چرا روابط جمهوری آذربایجان و ترکیه به سردی گرائیده است؟

هم‌زمان با گزارش‌ها از سرد شدن روابط ترکیه و جمهوری آذربایجان، پوتین به باکو سفر کردبی بی سی: سفر وزیر خارجه جمهوری آذربایجان به ترکیه در حالی انجام شد که رسانه‌های رسمی و نزدیک به دولت جمهوری آذربایجان، در تحلیل‌ها و مقالات خود از دولت ترکیه انتقاد می‌کردند و درباره سرد شدن روابط آنکارا و باکو گزارش می‌دادند.

این انتقادها در رسانه‌های جمهوری آذربایجان و همین طور اظهار نظرهای مکرر درباره سرد شدن روابط دو طرف در رسانه‌های ترکیه، بعد از اظهار نظری از رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، درباره قره‌باغ شروع شد که در هشداری درباره اسرائیل گفته بود «همان‌طور که وارد قره‌باغ و لیبی شدیم، می‌توانیم همین کار را با آنها بکنیم».

اما ناظران می‌گویند که ریشه سرد شدن روابط عمیق‌تر از آن است که به نظر می‌رسد.

اردوغان در نشست غیررسمی سران سازمان دولت‌های ترک در شوشا، که در ابتدای ماه ژوئیه برگزار شد، شرکت نکرد. رسانه های دولتی جمهوری آذربایجان گزارش دادند که او به الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان توصیه کرده بود که به جای سفر به شوشا، برای تماشای مسابقه فوتبال به آلمان برود.

المان فتاح، تحلیلگر سیاسی می‌گوید: «شرکت در چنین رویداد مهمی نمی‌تواند به خاطر یک مسابقه فوتبال یک‌چهارم نهایی به تعویق بیفتد، و نباید هم به تعویق بیفتد».

هر چند غیبت اردوغان در نشست سران دولت‌های ترک توجه عمومی زیادی را به خود جلب نکرد، اما اشاره او به جنگ دوم قره‌باغ در سخنانش در اواخر ماه ژوئیه، بحث‌های زیادی را در جمهوری آذربایجان و ترکیه برانگیخت.

البته بعد از این سخنان، اردوغان برای قدردانی از کمک جمهوری آذربایجان در مقابله با آتش‌سوزی‌ جنگل‌های ترکیه، با الهام علی‌اف تماس گرفت.

اما پیش از آن، مقاله‌ای در روزنامه رسمی جمهوری آذربایجان منتشر شده بود که در آن ضمن انتقاد از ترکیه، به نوعی به اظهارات اردوغان پاسخ داده شده بود.
اردوغان چه گفته بود؟
روز ۲۸ ژوئیه، رجب طیب اردوغان، در یکی از جلسات شاخه‌های محلی حزب حاکم عدالت و توسعه در ریزه، شهر خانوادگی‌اش، در حالی که از اسرائیل انتقاد می‌کرد، سخنانی را بیان کرد که حاکی از مشارکت نزدیک ترکیه در جنگ دوم قره‌باغ بود.

او در آن سخنرانی با انتقاد از اسرائیل، ادعا کرد ارتش ترکیه می‌تواند وارد غزه شود و گفت: «همان‌طور که وارد قره‌باغ و لیبی شدیم، همین کار را با آن‌ها هم خواهیم کرد، هیچ دلیلی ندارد که این کار را انجام ندهیم».

این سخنان خشم رسانه‌های حامی جمهوری آذربایجان را برانگیخت که سال‌ها بود از اردوغان انتقاد نمی‌کردند.
«سربازان جمهوری آذربایجان وارد قره‌باغ شدند»
مقاله‌ای در روزنامه رسمی «آذربایجان» با این سرخط منتشر شد که «پیروزی قره باغ را فرمانده معظم کل قوا و ارتش آذربایجان رقم زد» و این مطلب چندین روز در رسانه‌های ترکیه مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

در این مقاله با حروف بزرگ نوشته شده بود: «فقط و فقط سربازان جمهوری آذربایجان به فرماندهی قهرمانانه الهام علی‌اف وارد قره‌باغ، آغدام، فضولی، لاچین، جبرائیل، زنگیلان، قبادلی، کلبجر، شوشا، هادروت، خوجالی، آغ‌دره، آسکران و خان‌کندی شدند!»

در این مقاله‌، که رنجش از ترکیه در آن برجسته شده بود، این پیام نیز آمده بود که «جمهوری آذربایجان تمام کمک‌های نظامی ترکیه در جنگ دوم قره باغ را تا آخرین قران آن پرداخت کرده است».
موضوع اسرائیل در روابط ترکیه و جمهوری آذربایجان
ترکیه و جمهوری آذربایجان پیوندهای فرهنگی و سیاسی نزدیکی دارند و توافق کرده‌اند که در سیاست‌ خارجی مواضع مشابهی در پیش بگیرند. اما در یک مساله موضع این دو کشور به شدت متفاوت است، و آن هم اسرائیل است. با این که هر دو فلسطین را به عنوان یک کشور به رسمیت می‌شناسند، اما جمهوری آذربایجان با اسرائیل روابط نزدیکی دارد و در جنگ دوم قره‌باغ، علاوه بر ترکیه، از اسرائیل نیز تسلیحات زیادی خریداری کرد و همچنان نیز می‌خرد. علاوه بر این اسرائیل بزرگ‌ترین خریدار نفت جمهوری آذربایجان به حساب می‌آید.

اوایل سال جاری میلادی، گروهی در استانبول در اعتراض به «فروش نفت به اسرائیل» به دفتر شرکت آذربایجانی «سوکار ترکیه» حمله کردند. سوکار گفت که به طور مستقیم به اسرائیل نفت نمی‌فروشد و در تصمیم‌‌گیری شرکت‌هایی که این کار را می‌کنند، دخالت نمی‌کند.

جملات انتقادی و تهدیدآمیز اردوغان درباره جنگ اسرائیل در غزه، با بیانیه‌های ملایم جمهوری آذربایجان برای دعوت به صلح، تفاوت بسیاری دارد.
مساله ارمنستان در روابط ترکیه و جمهوری آذربایجان
بعد از جنگ دوم قره‌باغ، ترکیه سیاستی هماهنگ با جمهوری آذربایجان علیه ارمنستان در پیش گرفت. با وجود این در اواخر ماه ژوئیه سردار کیلیچ و روبن روبینیان، نمایندگان ویژه ترکیه و ارمنستان در روند عادی‌سازی روابط، بار دیگر در گذرگاه علیجان-مارگارا در منطقه مرزی دو کشور با یکدیگر دیدار کردند.

سایت قفقاز‌ اینفو، نزدیک به دولت جمهوری آذربایجان، در مقاله‌ای با ابراز نارضایتی‌ از این دیدار نوشت: «تا دیروز، گشایش روابط ترکیه و ارمنستان به موازات مذاکرات صلح جمهوری آذربایجان و ارمنستان پیش می‌رفت. پیشبرد این روند به این شکل، با ذهنیت 'یک ملت، دو دولت' هم‌خوانی داشت و مفید بود. تا دیروز، ترکیه در برابر پیشنهاد بازگشایی راه‌آهن قارص-گیومری مقاومت می‌کرد و 'نه' می‌گفت».

این سایت در ادامه نوشت: «برای تغییر این موضع، ارمنستان از ادعاهای ارضی خود نسبت به ترکیه صرف نظر نکرده، از اتهامات نسل‌کشی دست برنداشته و دالان زنگزور را هم باز نکرده است. این چه حماقتی است، این چه عجله‌ای است، این چه کار غیر اصولی است؟»

جیحون بایراموف، وزیر خارجه جمهوری آذربایجان، در سفر خود به ترکیه، این مساله را به صورت غیرمستقیم به آنکارا گوشزد کرد.

او در حالی که درباره نقش ترکیه در جنگ دوم قره‌باغ صحبت می‌کرد، روی موضوع «حمایت سیاسی و معنوی» آنکارا تاکید ویژه‌ای کرد و همین طور مدعی شد که در قانون اساسی ارمنستان، ادعاهای ارضی علیه جمهوری آذربایجان مطرح شده است.

پیام ضمنی سخنان جیحون بایراموف این است که بدون تغییر قانون اساسی ارمنستان، جمهوری آذربایجان از نزدیکی ترکیه به ارمنستان خشنود نیست.

او همچنین درباره «مسلح‌ کردن» ارمنستان صحبت کرد و گفت که امور مربوط به ارمنستان در روابط بین جمهوری آذربایجان و ترکیه، به صورت «هماهنگ» انجام می‌شود.

هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، که مدت‌ها است پیام جمهوری آذربایجان را دریافت کرده، گفت که ترکیه «در کنار برادر» ایستاده و خواهد ایستاد. اما درباره قانون اساسی ارمنستان و ادعاهای مربوط به تسلیح ارمنستان اظهار نظر مشخصی نکرد.

اکنون باید دید آیا تا زمانی که توافق صلح بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان امضا نشده یا ارمنستان در قانون اساسی خود تغییری نداده، آیا آنکارا به سیاست نزدیکی به ایروان ادامه خواهد داد یا نه.
«ترکیه به اروپا نگاه می‌کند، جمهوری آذربایجان به پوتین»
با وجود آن که ترکیه مدتی است که منتظر سفر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به آنکارا است، اما پوتین به طور ناگهانی در سفری رسمی به باکو رفت.

این سفر در زمانی انجام شد که روزنامه‌های رسمی جمهوری آذربایجان، از ترکیه و همین طور اردوغان انتقاد می‌کردند.

بلافاصله پس از پایان سفر پوتین، جمهوری آذربایجان اعلام کرد که برای عضویت در گروه بریکس درخواست داده است.

المان فتاح، تحلیلگر سیاسی، معتقد است که دلیل سرد شدن روابط آنکارا و باکو «جهت‌گیری ترکیه به سوی غرب» است. او می‌گوید به نظر می‌رسد که اردوغان دیگر به اتحاد کشورهای آسیای مرکزی «علاقه‌ای نشان نمی‌دهد».

«... اخیرا ترکیه در این موضوع بسیار سرد به نظر می‌رسد. به عبارت دیگر به نظر می‌آید ترکیه به جهت‌گیری سیاست خارجی سنتی خود بازمی‌گردد و سعی دارد روابط خود با غرب را بهبود بخشد».

المان فتاح می‌گوید: «دولت جمهوری آذربایجان توانسته حکومت اقتدارگرای خود را در طول ۱۰ سال گذشته، هم به لطف پوتین و هم به لطف اردوغان، تقویت کند». او معتقد است که در حال حاضر یکی از این ستون‌ها، یعنی حمایت ترکیه، در حال تضعیف است.

اما کاکیشم، تحلیلگر ترک، با نظر همتای آذربایجانی‌ خود درباره دلیل وضعیت فعلی روابط دو کشور موافق نیست.

او می‌گوید: «ترکیه قبلا هم سیاستی غرب‌گرا داشته و مذاکرات با اتحادیه اروپا را ادامه داده است. اما در آن زمان روابط با جمهوری آذربایجان سرد نبود، بلکه روابط نزدیکی داشتند. بنابراین من این نظر را قبول ندارم که برای داشتن روابط خوب با غرب، باید روابط با آذربایجان را خراب کرد. در این میان، عنصری مانند اسرائیل هم وجود دارد. مشخص است که روابط آذربایجان با اسرائیل چقدر نزدیک است. یعنی ناراحتی آذربایجان از ترکیه به دلیل نزدیکی ترکیه به غرب، به نظر من واقعیت ندارد».
الهام علی‌اف در روز ۱۰ ژوئن ۲۰۲۴ به ترکیه سفر کرداردوغان «یک برادر است»
به گفته جان کاکیشم، اتفاقاتی که رخ می‌دهد، بیشتر به مشکلات بین دو رهبر مربوط است تا دو کشور.

«من فکر می‌کنم روابط بین الهام علی‌اف و اردوغان، می‌تواند به عنوان مشکلات بین دو رهبر در نظر گرفته شود. [در روابط دو کشور] همواره فراز و نشیب‌هایی وجود داشته است، چرا که هر دو رهبر به نوعی در کشورشان 'مرد اول' هستند».

آیدین میرزازاده، از حزب آ‌ذربایجان نوین، حزب حاکم جمهوری آذربایجان، معتقد است که موضوع سردی روابط در کار نیست.

او می‌گوید: «رجب طیب اردوغان دوست و برادر آذربایجان است. او همیشه منافع آذربایجان را در کنار منافع ترکیه قرار داده است. او در سطح جهانی با پیشنهادهایش برای حل مشکلات آذربایجان شناخته شده است. آذربایجان نیز همیشه فعالیت‌های اردوغان را در روابط با ترکیه بسیار ارزشمند می‌داند».

به نظر می‌رسد دولت‌های ترکیه و جمهوری آذربایجان که شعار «دو دولت، یک ملت» را برگزیده‌اند، قصد دارند روابط را دوباره گرم کنند.

اردوغان پس از آتش‌سوزی‌ جنگل‌های ترکیه، در تماس با علی‌اف از او درخواست کمک کرد. در آتش‌سوزی‌های سال ۲۰۲۲ ترکیه نیز از هواپیماهایی که جمهوری آذربایجان برای کمک فرستاده بود، استفاده شد.

جیحون بایراموف به دعوت هاکان فیدان به ترکیه سفر کرده است. سوال اینجاست که آیا این سفر روابط بین دو کشور «برادر» را نزدیک‌تر خواهد کرد؟