حلقه‌های مفقوده پرونده مشروبات تقلبی؛ از «سفارش در زندان» تا نقش نامشخص شرکت‌های دارویی
رأی دهید
در روزهای گذشته اخباری ازمسمومیت صدها نفر و مرگ ده‌ها نفر بر اثر نوشیدن مشروب تقلبی منتشر شده است. این نخستین بار نیست که مشروب تقلبی در ایران قربانی می‌گیرد. با این وجود، حلقه‌های مفقوده‌ای در پرونده‌های منجر به نابینایی و مرگ ناشی از مصرف الکل متانول نمایان است و به نظر می‌رسد رویه ثابتی در رسیدگی به آنها در دادگاه‌های ایران وجود ندارد. این مطلب ضمن گفتگو با فردی که یکی از عزیزانش را با مسمومیت الکلی از دست داده، به این حلقه‌های مفقوده می‌پردازد.
استان‌های مازندران، گیلان و همدان در صدر اخبار موج جدید مسمومیت با الکل
در دو هفته گذشته موج جدیدی از مسمومیت با مشروب تقلبی در ایران به راه افتاده است. بر اساس تازه‌ترین آماری که از این وقایع منتشر شده، در ۱۰ روز منتهی به ۱۸ مهر، «۲۸۴ نفر به دلیل مسمومیت الکلی به مراکز درمانی استان مازندران مراجعه کرده‌اند و۸۱ نفر از مسموم‌شدگان برای دفع سموم مجبور به انجام دیالیز شدند.» پزشکی قانونی مازندران در این مدت ۲۱ مرگ بر اثر مسمومیت ناشی از مصرف مشروبات الکلی را ثبت کرده است.
بنابر اعلام دادگستری استان گیلان، ۱۱ نفر هم در این استان بر اثر مسمومیت ناشی از مصرف مشروبات الکلی جان باخته‌اند.
در همدان به گفته عباس نجفی، دادستان عمومی و انقلاب این استان، «۹۶ نفر با مشروب آلوده به متانول دچار مسمومیت شده‌اند و ۱۱ نفر جان خود را از دست داده‌اند.»
به گفته مقام‌های دادگستری در این استان‌ها، افرادی از جمله تولید‌کننده، توزیع‌کننده و صاحب رستوران با اتهام «قتل عمد» بازداشت و روانه زندان شده‌اند.
رئیس دادگستری استان گیلان اعلام کرده است که ۴ نفر در این ارتباط دستگیر شده‌اند.
اما پس از این دستگیری‌ها، پرونده‌ها چطور پیگیری می‌شود و به چه حکم‌هایی می‌انجامد و در صورت صدور حکم، آیا به همه پرسش‌های پرونده‌ها پاسخ داده می‌شود؟
یکی از مهم‌ترین دلایلی که جان افرادی را که در ایران مشروبات الکلی می‌نوشند در خطر قرار می‌دهد، جرم‌انگاری خرید و فروش و مصرف مشروبات الکلی است. ممنوعیت فروش و مصرف الکل در ایران به انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ برمی‌گردد اما در دهه‌های اول انقلاب، حتی اخبار مسمومیت‌های الکلی هم منتشر نمی‌شد. ترس از دستگیری به اتهام نوشیدن الکل موجب می‌شد بسیاری از افرادی که مسموم می‌شدند به مراکز درمانی مراجعه نکنند. از سوی دیگر، نوشیدن الکل به عنوان یک «آسیب اجتماعی» در ایران تلقی می‌شد و حکومت در انکار آن می‌کوشید.
اما در حدود دو دهه اخیر، مسمومیت جمعی شرکت‌کنندگان در مهمانی‌ها در بسیاری از موارد پنهان نمی‌ماند. در برهه‌هایی همچون مسمومیت‌های سریالی پس از اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» که بیشتر در ماه‌های اول سال ۱۴۰۲ رخ داد، تردیدهایی هم درباره عمدی بودن آنها مطرح شد. برخی فعالان سیاسی در ایران از جمله کانون شورای هماهنگی تشکل‌های صنفی فرهنگیان به این نکته اشاره کردند که «این مسمومیت‌ها با الکل می‌تواند در ادامه مسمومیت‌های سریالی در مدارس باشد.»
خانواده‌های بی‌حمایت که بر اثر مسمومیت الکلی نان‌آورشان را از دست می‌دهند
آمارها نشان می‌دهد بیشتر افرادی که در ایران با الکل مسموم می‌شوند و جان خود را از دست می‌دهند مرد هستند. در این شرایط خانواده‌های بسیاری نان‌آور خود را از دست می‌دهند و با توجه به نوع مرگ، از هیچ حمایتی برخوردار نمی‌شوند.
«سارا» یکی از اعضای خانواده‌اش را بر اثر مسمومیت الکلی از دست داده است و ما گفته‌های او را با نام مستعار روایت می‌کنیم. او بر أساس آنچه در جریان دادرسی پرونده عضو خانواده‌اش مشاهده کرده، می‌گوید: «بسیاری از فوت‌شدگان بر اثر مسمومیت الکلی بچه کوچک دارند. بعضی از فرزندان پس از مرگ پدرشان مجبور به ترک تحصیل می‌شوند.»
نیمه دوم سال ۱۳۹۷ مسمومیت‌های سریالی در بندرعباس رخ داد که از حاجی‌آباد شروع شد. در یکی از موارد، که آبان ۱۳۹۷ رسانه‌ای شد، فاطمه نوروزیان، مدیر روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان اعلام کرد، ۱۶ نفر جان خود را از دست دادند. اما برخی پرونده‌های دیگر مسمومیت الکلی در این شهر حتی رسانه‌ای نشدند. از جمله پرونده‌ای که سارا و حدود ۲۰ نفر دیگر شاکی آن هستند و بدون وکیل سعی کردند اتهام «قتل ۱۲ نفر از طریق مسمومیت الکلی» در ماه محرم را به اثبات برسانند. او می‌گوید: «اوایل، جو دادگاه علیه ما بود چون اعضای خانواده ما مشروب مصرف کرده بودند. ما که شاهد مرگ دردناک عزیزان‌مان بودیم، در دادگاه هم خودمان شرکت می‌کردیم و همه آن صحنه‌های تلخ تداعی می‌شد.»
سارا ساعات اولیه پس از مسمومیت الکلی عضو خانواده‌اش را اینگونه تعریف می‌کند: «عصر الکل نوشیده بود و ساعت ۱۰ شب متوجه شد بینایی‌اش کم شده اما حرفی نزد. ساعت دو نیمه‌شب متوجه شدیم از دهانش کف بیرون می‌آید و سریع با آمبولانس او را به بیمارستان بردیم. حدود ساعت چهار صبح تمام کرد.
«ساقی‌ها متانول فروختند اما در خانه‌شان ظرف اتانول پیدا شد»
در پرونده‌ای دیگر که درباره مسمومیت با الکل در کرج تشکیل شده بود، به متهمان ردیف اول تا چهارم آن حکم اعدام داده شد. موضوع فروش الکل متانول در ظرف اتانول در این پرونده مطرح شد.
محمود علیزاده طباطبایی در دفاع از یکی از متهمان محکوم به اعدام در پرونده کرج گفت: «بررسی‌ها مشخص کرد فردی که الکل‌ها را به فروشگاه‌ها توزیع می‌کرده، این‌بار الکل متانول را با آرم الکل اتانول توزیع کرده است. در واقع فرد فروشنده، هیچ اطلاعی از موضوع نداشته است. دیگر متهمان هم بر بی‌اطلاعی این فرد شهادت داده و اقرار می‌کنند.»
در پرونده رسیدگی به مسمومیت منجر به قتل در بندرعباس هم گفته شده که در خانه ساقی گالن‌هایی با برچسب اتانول کشف شده و آزمایش‌ها هم نشان داده که محتوی اتانول بوده‌اند. سارا می‌گوید: «متاسفانه یکی از اعضای خانواده من وحشت کرده بود و بقیه محتوی ظرف مشروب را دور ریخته بود. به همین دلیل ما نتوانستیم نمونه خریداری شده را به آزمایشگاه بدهیم.»
سارا می‌گوید: پای شرکت دارویی که گالن الکل آن در خانه ساقی پیدا شد هم به پرونده بندرعباس باز شده و مسئول پخش و وکیل شرکت در جلسات دادگاه حضور می‌یافتند. اما هنوز پاسخ به این پرسش خانواده‌ها داده نشده که چطور الکل این شرکت در اختیار ساقی قرار گرفته است.
در پرونده‌های مشابه، به این موضوع اشاره شده که واسطه‌ای بین شرکت توزیع‌کننده و فروشنده الکل متانول وجود داشته است. به گفته سارا، در جلسات رسیدگی به پرونده مسمومیت الکلی در دادسرای ویژه قتل بندرعباس نمایندگان شرکت دارویی گفته‌اند که پس از دریافت یک ثبت سفارش معمول، الکل را ارسال کرده‌اند.
ثبت سفارش الکل «از داخل زندان»
در یکی از پرونده‌های مسمومیت الکلی سال ۱۳۹۷ در بندرعباس، خبر بازداشت سه نفر به اتهام تولید و توزیع مشروبات الکلی ناسالم منتشر شد. فرمانده نیروی انتظامی هرمزگان گفت: «سرباند تولید و توزیع مشروبات مرگ‌بار از درون زندان، این فعالیت غیرقانونی را شخصا هدایت می‌کرده است.» حالا برخی تکه‌های پازل این اخبار با توضیحاتی که سارا در گفتگو با بی‌بی‌سی داد، تکمیل می‌شود.
در یک جستجوی ساده گوگل با کلمات «خرید الکل اتانول» صفحه‌های زیادی، از وبسایت‌های واسط خرید و فروش تا عطاری‌ها و شرکت‌های تامین مواد اولیه داروسازی را می‌توان یافت. محمود علیزاده طباطبایی، که در پرونده رسیدگی به اتهام قتل از طریق مسمومیت با الکل وکالت کرده، سال گذشته در گفتگویی با «اعتماد» به این موضوع اشاره کرد: «یکی از گرفتاری‌ها این است که فروش و مصرف مشروبات الکلی در ایران ممنوع است اما فروش الکل آزاد.»
گفته‌های سارا تکمیل‌کننده گفته‌های فرمانده نیروی انتظامی هرمزگان است؛ او می‌گوید که در یکی از جلسات دادگاه، قاضی پرونده به شاکیان گفته که الکل مسموم‌کننده را «فردی از داخل زندان، الکل را از سایت دیوار سفارش داده، از طریق یک نفر دیگر به باربری رسانده و ساقی بندرعباس آنها را تحویل گرفته است. این زندانی، در آن زمان به جرم فروش مشروبات الکلی در حبس بوده است.»
سارا می‌افزاید که شاکیان پرونده این پرسش را در دادگاه مطرح کردند که چطور زندانی برای ثبت سفارش به تلفن همراه دسترسی داشته و پاسخی دریافت نکرده‌اند.
متهم پرونده «کمتر از شش ماه در زندان بود»
سارا که یکی از اعضای خانواده‌اش را بر اثر مسمومیت الکلی در سال ۹۷ در بندرعباس از دست داده، درباره روند دادرسی به پرونده شکایت از فروشنده الکل می‌گوید: « حدود یک هفته پس از مرگ عضو خانواده‌مان، از کلانتری تماس گرفتند و گفتند برای شکایت از یک نفر اقدام کنیم. نام این فرد را هم گفتند و تاکید کردند که چند نمونه شکایت مشابه داشته است. بعد از بررسی‌ها مشخص شد که همین فرد، فروشنده الکل بوده است.»
او می افزاید: «به همراه خانواده‌های دیگر، چند روز بعد پرونده‌ای تشکیل دادیم. اما رسیدگی به پرونده حدود شش سال ادامه یافته است؛ بارها پرونده مختومه شده و با پیگیری خانواده‌ها دوباره به جریان افتاده است اما با اتهام قتل غیرعمد. تا اینکه اردیبهشت، در آخرین جلسه رسیدگی، قاضی به ما گفت پرونده مختومه شده و اگر پیامکی هم دریافت کردید نیازی نیست حضور پیدا کنید.»
به گفته سارا، متهم پرونده، همان ماه‌های اول پس از واقعه با «وثیقه سه میلیارد تومانی» آزاد شده و «کمتر از شش ماه» را در زندان گذرانده است: «یکی از خانواده‌ها که همسایه متهم (ساقی) هم بوده، سه نفر از اعضایش را با نوشیدن عرقی که از او خریده بودند از دست داده است. متهم در دادگاه ادعا می‌کند که از وجود متانول اطلاع نداشته اما همسایه می‌گوید که در محله راه می‌رود و می‌گوید توپ هم من را تکان نمی‌دهد.»
سارا که از مهر ۱۳۹۷ تا اردیبهشت ۱۴۰۳ در جلسات دادگاه شرکت کرده می‌گوید: «صحبت‌هایی که در دادگاه مطرح می‌شود سر و ته ندارد و حکم مشخصی مطرح نمی‌شود. با این شرایط ما احساس می‌کنیم پشت‌شان به جایی گرم است.»
فاصله زمانی موج‌های مسمومیت الکلی که در آن ده‌ها و گاهی صدها نفر در ایران راهی مراکز درمانی می‌شوند در حال کاهش است. بعد از هر موج مسمومیت خبر دستگیری‌هایی اعلام می‌شود. از سوی دیگر حلقه‌های مفقوده در پرونده‌ها هنوز پیدا نشده و هر روز خانواده‌های بیشتری درگیر این روند قضایی می‌شوند.
