مردی که زیاد می دانست

مردی که زیاد می دانست

زیبا کلام خطاب به رفسنجانی : امام خمینی یکدنده بود واهل مشورت و کارجمعی نبود.

هاشمی رفسنجانی امسال نیز با دو کتاب، خبرساز شد. یکی کتاب خاطرات سال 1364 وی بود که با عنوان «امید و دلواپسی» منتشر شد. انتشار این کتاب، ادامه  کار ارزشمندی است که هاشمی از ده سال پیش و پس از پایان دوران ریاست جمهوری اش آغاز کرده است. خاطرات هاشمی دربرگیرنده ناگفته هایی است که گاه بیان آنها به جنجال نیز انجامیده است. آخرین جنجال را سال گذشته حسین شریعتمداری کلید زد و بخشی از خاطرات سال 63 هاشمی را زیر سؤال برد. وی در این کتاب از امام نقل کرده بود که باید شعار «مرگ بر آمریکا» به تدریج حذف شود. اعتراض شریعتمداری زمانی بیان شد که ماه ها از انتشار این جلد از خاطرات می گذشت. از این رو در همان زمان، تحلیلگران معتقد بودند که اعتراض شدید شریعتمداری و موافقان دولت نهم در واقع واکنش اعتراض آمیز آنان به انتخاب هاشمی به ریاست مجلس خبرگان در شهریور سال گذشته بود. ولی در همان روزها بود یکی از مراجع تقلید برجسته قم (آیت الله شبیری زنجانی) در دیداری که هاشمی با وی داشت، از خاطره نویسی های هاشمی تمجید کرده و آن را کاری ماندگار دانست. مسیح مهاجری مدیر مسؤول روزنامه جمهوری اسلامی و از طرفداران جدی هاشمی نیز ضمن هشدار به کسانی که نقل قول های هاشمی از امام را زیر سؤال برده اند، یادآوری کرد که انتخاب رهبر فعلی نظام نیز با نقل قول هاشمی از امام میسر شد که امام ایشان را شایسته رهبری دانسته بودند. مهاجری تأکید کرد که تکذیب گفته های هاشمی می تواند اساس انتخاب رهبری را نیز زیر سؤال برد.

پیش از نیز انتشار خاطرات مربوط به سال 60 و 61 انتقاداتی را از سوی موافقان کنونی دولت نهم برانگیخته بود. از جمله مسعود ده نمکی در نشریه وابسته به خود (صبح دوکوهه) به دلیل بیان برخی اختلافات ناگفته سران نظام در این خاطرات و نیز افشای برخی از اسرار جنگ به شدت هاشمی را مورد حمله قرار داده  بود. همه اینها نشان دهنده اهمیت ویژه این کار مهم و ارزنده هاشمی است. یکی از فرزندان وی که مسؤولیت تدوین بخشی از این خاطرات را نیز بر عهده دارد، سال گذشته به هفته نامه شهروند امروز گفت که بیست و پنج جلد خاطرات روزانه هاشمی از سال 60 تا 85 آماده انتشار شده و به تدریج به بازار خواهد آمد. وی همچنین تصریح کرده بود که خاطرات جنجالی پدرش از سال 68 آغاز می شود!

به باور من اگر انقلاب اسلامی را مرادف نام امام خمینی بدانیم، جمهوری اسلامی نیز مرادف نام هاشمی رفسنجانی و گره خورده به اوست. چرا که از نخستین روزهای استقرار نظام جمهوری اسلامی، هاشمی با به دست گرفتن ریاست مجلس و بعدها با فرماندهی جنگ، عملاً به مرد شماره دوی جمهوری اسلامی پس از امام بدل شد. همانگونه که در صفحات 159 و 205 خاطرات سال 64 نیز به نقل از چند رسانه مهم بین المللی، بر این نکته صحه گذارده شده که هاشمی پس از امام، قدرتمندترین فرد جمهوری اسلامی است. در آن سال ها وی و مرحوم سید احمد خمینی نزدیکترین و مهم ترین مشاوران و معتمدان امام بودند. پس از امام نیز هاشمی 8 سال در پست ریاست جمهوری و نیز 8 سال هدایت فکری و عملی شخص محمد خاتمی تأثیرگذاری خود را حفظ کرد. اگرچه در سه سال اخیر از نقش وی به طرز چشمگیری کاسته شده است. بیهوده نبود که در انتخابات دوره نهم ریاست جمهوری، وی همه ناکامی های جمهوری اسلامی را به دوش کشید و همین سبب شد که شکستی سخت از فرد گمنامی چون احمدی نژاد بخورد. او به خوبی دریافته بود که اگر به توصیه های تیز بینانه افرادی چون عباس عبدی عمل کرده و از دور دوم انتخابات کناره گیری کند، جمهوری اسلامی را با چالش بزرگی رو به رو خواهد کرد. از این رو شکست قابل پیش بینی را به جان خرید و حاضر به کناره گیری نشد.

با این مقدمات، بهتر می توان اهمیت خاطرات هاشمی را درک کرد. به ویژه آنکه هاشمی در این خاطرات، از احتیاط و محافظه کاری های همیشگی اش تا حدودی دست شسته و به انعکاس شجاعانه بسیاری از واقعیات پشت پرده تاریخ جمهوری اسلامی اقدام کرده است. به یاد دارم که سال 78 پس از انتشار کتاب «عبور از بحران» که منعکس کننده خاطرات سال 60 بود، بسیاری تعجب کردند که هاشمی در این کتاب تصاویر مرحوم آیت الله شریعتمداری و نیز آیت الله منتظری را آورده و علاوه بر این، از آنان به احترام یاد کرده و لقب «آیت الله» را برایشان ذکر کرده بود و این نوعی تابو شکنی محسوب می شد. در کتاب اخیر (امید و دلواپسی) هم اگر به تصاویر پایانی کتاب نگاه کنیم، خواهیم دید که در صفحه نخست، تصاویر حضرات آیات خویی، شریعتمداری و مرعشی نجفی و نیز مهندس مهدی بازرگان آورده شده  که طبق شواهد مسلم تاریخی و نیز اشاراتی که خود هاشمی در این کتاب آورده و ذکر خواهم کرد، هر چهار نفر از منتقدین جدی جمهوری اسلامی محمسوب می شوند. و مهم تر  از همه آنکه روی جلد نیز تصویر آیت الله منتظری در کنار عکس امام درج شده است! در حالی که تصاویر دیگر همگی دسته جمعی است.

جای جای این کتاب نیز دربرگیرنده نکات ویژه ای است که برای پژوهشگران و تحلیلگران سیاسی و اجتماعی ما می تواند قابل تأمل و استفاده باشد. هاشمی واهمه ای ندارد که به اختلافات جدی امام و آقای خامنه ای (رییس جمهور وقت) اشاره کند. وی با اشاره به مسأله جنجال برانگیز اصرار امام بر انتخاب دوباره مهندس میر حسین موسوی به نخست وزیری در این سال که با مخالفت جدی آقای خامنه ای و روحانیون ارشد قم رو به رو شده بود، در مقدمه کتاب می گوید:«من هنوز هم تلخی های آن دوران را در ذائقه آیت الله خامنه ای که گاهی بروز دارد، احساس می کنم.» (ص23)

و در جای دیگری به انتقاد علنی آقای خامنه ای نسبت به فشارهای وارده بر وی برای انتخاب مجدد موسوی اشاره کرده و می گوید:«حاج احمد آقا آمد و گفت امام از اظهارات پریروز آقای خامنه ای ناراحت شده اند و معلول شیطنت اطرافیان ایشان می دانند و می خواهند به ایشان در این خصوص پیغام بدهند.»(ص282) در جای دیگری نیز خبر از نامه ای می دهد که آقایان خامنه ای و جلال الدین فارسی به امام نوشته و حمایت امام از جناح چپ (طرفداران دولت مهندس موسوی) را مورد انتقاد قرار داده اند. آقای خامنه ای و فارسی در این نامه خواهان توجه امام به جناح راست (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و دیگر مخالفین دولت موسوی) شده اند. (ص366) همچنین هاشمی از مخالفت آقای خامنه ای با سه گانه شدن نیروهای سپاه (زمینی، دریایی وهوایی) که منجر به استقلال کامل ارتش از سپاه می شده، خبر داده است. (ص199)

مسأله مهم دیگری که در سال 64 رخ داد، تعیین آیت الله منتظری به قائم مقامی رهبری و جانشینی امام بود. هاشمی تصریح کرده که آقای خامنه ای بیش از همه اعضای خبرگان بر این امر اصرار داشته است. (ص191) ولی بر خلاف آنچه که بسیاری تا کنون نقل کرده و امام را مخالف انتخاب آقای منتظری به قائم مقامی خود (آن هم به دلیل ساده لوحی و ناتوانی وی)علام کرده بودند، هاشمی تنها دلیل مخالفت امام  با طرح رهبری آقای منتظری را عداوت و کارشکنی رقبای ایشان دانسته است. (ص314)

هاشمی همچنین به دو نکته قابل تأمل دیگر هم اشاره کرده است. یکی اینکه آقای منتظری در اوایل سال64 خواهان آتش بس و ختم جنگ بوده (ص84) و دیگر آنکه در روزهای پایانی سال که حال آقای شریعتمداری به دلیل ابتلا به سرطان وخیم شده بود، امام درخواست آقای منتظری مبنی بر موافقت با عیادت علما از ایشان را رد کرده و تنها با ملاقات اعضای خانواده مرحوم شریعتمداری با وی موافقت می کنند. (ص439) البته در صفحه 483 جلد نخست خاطرات آقای منتظری همین قضیه ذکر شده، ولی با این تفاوت که مربوط به روزهای پس از درگذشت آقای شریعتمداری در فروردین 65 است. ذکر این نکته هم خالی از فایده نیست که بر خلاف دستور امام مبنی بر ممنوعیت ملاقات علما با آقای شریعتمداری، مرحوم آیت الله دکتر مهدی حائری یزدی فرزند مؤسس حوزه علمیه قم و از فلاسفه برجسته معاصر چند روز پیش از درگذشت مرحوم شریعتمداری به بیمارستان محل بستری شدن وی می رود و با وجود ممانعت مأمورین، آنها را کنار زده و وارد اتاقی می شود که مرحوم شریعتمداری در آن بستری بوده و برادرش هم بالای سرش بوده است. آقای شریعتمداری پس از آنکه متوجه حضور مرحوم حائری یزدی می شود، چشمانش را باز کرده و ضمن احوال پرسی و تشکر، درگذشت آیت الله شیخ مرتضی حائری یزدی (برادر ارشد دکتر مهدی) را که چند روزی از فوتش می گذشته، به برادرش تسلیت می گوید. (به نقل از صفحه115 خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی) شیخ مرتضی حائری از علمای برجسته قم و پدر زن مرحوم سید مصطفی خمینی بود. برادرش دکتر مهدی نیز که از فلاسفه و علمای برجسته قم بود،  از سوی آیت الله بروجردی به آمریکا اعزام شد ومدت ها در دانشگاه هاروارد و چند دانشگاه مطرح دیگر دنیا به تدریس فلسفه پرداخت و پس از پیروزی انقلاب نیز به پیشنهاد استادش امام خمینی  و از سوی دکتر کریم سنجابی نخستین وزیر خارجه جمهوری اسلامی، به عنوان سرپرست سفارت جمهوری اسلامی ایران در آمریکا منصوب شد.

یکی از خواندنی ترین بخش های خاطرات سال64 هاشمی، اشاره وی به تحریم انتخابات ریاست جمهوری دوره چهارم از سوی حضرات آیات مرعشی نجفی، شریعتمداری و صادق روحانی بود. هاشمی  متذکر شده که آقای مرعشی نجفی گویا به دلیل رد صلاحیت مهندس بازرگان از شرکت در انتخابات امتناع کرده است. (ص236) در این انتخابات آیت الله خامنه ای برای دومین بار به ریاست جمهوری برگزیده شد.

دکتر صادق زیباکلام یکی از جسورترین و در عین حال خوش شانس ترین منتقدین جمهوری اسلامی بوده است. وی که در دولت بازرگان به عنوان نماینده وی در کردستان منصوب شده و مدتی به دست افراد مسلح گروگان گرفته شد، بعدها در انقلاب فرهنگی نیز نقش داشت. اگرچه بارها به دلیل همان نقش عذرخواهی کرد. او یکی از استادان برجسته علوم سیاسی دانشگاه تهران و همچنین یکی از برجسته ترین تحلیلگران سیاسی ایران محسوب می شود. از همین رو در اغلب روزها می توانید گفتگوهای رسانه های خارجی همچون صدای آمریکا، رادیو بی بی سی، رادیو فردا، صدای آلمان و رادیو فرانسه با وی را بشنوید و یا در سایت ها بخوانید. رویکرد وی در بیشتر تحلیل هایش انتقادی و اصلاح طلبانه بوده است. او در بسیاری از کنفرانس های مطرح در مجامع شاخص علمی دنیا نیز دعوت می شود. ولی جالب تر از همه اینها حضور او در بسیاری از میزگردهای سیاسی تلویزیون ایران است. او در این میزگردها نیز دست از لحن انتقادی خود برنمی دارد و با بهره گیری از صراحت بیان ویژه اش به نقد و بررسی موضوعات مطرح شده می پردازد. وی در انتخابات مجلس ششم از زنجان ثبت نام کرد ولی صلاحیتش رد شد. آن روزها وی در دانشگاه آزاد زنجان نیز تدریس می کرد. برخی از کتاب های وی از جمله «ما چگونه ما شدیم؟» و «مقدمه ای بر انقلاب اسلامی» از آثار شاخص در زمینه تحلیل سیاسی جامعه کنونی ایران به شمار می رود.

او در جدیدترین اثر خود به نام «هاشمی بدون روتوش» بخش نخست گفتگوهای بی پرده و صریح خود با هاشمی رفسنجانی را منتشر کرده است. این گفتگوها که از سال 1379 آغاز شده و ظاهراً هنوز هم ادامه دارد، توانسته با به چالش کشیدن هاشمی، بخش های مهمی از پشت پرده قدرت در جمهوری اسلامی را مطرح کند. البته با توجه به جانبداری های مکرر زیباکلام از هاشمی در 9 سال اخیر فکر می کنم شایسته بود برای  مفیدتر و ماندگارتر شدن این گفتگوها از برخی از منتقدین شاخص هاشمی همچون عباس عبدی و اکبر گنجی هم بهره گرفته می شد. اگرچه عبدی و گنجی در بسیاری از روزهایی که زیباکلام مشغول تدوین این کتاب بوده، در زندان به سر می برده اند!

به هرحال این کتاب بلافاصله پس از انتشار در هفته های نخستین امسال، همچون دیگر خاطرات هاشمی با جنجال رسانه ای همراه شد و حتی دفتر هاشمی را هم به واکنش واداشت. زیبا کلام در پرسش هایی که از هاشمی کرده، صراحت و جسارت عجیبی نشان داده و از همین رو هاشمی را به چالشی بی سابقه کشیده است. او همچون دیگر کتاب ها و مصاحبه هایش بسیاری از گزاره های مسلّم و بدیهی تاریخ انقلاب و جمهوری اسلامی را مورد تردید قرار داده و توانسته هاشمی را وادار کند که در برخی صفحات کتاب، موضع گیری های کم سابقه و ناگفته ای بیان کند. به عنوان نمونه به این گفته های زیباکلام دقت کنید:

* می خواهم بگویم که خود این مصوبه انجمن های ایالتی و ولایتی را که ما این همه می گوییم شروع توطئه علیه اسلام بوده، در اساس واقعاً مطلب مهمی نبود... سؤالم این است که آیا امام به دنبال بهانه ای برای درگیر شدن با رژیم نبودند؟(ص44)

* بنده معتقدم که خود امام در ابتدا اساساً به دنبال این که حکومت کنند و زمام امور کشور را به دست بگیرند، نبودند. حتی به عنوان ولی فقیه نیز ایشان نمی خواستند حکومت کنند. (ص58)

* به نظر می رسد از زمان ورود امام به صحنه سیاسی ایران...روحانیت و خود امام هیچ طرح جامعی در سر نداشتند. (ص57)

* من بعید به نظرم می رسد که امام زیاد اهل شور و مشورت و همفکری با دیگران بوده باشند. ممکن است نظر دیگران را هم پرسیده باشند، اما همه ما می دانیم که ایشان سرسخت و یکدنده بودند و روحیه کار جمعی نداشتند. آنچه را خودشان درست تشخیص می دادند همان را انجام می دادند. (ص61)

* امام همواره آنچه را که اعتقاد داشتند انجام می دادند و زیاد به حرف دیگران توجهی نمی کردند. (ص62)

* من فکر می کنم زمانی که امام  در نجف پیرامون ولایت فقیه در درسشان صحبت می کردند، لزوماً مقصودشان این نبوده که رژیم شاه که سرنگون شد، ما نظام ولایت فقیه را جایگزین خواهیم کرد...ایشان در عمل و بعد از انقلاب بحث ولایت فقیه را مطرح نکردند...طرح این بحث در درس ایشان به عنوان یک بحث فقهی و به اصطلاح آکادمیک بود. (ص70)

*  جز شما (هاشمی رفسنجانی) هیچ روحانی نبوده که روی امیرکبیر کار کرده باشد و یا اساساً شخصیت این آدم برایش جالب باشد...چون بسیاری از جنبه های شخصیتی و اعتقادی امیرکبیر به گونه ای بوده که برای روحانیت نمی توانسته جذابیتی داشته باشد. جنابعالی مستحضر هستید که امیر با روحانیت میانه خوبی نداشت... امیرگبیر به غلط یا به درست معتقد بود که یکی از مشکلات مملکت، دخالت روحانیت در امور کشور است. (ص98)

* آقای سید علی اکبر محتشمی که الان (سال1382) رییس فراکسیون دوم خرداد در مجلس است، زمانی که وزیر کشور بود (سال 64 تا 68) یک قدم یک میلی متری هم برای توسعه سیاسی و آزادی احزاب برنداشت. (ص160)

* جایی گفته بودم که مهندس سحابی به لحاظ افکار و عقاید اقتصادی همان افکاری را دارد که نورالدین کیانوری دارد. بعد از من ایراد گرفتند که نباید این حرف را الان زد. اما من گفتم که اتفاقاً الان زمان طرح این حرف هاست. برای این که مهندس سحابی الان حی و حاضر است و می تواند بگوید نه (ص161)

* پس از بررسی اسناد سفارت آمریکا واقعاً اصلاً این طور ندیدم که آمریکا بعد از 22بهمن 57 به این جمع بندی رسیده باشد که رهبران انقلاب اسلامی ایران گروهی سازش ناپذیرند و جز سرنگونی آنها چاره ای نداریم. اصلاً و ابداً اینگونه نبود. (ص179)

* من همیشه این مطلب را به دانشجویان می گویم که چیزی که باورش سخت است، این است که اسرائیل یکی از ضد آمریکایی ترین رژیم های خاورمیانه است...خیلی از جاها محکم و جدی مقابل آمریکا می ایستد و می گوید منافع ما اینگونه ایجاب می کند و زیر بار دیکته آمریکا نمی رود. (ص181)

* هر چقدر می خواهم خودم را راضی کنم که امام هم مثل شما فکر می کرد، می بینم نمی توانم. بیشترین چیزی که در مورد ایشان به دلم می آید این است که پرستیژ ضد آمریکایی برای ایشان مهم تر از این بود که منافع ملی ما به چه سمت و سویی می رود. (ص182)

* ما نمی توانیم شعار نابودی اسرائیل را بدهیم و در عین حال انتظار داشته باشیم که در آمریکا واکنش به وجود نیاورد...مثل اینکه من هر بلایی که می خواهم بر سر همسرم بیاورم و بگویم به پدر خانم من مربوط نیست. (ص186)

* یک پرسش همیشگی که اسرائیلی ها همواره از ما ایرانیان دارند این است که چرا شما شعار نابودی اسرائیل را می دهید، در حالی که حتی رادیکال ترین گروه های فلسطینی هم دیگر این موضع را ندارند؟... اسرائیلی های ایرانی الاصل در کنفرانس هایی که من می روم، خیلی مایلند که با ایرانی ها مراوده داشته باشند، در حالی که فلسطینی ها و سایر اعراب اصلاً محل هم به ما نمی گذارند. برخی فلسطینی ها که اصلاً مدعی ما هستند و جلوی آمریکایی ها و اسرائیلی ها به ما می گویند که در کار ما دخالت نکنید. (ص196)

* آقای حجاریان به عنوان یکی از متفکرهای دوم خرداد، دانشجوی خودمان بود و با من کلاس دکترا و فوق لیسانس داشت، به لحاظ رفتار فردی، بسیار مؤدب و باحیا بود. به لحاظ استعداد و توانایی های فردی به علاوه احساس مسؤولیت و وظیفه شناسی انصافاً دانشجوی بی نظیری بود. (ص219)

* به نظر من  هشتاد درصد مردم کم و بیش امیدشان را از این نظام قطع کرده اند. (ص222)

* سال 80 در کنفرانسی در در انگلیس یکی از دوستان قدیمی ام را دیدم که اکنون از سران مجاهدین خلق است، او به من گفت شما اصلاح طلبان و خاتمی خروس بی محل هستید، این نظام داشت سقوط می کرد و شما مثل خروس بی محل آمدید و دوم خرداد را به راه انداختید و جلوی سقوطش را گرفتید و چند سال سقوط نظام را به عقب انداختید. (ص230)

*  حد و حدود دموکراسی در هر جامعه ای بر اساس قانون اساسی آن تعریف و مشخص نمی شود... بودن یا نبودن دموکراسی ارتباطی به وجود اصل ولایت فقیه یا بندها و اصول قانون اساسی پیدا نمی کند. ولی فقیه و شورای نگهبان باعث محو شدن دموکراسی  یا بر عکس باعث وفور آزادی نمی شوند... ما اگر ولی فقیه هم نمی داشتیم و یک جمهوری لائیک یا سکولار هم داشتیم، حد و حدود آزادی در جامعه ما همین میزان بود که الان هست...اشکال در جای دیگری است، اشکال در این است که مسؤولین ما در ابتدا صورت مسأله را بپذیرند که ما یک نارضایتی عمیق و نهفته داریم. (صص235-7)

* اگر میان رهبری نظام و رؤسای سه قوه فاصله زیاد باشد، این حالت قطعاً نه به خیر و صلاح کشور و آینده نظام است و نه اتفاقاً به نفع خود رهبری...اگر همانگونه که مرحوم رجایی می گفت رییس جمهور مقلد رهبر باشد، رییس مجلس هم بشود مقلد رهبر، رییس قوه قضائیه هم بشود مقلد رهبر، در آن صورت ما به کدام سمت و سو خواهیم رفت؟ در چنین وضعیتی بالطبع وقتی رییس مجلس پیش رهبری می رود خبردار می ایستد تا ببیند رهبری چه اراده ای می کند؟ این به نظر من آغاز زوال نظام است. متأسفانه الان (سال83) در خصوص مجلس هفتم چنین حالتی پیش آمده و کسانی نداریم که مثل مرحوم مدرس یا مصدق این شهامت را داشته باشند که دست کم در خفا به رهبری بگویند... در مجلس یا ملأ عام که نمی شود و نمی توانستم بگویم ولی جسارتاً به خودتان می گویم که نظر یا عقیده شما این اشکالات را دارد. (ص252)

* شما تا وقتی که از رهبری یا جاهای دیگر خیلی جدی و اساسی و به قول دوم خردادی ها خیلی شفاف تأیید نگرفتید که پشت شما محکم می ایستند و می گذارند کار کنید، وارد میدان (انتخابات دوره نهم ریاست جمهوری) نشوید. (ص258)

* جمع بندی من این است که امام ته دلشان از جنگ خوشحال بودند. هیچ وقت هم مستقیم نگفتند، ولی در دلش این بود که ما که نمی خواستیم به رژیم بعث حمله کنیم، اما حالا که اینها به ما حمله کردند، تا آخر خواهیم رفت. (ص278)

* اصلاً اعتقاد ندارم که امام به رغم آنچه مرحوم حاج احمد آقا گفته اند، مخالف تداوم جنگ بودند. بر عکس معتقدم که امام کاملاً موافق ادامه جنگ بعد از فتح خرمشهر بودند، این هم چیزی نبود که مثلاً شما آن را در ایشان القا کرده باشید. (ص279)

* به جز مرحوم مهندس بازرگان مابقی بدون استثنا موافق تداوم جنگ بودند. (ص282)

* پذیرفتن این نکته که زدن هواپیمای ایرباس که در تفسیر ما علامت جدیت آمریکا برای مقابله مستقیم بود، برای من سخت است...اگر آمریکایی ها می خواستند خیلی جدی به ما بگویند که جنگ باید متوقف شود و شما با ما طرف هستید، راه های بهتری وجود داشت. زدن ایرباس برای رساندن پیامی به ما کار احمقانه ای بود. بنابراین فکر می کنم زدن ایرباس توفیق اجباری شد. یعنی بهانه ای شد که شورای عالی دفاع و امام قطعنامه را آبرومندانه بپذیرند. (ص297)

* شما از محسن رضایی خواستید که آن نامه معروف را به امام بنویسد و نیازهای جنگی خودشان را بخواهد و بهترین بهره برداری را از بیان نیازهای محسن رضایی کردید. شاید محسن رضایی فکر می کرد که اگر روی کاغذ بیاید، ممکن است شما نصف این لیست را از امام برایش بگیرید... اما هدف شما این بود که که به امام بگویید نمی توانیم اینها را تأمین کنیم. پس چاره ای نیست الّا این که آتش بس را بپذیریم. مطمئنم شما دقیقاً می دانستید دارید چه کار می کنید و محسن رضایی نمی دانست دارد چه کار می کند. شما می دانستید که اگر این لیست را پیش امام ببرید، دیگر این شما نیستید که باید جنگ را تمام کنید، این امام است. شما دو سه سال قبل هم می گفتید که جنگ باید تمام شود. محسن رضایی و فرماندهان سپاه می گفتند نه. (ص310)

پاسخ عباس عبدی به زیبا کلام

/////////////////////////////////////////////////////////گرچه بیشتر مطالب ایشان را در متن آورده ام اما جهت اطلاع دوستان عین پاسخ ایشان را هم در زیر تقدی می‌کنم ضمن این که قبلا آدرس آن را هم داده بود./////////////////////////////////////////////////////////

یکی از نکات جالبی که در خلال گفت وگوهای اینجانب با آقای هاشمی رفسنجانی در کتاب «هاشمی بدون روتوش» به تدریج برای مخاطب آشکار می شود تمایل یا باور عمیق ایشان به اعتدال و میانه روی است. این روحیه یا ویژگی ایشان هم به گونه یی غیرمستقیم در خلال گفت وگوهایشان قابل رویت است، هم در مواردی که خود آقای هاشمی مستقیماً و مشخصاً به نقل برخی از خاطرات سیاسی شان می پردازند پیرامون عملکرد شماری از رهبران و چهره های سیاسی دیگر. در این گونه موارد (ذکر عملکرد چهره های سیاسی)، آقای هاشمی برای نشان دادن یا اثبات این نکته که مواضع شان همواره در جهت اعتدال و میانه روی بوده، مثال هایی را می آورند. مثال هایشان این گونه است که نشان می دهد مواضع برخی چهره ها و شخصیت های دیگر برعکس ایشان در گذشته بسیار تند و رادیکال بوده، اما در مقطع دیگری تغییر جهت داده اند. از جمله این افراد برخی از چهره ها و رهبران جریان دوم خرداد یا اصلاح طلب بودند که در دهه 1360 و بعد از آن شعارهای تند و تیز می دادند اما بعد از دوم خرداد آن شعارها و موضع گیری ها را کنار گذاشتند و یک چرخش 180 درجه کردند.

از جمله مثال هایی که می آورند پیرامون برخورد با اعضا و طرفداران نهضت آزادی در سال های نخست انقلاب درون و بیرون مجلس است. آقای هاشمی متذکر می شوند اگرچه من از نظر مرام و عقیده موافقتی با نهضتی ها نداشتم معذلک در مجلس نمی گذاشتم که تندروها به آنان توهین کرده و متعرض شان شوند. این به معنای تصدیق موضع گیری های آنان نبود بلکه من اساساً با این گونه برخوردهای تند و رادیکال در همان سال های نخست انقلاب هم موافق نبودم. آقای هاشمی می افزایند همان کسانی که روزگاری آنچنان رفتاری با ملی - مذهبی ها داشتند، در دوران دوم خرداد هوادار و مدافع سرسخت آنان شدند. مثال دیگری که آقای هاشمی می آورند در مورد موضع گیری های روزنامه سلام و نویسندگان آن از جمله آقای مهندس عباس عبدی در قبال سیاست تنش زدایی ایشان در دوران ریاست جمهوری شان بود. آقای عبدی یکی از منتقدان سرسخت سیاست تنش زدایی در سال های 74-73 بودند، اما در دوران آقای خاتمی که خود به قدرت رسیدند تنش زدایی در سیاست خارجی مرکز ثقل و دیپلماسی شد.

آقای عبدی پس از انتشار کتاب به بخشی که مربوط به خودشان است پاسخ مفصلی در روزنامه اعتماد

26/2/87 درج کردند. پاسخ ایشان در حقیقت تنها چیزی که نبود پاسخ به ایراد یا انتقادی است که آقای هاشمی در کتاب آورده اند. ایشان در ابتدای پاسخ هایشان می نوشتند که هیچ کس عالم و فرهیخته و کامل متولد نمی شود و انسان ها به مرور زمان است که به پختگی و صلابت فکری می رسند.

خواننده با شروع این عبارات تصور می کند که آقای عبدی می خواهد اذعان کند که دست کم بخشی از ایرادهای آقای هاشمی وارد است و خیلی از تندروها و رادیکال های دهه 1360 در عصر اصلاحات دچار یک تحول فکری شده اند و آن مواضع رادیکال و آرمانی دهه 1360 را کنار گذارده و به سمت و سوی مواضعی واقع بینانه تر رفته اند. اما زهی خیال باطل. آقای عبدی پس از ذکر این نکته که انسان ها به مرور زمان پخته می شوند می نویسند که در سال های نخست انقلاب دولت موقت و افراد دیگری به دنبال اجرای سیاست تنش زدایی بودند اما آقای هاشمی مخالفت می کردند. بنابراین در یک مقطع دیگری هم ممکن است عده دیگری در زمان ایشان با این سیاست مخالفت کرده باشند.سپس ادامه می دهند که آقای هاشمی در سیاست خارجی شان آنچنان دچار بن بست شده بودند که «اگر دوم خرداد رخ نداده بود، (تضاد میان ما و غرب) احتمالاً به بحران نظامی کشیده می شد.» به سخن دیگر، از دید آقای عبدی، آقای هاشمی نه تنها در پیشبرد و سیاست تنش زدایی ناموفق بوده اند بلکه کشور را در آستانه یک بحران عظیم در عرصه بین المللی قرار داده بودند که ای بسا اگر دوم خرداد اتفاق نیفتاده بود ممکن بود کار به درگیری نظامی هم کشیده می شد. اینکه این تحلیل آقای عبدی چقدر با واقعیت همخوانی دارد، واضح تر از آن است که نیاز به توضیح داشته باشد. پیرامون موضع گیری های روزنامه سلام علیه آقای هاشمی هم آقای عبدی می نویسد که «بله، در روزنامه سلام گرایشی که مورد نظر آقای هاشمی است وجود داشت (یعنی موضع ضدهاشمی)، اما یک روزنامه، محلی برای طرح آرا و عقاید است و نمی توان مانع بیان آن شد و اصولاً طرح آرا و عقاید مختلف اشکالی ندارد.»

در پاسخ آقای عبدی بایستی گفت که اولاً مساله به مراتب فراتر از وجود صرفاً یک «گرایش» می رفت. این طور نبود که یکی، یا دو، سه تن از نویسندگان یا برخی از مقالات و گزارشات روزنامه سلام علیه آقای هاشمی باشد، بلکه کل روزنامه اینچنین بود. صد البته که این حق روزنامه سلام یا هر روزنامه دیگری بوده و هست که له یا علیه آقای هاشمی بنویسد. موضوع این نیست که چرا سلام از سیاست های آقای هاشمی حمایت نمی کرده یا می کرده، بلکه بحث بر سر آن است که اگر سیاست درست باشد، چه هاشمی آن را اجرا کند چه خاتمی، تفاوتی نبایستی بکند. حرف آقای هاشمی آن بوده که اگر تنش زدایی سیاست درستی نبوده، پس چرا این سیاست در زمان خاتمی به اجرا گذارده می شود؟ و چرا روزنامه سلام که در زمان آقای هاشمی این سیاست را تقبیح می کرده در زمان آقای خاتمی سکوت می کند؟ آقای عبدی به جای پاسخ به این مسائل، رفته اند به سراغ اینکه آیا سیاست تنش زدایی در زمان آقای هاشمی درست بوده و نتیجه بخش بوده یا خیر؟ و اینکه این حق روزنامه سلام بوده که از این سیاست انتقاد کند و اینکه اصولاً طرح آرا و عقاید مختلف اشکالی ندارد.

پاسخ دیگر آقای عبدی در مورد تورم است. اینکه اساساً طرح مساله تورم چه میزان به بحثی که در کتاب «هاشمی بدون روتوش» آمده، پیدا می کند، جای سوال دارد. اما آقای عبدی می نویسد که «کیست که نداند تورم در سال های 1373 و 1374 به بالاترین حد خودش پیش از زمان جنگ جهانی و حتی از زمان مادها رسید...» و بعد هم می نویسد که «آیا تورم را هم بنده و امثال من در روزنامه سلام ایجاد کردند؟»

آقای عبدی، آقای هاشمی نه شما را و نه روزنامه سلام را به هیچ روی متهم نمی کنند که مشکلات دوران ریاست جمهوریشان، ناکامی یا کامروایی هایشان ناشی از عملکرد شما یا روزنامه سلام بوده. نمی دانم شما چرا اصرار دارید که آقای هاشمی شما و روزنامه سلام را مسوول می دانند. اولاً ایشان خود و سیاست هایشان را ناموفق نمی دانند که شما را علت آن بدانند. ثانیاً بحث ایشان بر سر اتخاذ مواضع متضاد است، صرف نظر از محتوای آن سیاست ها. این هم که آیا تورم در سال های 1373 و 1374 از تورم در زمان جنگ جهانی و در زمان مادها بیشتر بوده، قابل بحث است و در عین حال نشان دهنده دیدگاه، و درست تر بگوییم «احساس» شما نسبت به آقای هاشمی است. آقای عبدی در ادامه مطالبی را پیرامون افغانستان، نهضت آزادی و ... نوشته اند که باز هم معلوم نیست ارتباط اینها با موضوعی که آقای هاشمی در کتاب مطرح کرده اند در کجا است؟

اصل موضوعی که آقای هاشمی در کتاب مطرح کرده اند به اندازه کافی روشن است. ایشان معتقدند که بسیاری از رهبران و شخصیت های اصلاح طلب که در دوران اصلاحات طرفداری از جامعه مدنی، حقوق شهروندی، آزادی، حاکمیت قانون، اقتصاد آزاد، تنش زدایی و ... می کردند در مقطع دیگری و در گذشته هایی نه چندان دور و در زمانی که قدرت بیشتری داشتند، رفتارشان خیلی منطبق بر این معیارها نبود. می ماند جمله مهمی که آقای عبدی غیرمستقیم در توصیف آقای هاشمی به کار برده اند؛ «متاسفانه مشکل اصلی در جامعه ما فرافکنی سیاستمداران است که زیر بار بدیهی ترین امور نمی روند.» اتفاقاً آقای عبدی درست می گویند و این یک مشکل اصلی در جامعه ما است. اما آقای عبدی این تنها مشکل جامعه ما نیست و ای کاش لیست اشکالات جامعه ما به همین یکی محدود می شد. مشکل اصلی دیگر جامعه نخبگان و روشنفکرانی هستند که در تبختر و تکبر دست کمی از سیاستمدارانمان ندارند. اگر در مقطعی معتقد بودند که سفارت امریکا را باید اشغال کرده و اتباع سفارت را برخلاف همه عهد و میثاق های بین المللی به گروگان بگیرند، این کار را کردند و هر کس را که مخالف این نظر بود محکوم کردند.

اگر در مقطع دیگری به اینجا رسیدند که بایستی با امریکا کنار آمده و آشتی کرد، کنار آمدند و آشتی کردند و باز کسانی را که مخالف بودند محکوم کردند. اگر در مقطعی معتقد بودند که نهضت آزادی سازشکار، لیبرال، منحرف و امریکایی است، روزگار را بر آنان سیاه کردند و حکم مرتد بودن آنان را از امام گرفتند. اگر در مقطعی دیگر اعتقاد پیدا کردند که نهضت آزادی خوب است در کنار آنان قرار گرفتند و به تاییدشان برخاستند.

اگر در مقطعی فکر کردند تایید خاتمی درست است، به تایید ایشان برخاستند. اگر در مقطع دیگری به این باور رسیدند که کار خاتمی چندان درست نیست شعار «عبور از خاتمی» را دادند، اگر در مقطعی فکر کردند که درون سیستم می بایستی کار کرد، شعار اصلاحات دادند و اگر در مقطع دیگری احساس کردند درون نظام نمی شود کار کرد، شعار «استعفای دسته جمعی و بیرون رفتن از دولت یا حاکمیت» را دادند. اگر در مقطعی فکر کردند در چارچوب قانون اساسی می شود پیشرفت کرد، قانون اساسی را مترقی دانستند و در مقطع دیگری که حس کردند با قانون اساسی فعلی نمی شود کار کرد، شعار «رفراندوم قانون اساسی» دادند و قس علیهذا.

همواره هم درست تشخیص دادند، همواره هم حق با آنها بوده، همواره هم انتظار داشته اند مردم از آنان تبعیت کنند و همواره هم مخالفان شان را محکوم و متهم کردند و یک بار هم در مقام توضیح توجیه و تبیین مواضع ضد و نقیض شان بر نیامدند. اینکه سیاستمداران فرافکنی کرده و از زیر بار مسوولیت اعمال و سیاست هایشان شانه خالی کنند، یقیناً یک ایراد اساسی جامعه ما است. اما این هم درد بزرگی است که یک روشنفکر و تحلیلگر سیاسی، هر سیاست و نظری را که ظرف سه دهه گذشته اتخاذ کرده صرف نظر از متناقض بودن شان یکسره درست، صحیح و اصولی پنداشته و مخالفان خود را متهم و محکوم کند.