند ماه بعد در صف اولین اعدامی‌های جمهوری اسلامی بود.

آنچنان که برخی نوشته‌اند شاه نمی‌خواست با خونریزی سلطنت راحفظ کند، شاید این گفته او باشد که می‌خواسته پادشاه برود و دیکتاتور نماند. بااین حال نمی‌توان کتمان کرد که شاه بیش از هر کس بر وقوع انقلاب پای می‌فشرد. انقلاب سفید، انقلاب شاه مردم، قیام ملت و شاه - نام مستعار کودتای ۲۸ مرداد- همگی از تعابیر انقلابی ابداع شاه بود.

یادداشت احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات که بسیاری آن را نقطه پایان سلطنت می‌دانند بر انقلابی بودن شاه تاکید می کرد.

این یاداشت که 17 دیماه 1356 به چاپ رسید، شورش ۱۵ خرداد 42 را حاصل همدستی فئودالیته و رهبران مذهبی ارزیابی کرد که می‌خواستند مقابل انقلاب سفید شاهنشاه بایستند، رشیدی مطلق می‌نویسد: «خوشبختانه انقلاب ایران پیروز شد. آخرین مقاومت مالکان بزرگ و عوامل توده‌ای در هم شکسته شد و ۱۵ خرداد به عنوان خاطره‌ای دردناک از دشمنان ملت ایران باقی خواهد ماند.»

با گذشت ۳۲ سال از سقوط شاه و تجربه جمهوری اسلامی، به نظر می‌رسد طرز حکمرانی پهلوی در میان عده‌ای از نسل جوان امروز ایران که روزگار او را ندیده‌اند هوادارنی دارد. هستند میان سالان و انقلابیان دیروزینی که محمدرضا پهلوی را آنچنان سیاه به مانند بهمن سال ۵۷ نمی‌بینند.

قضاوت درباره محمدرضا پهلوی پس از یک ربع قرن نوسان پیدا کرده، شاه خوب، شاه بد و شاید هر دو با هم.