مدرک دکترای حسن روحانی زیر ذره بین

مهتاب دیوسالار - رادیو زمانه : سؤالات بسیاری پیرامون مدرک دکترای حسن روحانی مطرح است. این تحقیقی است در این باره که ربطی به پایان دوره ریاست جمهوری او ندارد. تحقیق مدتی پیش شروع شد، اما شیوع کرونا و مشکل سفر به گلاسکو باعث شد تحقیق طول بکشد.
 
شبهه و سوال در مورد مدرک دکترای حسن روحانیحسن روحانی، هفتمین رئیس جمهوری اسلامی ایران کمتر از سه ماه دیگر دفتر ریاست جمهوری را ترک خواهد کرد، اما برای مردی که در بیش از چهار دهه عمر جمهوری اسلامی بالاترین و مهمترین مقام‌های امنیتی و اجرایی را برعهده داشته است، همیشه سایه شک بر مدرک دکترای حقوق او باقی خواهد ماند .
 
چنانچه دانشگاه کلدونیان گلاسگو (Glasgow Caledonian University) به «زمانه» می‌گوید، مکاتباتی با حسن روحانی در مورد اتهامات سرقت علمی در رساله دکترای او مدتی است که آغاز شده و دانشگاه تا رسیدن به نتیجه مطلوب تحقیقات را ادامه خواهد داد.
 
حسن روحانی نه اولین کسی است که در مورد مدرکش شبهه و سوال پیش آمده و نه آخرین آن خواهد بود. این ابهام در مورد مدارک تحصیلی بسیاری از سران جمهوری اسلامی، مسوولان و حتی فرزندان آن‌ها وجود دارد. در برخی از دیگر کشورهای جهان نیز، پدیده فساد آکادمیک در میان مقامات چشمگیر است.
 
عدم شفافیت از سوی خود روحانی، و دانشگاه محل تحصیل او بر ابهام‌ها و پرسش‌ها دامن زد. خبرنگاران و حتی برخی مخالفان سیاسی روحانی با انگیزه‌های مختلف به‌دنبال تحقیق در مورد مدرک روحانی رفته‌اند.
ابتدا روحانی متهم شد که هیچگاه مدرک دکترایی نداشته اما با کنکاش خبرنگاران روشن شد که او از دانشگاهی در اسکاتلند دکترا گرفته است. پس از آن مساله تقلب علمی در رساله دکترا و اتهامات دیگری در این زمینه مطرح شد. اکنون بخش عمده‌ای از این ابهام‌ها برطرف شده است.
 
روحانی تنها یک نمونه‌ از قدرتمندانی است که به اندوختن قدرت و ثروت بسنده نمی‌کنند و احترام و شأن علمی را نیز به مدد روابط و منابع نامحدودشان طلب می‌کنند. این گزارش به ابهام در مدرک روحانی و اعتبار پایان‌‌نامه دکترای او تنها به عنوان یک نمونه از صدها نمونه می‌پردازد اما در دیدی وسیع‌تر سعی دارد مقوله فساد و بی صداقتی در کسب مدارک علمی در فضای آکادمیک را طرح کند.
 
در راه راستی‌‌آزمایی از مدرک و عنوان دکترای روحانی سوالات بسیاری مطرح است که با قطعیت نمی‌توان پاسخ همه آنها را داد و جواب نهایی برخی از این ابهامات باید در مراجع رسمی از جمله دانشگاه محل اخذ مدرک پاسخ داده شود.
درباره مدرک دکترای روحانی چه می‌دانیم؟ حسن روحانی دکترای حقوق اساسی را از دانشگاه کلدونیان گلاسگو نوامبر سال ۱۹۹۹ دریافت کرده است.
 
در ویدیویی که دانشگاه کلدونیان پس از جنجال بر سر دکترای رئیس‌جمهوری ایران منتشر کرد، حسن روحانی را بدون لباس آخوندی و عمامه در حال دریافت مدرک دکترایش می‌بینیم. او در این ویدیو با نام حسن فریدون (نام اصلی روحانی) خطاب می‌شود.
 
بر اساس مدارک دانشگاه، روحانی بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۶(~ ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۵ ه.ش.) بر روی گرفتن فوق‌لیسانس و از سال۱۹۹۶ تا ۱۹۹۹ (~ ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۸) بر روی مدرک دکترایش کار می‌کرده است. بخش عمده‌ای از مدارک مربوط به تحصیل روحانی در آن زمان یا در دسترس نیست و یا دانشگاه بر اساس قوانین حفاظت از داده‌‌ها حاضر به انتشار آن‌ها نیست.
 
آنچه دانشگاه در مورد دوره تحصیلی هفت‌ساله روحانی در آن دانشگاه در اختیار عموم قرارمی‌دهد اندک است، اما به آن اندازه کافی است که باور کنیم روحانی در این دانشگاه ثبت نام و هفت سال صبر کرده تا دکترایش را دریافت کند.
 
عنوان رساله دکترای روحانی «انعطاف‌پذیری شریعت [قوانین اسلامی] با توجه به تجربه ایران» و عنوان رساله فوق لیسانس او «قدرت قانونگذاری اسلامی با رجوع به تجربه ایران» است، و هر دو رساله در دوره پژوهشی کسب شده‌اند.
 
به گفته دانشگاه کلدونیان، روحانی در طول این هفت سال دانشجوی تمام وقت بوده و طی دوره دکترایش از بورس تحصیلی استفاده کرده، اما اطلاعات مربوط به بورسیه و این که چه نهاد یا سازمانی هزینه تحصیل دکترای آقای روحانی را داده، دیگر در میان مدارک دانشگاه موجود نیست. دانشگاه همچنین می‌گوید که اطلاعات مربوط به این را که آقای روحانی چقدر بابت هزینه تحصیلی سالانه پرداخت کرده، در اختیار ندارد.
 
در حال حاضر هزینه تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌های اسکاتلند برای دانشجویان بین‌المللی سالانه بین ۱۰ تا ۴۰ هزارپوند (بر اساس دانشگاه یا رشته) متغیر است. در سال‌های دهه ۸۰ میلادی دانشجویان خارجی رشته‌های علوم انسانی در بریتانیا به طور متوسط سالانه حدود ۴۰۰۰ پوند می‌پرداختند. احتمالا در زمان تحصیل آقای روحانی (در سال‌های دهه ۹۰) هزینه تحصیل سالانه فوق لیسانس رقمی بین ۵۰۰۰ تا ۲۰ هزار پوند بوده است.
 
تحصیل در مقطع دکترا در دانشگاه‌های بریتانیا معمولا رایگان است، اما دانشجویان دوره دکترا هزینه‌‌هایی برای دانشگاه دارند که این هزینه‌ها معمولا از طریق اعتباراتی خارج از دانشگاه تامین می‌شود. با توجه به این که دانشگاه می‌گوید روحانی در دوره دکترایش از بورس استفاده کرده ممکن است این بورس را دولت ایران یا هر نهاد دیگری تامین کرده باشد.
 
روحانی مدرک فوق لیسانس‌اش را به صورت غیابی در ششم ژوئیه ۹۶ (۱۶ تیر ۱۳۷۵) گرفته ، امادر مراسم اعطای دکترا روز ۱۳ نوامبر ۱۹۹۹ (۲۲ آبان ۱۳۷۸) در گلاسگو حضور داشته است.
 
دوره فوق لیسانس و دکترایی که حسن روحانی در آن ثبت نام کرده امتحان و نمره رد یا قبول نداشته بلکه گرفتن مدرک به این صورت بوده که رساله دکترا و یا فوق لیسانس یا رد می شده و یا قبول. با این حال در مدارک دانشگاه روز ۱۶ آوریل ۱۹۹۹ (۲۷ فروردین ۱۳۷۸) به عنوان روز دفاع (امتحان شفاهی) دکترا ذکر شده.
 
نام پرفسور سید حسن امین و دکتر مهدی زهرا به عنوان استادان راهنمای آقای روحانی آمده است. دانشگاه با استناد به قانون حفاظت از داده‌‌ها حاضر به انتشار نام هیات ممتحن (Board of examiners) دکترای روحانی نیست، اما می‌گوید که اعضای این هیات شامل استادانی از داخل و خارج دانشگاه بوده‌اند.
 
دانشگاه گلاسگو می‌گوید که حضور در دانشگاه و کلاس‌های استادان برای دوره‌‌‌های پژوهشی اجباری نبوده، و بر اساس قوانین حفاظت از داده‌ها نمی‌تواند بگوید که آیا آقای روحانی در کلاس‌ها شرکت می‌کرده یا نه. دانشگاه همچنین رکورد و سوابق مربوط به استفاده از خوابگاه دانشجویی روحانی را در اختیار ندارد.
 
چرا گلاسگو؟ گلاسگو شهری است با چندین دانشگاه قدیمی، بزرگ و معتبر اما در سال‌های دهه ۹۰ دانشگاه کلدونیان گلاسگو قطعا معتبرترین دانشگاه شهر نبود.
 
این مرکز آموزشی سال ۱۹۷۱ شروع به کار کرد و تا سال ۱۹۹۳ دانشگاه به حساب نمی‌‌آمد بلکه کالج تکنولوژی بود و بعدها پلی‌تکنیک شد. سال ۱۹۹۳ از ادغام کالج ملکه گلاسگو و پلی‌تکنیک گلاسگو دانشگاه کلدونیان گلاسگو تاسیس شد و این همان زمانی بود که روحانی در رشته حقوق دراین دانشگاه تازه تاسیس ثبت‌نام می‌کند.
 
در رده بندی‌های وزارت آموزش عالی ایران نیز دانشگاه کلدونیان گلاسگو در دوره زمانی که روحانی دکترا گرفته کلدونیان جزو رده الف و ب نبود و در رده ج ارزیابی شده بود.
 
برای تایید مدرک دکترا از دانشگاه‌های خارج از ایران لازم است که دانشگاه در رده الف و یا ب باشد.
 
بعد از ریاست جمهوری روحانی یعنی حوالی سال‌های ۲۰۱۳ در مدارک آموزش عالی درجه علمی دانشگاه کلدونیان گلاسگو از ج به ب ارتقا پیدا کرد.
 
گلاسگو در فاصله پنج هزار کیلومتری تهران واقع شده و اگر پرواز مستقیمی بین دو شهر باشد دست‌کم ۸ ساعت پرواز را باید تحمل کنید. اما سوال این است مردی ۴۴ ساله و متاهل با ۵ فرزند که در آن زمان دستکم ۵ شغل رده‌ بالای تمام وقت دولتی و امنیتی داشت، چرا چنین راه دوری را برای یک دوره تحصیلی هفت‌ساله انتخاب کرد؟
 
شاید عجیب نباشد که پرسیدن این سوال دست‌کم امروز از آقای روحانی تقریبا محال است اما در لابلای سخنان و مصاحبه‌های استاد راهنمای ایرانی روحانی که خوشبختانه ده‌ها مصاحبه با رسانه‌های داخلی و خارجی داشته، شاید بتوان جواب این سوال را یافت.
 
پرفسور سید حسن امین استاد راهنمای ایرانی روحانی، هشت سال پیش و پس از پیروزی روحانی در انتخابات در یک مصاحبه رادیویی به کسری ناجی در بی‌بی‌سی می‌گوید سال ۱۹۸۸وقتی به عنوان استاد مهمان به دانشکده حقوق دانشگاه تهران رفته بود، روحانی ابراز تمایل کرد که برای تحصیل به انگلستان برود، اما موضوع تا حوالی سال‌های ۱۹۹۰ به تاخیر افتاد و در نهایت روحانی حوالی سال‌های ۱۹۹۰ پروپوزالی (یک طرح پژوهشی پیشنهادی) را با کمک او و تغییرات وسیع و مکرر در آن به دانشگاه کلدونیان (که در حال شکل‌گیری و تاسیس بوده) ارائه کرد و همزمان با آغاز با تاسیس دانشگاه، در رشته کارشناسی ارشد پیوسته به دکترا پذیرفته شد. این دقیقاً همان زمانی است که آقای امین نیز به عنوان استاد تمام در همین دانشگاه کار خود را آغاز می‌کند.
 
روحانی پس از پایان دوره فوق لیسانس، دوره دکترای خود را سال ۹۶ با پرفسور امین به عنوان استاد راهنما آغاز می‌کند، اما امین سال ۱۹۹۷ در حالیکه تنها ۴۹ سال داشته با ۱۸ سال سابقه ناگهان بازنشسته شده و به ایران باز می‌گردد. سید حسن امین پس از بازگشت به ایران به سیاست روی می‌آورد و عضو «حزب ایران» و «حزب جبهه ملی» می‌شود که بعدا از هر دو حزب به ترتیب در فروردین ۱۳۹۸(ه.ش) و اردیبهشت ۱۳۹۸(ه.ش) اخراج می‌شود.
 
در وب سایت دانشگاه کلدونیان اطلاعاتی از آقای امین نیست، و دلیل بازنشستگی او در سن ۴۹ سالگی که در دنیای آکادمیک جوان به حساب می‌آید، روشن نیست؛ اما در اسناد دادگاه‌های اسکاتلند، طلاق فردی به اسم سید حسن امین با آدرسی در گلاسکو در تاریخ ۷ اکتبر ۱۹۹۷ از خانمی به نام «السپت آن» ثبت شده است. بر اساس اسناد دادگاهی دیگر آقای امین باید ۷۳ هزار پوند به همسر سابقش می‌پرداخته است که تا آن زمان این مبلغ را پرداخت نکرده بوده.
 
یک دکترا با دو استاد راهنما پس از سید حسن امین دکتر «مهدی الزهرا» که سنی مذهب و سوری تباراست، استاد راهنمای حسن روحانی می‌شود.
 
تلاش ما برای تماس با دکتر زهرا حاصلی نداشت و دانشگاه کلدونیان هم در پاسخی به درخواست ما برای ارتباط با او گفت که دکتر زهرا دیگر سمتی در این دانشگاه ندارد.
 
دکتر زهرا سال ۲۰۱۳ در مصاحبه‌ای به بی بی‌سی جهانی (انگلیسی) می‌گوید که روحانی مردی صریح و مهربان بود و در ملاقات‌‌های خصوصی که با او داشته از بحث‌های «چالشی وهوشمندانه» با او لذت می‌برده.
 
زهرا می‌گوید که روحانی انگلیسی را خوب صحبت می‌کرد، اما خبرنگارانی که در مصاحبه‌های مطبوعاتی خارج از ایران حضور داشته‌اند می‌گویند هیچگاه حرف زدن روحانی را ندیده‌اند.
 
سه نفر از این خبرنگاران به زمانه گفتند تصورشان این است که روحانی انگلیسی را متوجه می‌شده اما احتمالا مهارت‌های کلامی نداشته است. این گمان را افرادی که با روحانی کار کرده‌اند نیز تایید می‌کنند. از روحانی ویدیویی سال ۲۰۱۹ در حال حرف زدن با بوریس جانسون و مکرون و ویدیوی دیگری در مصاحبه با امان‌پور موجود است که چند کلمه ای به انگلیسی حرف می زند.
 
به خاطر داشته باشیم که روحانی در زمان ثبت نام دردانشگاه کلدونیان (سال ۱۳۷۱)، نماینده مجلس (۱۳۵۸-۱۳۷۹)، مشاور رئیس جمهور و رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک (۱۳۷۱-۱۳۷۶)، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام (۱۳۷۰-۱۳۹۲)، مشاور امنیت ملی (۱۳۶۸-۱۳۷۶) و دبیر شورایعالی امنیت ملی (۱۳۶۸-۱۳۸۴) بوده.
 
به این مسئولیت‌های تمام وقت در این دوره زمانی، عضویت هیات مدیره و امنا و سردبیری چند مجله فارسی و انگلیسی زبان، مرگ پسر جوانش در تیراندازی مشکوک به خودکشی، بستری شدن به دلیل بیماری قلبی و نیز شورش‌های متعدد دهه ۱۳۷۰ در سراسرایران، بمبگذاری در چندین شهر و خرابکاری‌ و انفجار در لوله‌های نفتی، پرونده میکونوس، تحریم‌های آمریکا و وظایف روزانه یک دولتمرد را نیز اضافه کنید و در نهایت یک دانشجوی تمام‌وقت دوره دکترا را در کشوری با ۸ ساعت فاصله پروازی مجسم کنید.
 
ابهامات در رساله آن چه روشن است روحانی از دانشگاه کلدونیان مدرک دکترا را دریافت کرده، اما تردید و ابهام دیگری که مطرح شده در مورد اصالت تز دکترا است.
 
سوالاتی که پیرامون رساله دکترای روحانی مطرح است شامل موارد متعددی می‌شود: از تقلب و سرقت علمی (plagiarism) گرفته تا استفاده از نویسنده در سایه (Ghost Writer)، برخی نیز می‌گویند رساله ارزش آکادمیک ندارد.
 
برخی از کسانی که اصالت دکترای روحانی را زیر سوال می‌برند بر این باورند که حسن روحانی اصلا نویسنده تز خود نیست. اثبات این‌که شخص دیگری برای روحانی تز دکترایش را نوشته بسیار دشوار است، و حتی در صورت اثبات لزوما غیر قانونی نیست اما قطعا غیراخلاقی است. عمده استدلال براین پایه‌ است که چطور شخصی که مسئولیت‌های امنیتی متعددی بین سال‌های ۹۶ تا ۹۹ میلادی در ایران داشته، وقت کافی برای نوشتن تز دکترا هم یافته است.
 
روحانی در طول مدت دوره دکترا ( ۱۳۷۵-۱۳۷۸) نماینده مجلس شورای اسلامی، مشاور رئیس‌جمهوری و رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام ، مشاور امنیت ملی و دبیر شورایعالی امنیت ملی بود.
 
کریم سجادپور، پژوهشگر بنیاد کارنگی سال ۲۰۰۳ در مصاحبه‌ای با فارن پالیسی این احتمال را که روحانی خود تز دکترایش را نوشته باشد باورنکردنی، اما تنها منحصر به روحانی ندانست و گفت:
 
«این اتهام در مورد مقامات ارشد امنیت ملی ایران که به صورت همزمان خارج از کشور دانشجوی دوره دکترا بوده‌اند وجود دارد که رساله آنها راشخص دیگری نوشته.»
 
یکی از اتهاماتی که در مورد رساله روحانی مطرح است این بوده که چون در دوران تحصیل ریاست مرکز تحقیقات استراتژیک را نیز برعهده داشته از پژوهشگران آن مرکز برای نوشتن رساله‌اش استفاده کرده باشد.
 
حوالی سال‌ ۱۳۷۶، در مرکز تحقیقات استراتژیک تحقیقاتی به پژوهشگران سفارش داده شده بود که برای برخی از افراد شاغل در این مرکز سوال برانگیز بود. این سفارش‌ها متناسب با برنامه‌های پژوهشی مرکز نبود و تفاوت داشت. از همین رو در آن زمان و در داخل مرکز این بحث پیش آمد که این تحقیقات برای رساله دکترای روحانی سفارش داده شده.
 
نام افراد و گروه‌هایی در داخل ایران مطرح است که به صورت حرفه‌ای به کار نوشتن پایان نامه در ازای پول مشغول هستند.
 
تعدادی از استادان سابق و فعلی دانشگاه‌‌های دولتی و آزاد درایران به زمانه گفتند که به ویژه این مساله در مورد مقامات ارشد جمهوری اسلامی رواج دارد و در مواردی با ارعاب اساتید آنها را وادار به پذیرش پایان نامه‌های بی ارزش از لحاظ علمی می‌کنند.
 
این قضیه به حدی فراگیر است که شش سال پیش حسن روحانی در جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی دستور برخورد با فروشندگان "پایان نامه" را صادر کرد.
 
سرقت علمی اما مهمترین اتهامی که در مورد مدرک دکترای حقوق حسن روحانی وجود دارد اتهام سرقت علمی (plagiarism) است. اتهامی که ابتدا بر اساس چکیده رساله که در وب سایت دانشگاه موجود بود عنوان شد و پس از آن که گروهی رساله روحانی را از طریق وزارت آموزش عالی بدست آوردند در مورد تمام رساله مطرح کردند.
 
این گروه که نام وب سایتشان «تزروحانی» است، می‌گویند در تز روحانی تقلب علمی وسیعی شده. آنها خود را "جمعی از دانشجویان ایرانی در سراسر دنیا" معرفی می‌کنند.
 
در مصاحبه‌هایی که کیوان ابراهیمی دانشجوی دکترای برق در دانشگاه آیوا به عنوان نماینده این گروه انجام داده می‌گوید که مستقل هستند و به صورت فراجناحی و غیر سیاسی عمل می‌کنند.
 
براساس نتایج بررسی‌های این گروه در ۳ فصل نخست این رساله حدود ۵۰ درصد، و در فصل ۴ و ۵ حدود ۹۰ درصد تقلب علمی صورت گرفته، مستندات این دانشجویان، و فایل پایان نامه که به نظر می‌رسد از روی صفحه مونیتور کامپیوتری در وزارت علوم ورقه به ورقه عکسبرداری و سپس به صورت فایل پی‌دی‌اف در آمده همگی در این سایت قابل دسترسی است.

به هر حال گروه موسوم به «تزروحانی» به این بسنده نکردند. مصاحبه با رسانه‌های داخلی، کنفرانس خبری و ایجاد پتیشن از جمله پی‌گیری‌های این گروه بود. آنها همچنین مکاتباتی با دانشگاه کلدونیان داشتند و مستندات خود را به دانشگاه ارائه دادند. آخرین مکاتبه کیوان ابراهیمی نماینده گروه با مسوولان دانشگاه به سال ۲۰۱۷ بازمی‌گردد که در آن یکی از معاونان دانشگاه ضمن اعلام رسید مدارک، وعده بررسی اتهامات تقلب علمی را داد.
 
اما گروه «تزروحانی» کیستند؟ فرشته صادقی سال ۲۰۱۷ در مطلبی در المانیتور با عنوان «چه کسی پشت کمپین تحقیق تز دکترای روحانی است»، این گروه را گروهی ازدانشجویان در ایران و آمریکا معرفی می‌کند که از حمایت واضح نمایندگان محافظه‌کار مجلس ایران برخوردارند.
 
المانیتور با دو عضو این گروه یعنی کیوان ابراهیمی و مهدیار (که به نظر می‌رسد اسم مستعار باشد) صحبت می‌کند. در این مصاحبه ابراهیمی تایید می‌کند که کمپین هم اهداف آکادمیک وهم اهداف سیاسی را دنبال می‌کرده. او همچنین می‌گوید که تز روحانی را از طریق موتور جستجوی وزارت علوم و فن‌آوری بدست آورده است.
 تصویر رساله دکترای حسن روحانیدر وبسایت «تزروحانی» از «دیده بان شفافیت و عدالت» به عنوان پشتیبان حقوقی این پروژه یاد شده است. المانیتور از محمد دهقان (رییس ستاد انتخاباتی قالیباف) و نائب رئیس فراکسیون نمایندگان ولایی به عنوان یکی ازموسسان «دیده بان شفافیت و عدالت» نام می‌برد. مهدیار و ابراهیمی اما به المانیتور می‌گویند که هیچ ارتباطی با کمپین قالیباف ندارند و بررسی تز روحانی داوطلبانه بوده و هیچ کس "قرانی" بابت هزینه‌‌های آن دریافت نکرده‌است.
 
جدیدترین پاسخ دانشگاه کلدونیان گلاسگو زمانه در مکاتباتی با مسوولان دانشگاه کلدونیان گلاسگو مساله اتهام تقلب علمی، وجود نویسنده در سایه و نیز دلیل در دسترس نبودن تز روحانی در وب‌سایت این دانشگاه را جویا شد.
 
دانشگاه کلدونیان گلاسگو از اتهامات وارد شده به رساله دکترای روحانی اطلاع دارد. دانشگاه در پاسخ به ما نوشت:
 
«در سال ۲۰۱۳، دانشگاه اتهاماتی را که در مورد دو چکیده رساله و آثار مربوطه مطرح بود بررسی کرد ــ این که گفته شده بود در چکیده به این آثار ارجاع داده نشده ــ در تز اصلی در جایی دیگر به منابع ارجاع داده شده است.»
 
اولین بار و در حالی‌که تنها یک هفته از انتخاب حسن روحانی به عنوان هفتمین رییس جمهوری اسلامی ایران می‌گذشت، سایت خودنویس در مطلبی مدعی شد که در چکیده یک صفحه‌ای رساله دکترا که در سایت دانشگاه موجود بود دستکم یک پاراگراف از کتاب پژوهشگر افغان محمد هاشم کمالی کپی شده است. بعد از آن افراد دیگری این ماجرا را پی گرفتند و به چکیده چند صفحه‌ای تز دسترسی یافتند و آن را نیز از نظر تقلب علمی بررسی کردند. نتیجه این بررسی‌ها در ایمیل‌های متعددی به دانشگاه فرستاده شد.
 
اما دانشگاه در مورد اتهام جامع‌تری که توسط تیم کیوان ابراهیمی وارد شده و بر اساس نسخه کامل رساله روحانی صورت گرفته بود، چنین پاسخ داد:
 
«طی تابستان ۲۰۱۷ ما مدارک اتهامات جدید تقلب را دریافت و بررسی کردیم، که گزارش "آیتنتیکیت" نیز ضمیمه آن بود، ما مکاتباتی را با دکتر روحانی در این زمینه آغاز کرده‌ایم و این مساله را تا زمان رسیدن به نتیجه رضایت بخش در مدت زمان مناسب (معقول) ادامه می‌دهیم.»
 
به گفته مسوولان دانشگاه این تحقیقات در راستای سیاست‌های دانشگاه و روند اجرایی و با در نظر گرفتن حقوق حریم خصوصی هر کسی که مورد اتهام خلافکاری باشد، صورت می‌گیرد.
 
دانشگاه کلدونیان گلاسگو به زمانه گفت: «دانشگاه نمی‌تواند جزییات بررسی و مکالمات مربوطه را منتشر کند»
 
دانشگاه کلدونیان گلاسگو همچنین درمورد این اتهام که روحانی ممکن است تز را خود ننوشته و از نویسنده در سایه کمک گرفته باشد گفت که از چنین اتهاماتی بی خبر است اما اگر کسی شواهدی در این زمینه دارد می‌تواند به دانشگاه ارائه کند و بررسی خواهد شد.
 
رساله پنهان در وب سایت دانشگاه کلدونیان گلاسگو و نیز کتابخانه آنلاین رساله‌های بریتانیا تنها چکیده رساله دکترای روحانی قرار دارد و اصل رساله به صورت دیجیتال در دسترس نیست، در صورتی که رساله بسیاری ازکسانیکه همان سال مدرک دکترا گرفته‌اند در کتابخانه آنلاین رساله‌‌های بریتانیا (British Library EThOS) موجود است.
 
رساله برای امانت گرفتن در دسترس نیست و دانشگاه می‌گوید به دلیل «منحصر به فرد بودن» آن بخشی از کلکسیون ویژه دانشگاه است و اجازه خروج از دانشگاه را ندارد.
 
بر اساس آنچه در سایت بِروزشده دانشگاه آمده، از رساله دکترا تنها یک نسخه فیزیکی آن در آرشیو موجود است.
 
از دانشگاه دلیل دردسترس نبودن رساله و چگونگی دسترسی به آن را جویا شدیم. دانشگاه کلدونیان گلاسگو در پاسخ گفت:
 
«از سال ۱۹۹۸ و زمانی‌که تز دکتر روحانی پذیرفته شده رساله در کتابخانه دانشگاه در دسترس بوده. مثل بسیاری از دیگر تزهای آن زمان ما تنها نسخه چاپی را در اختیار داریم»
 
رساله برای امانت گرفتن در دسترس نیست و دانشگاه می‌گوید به دلیل «منحصر به فرد بودن» آن بخشی از کلکسیون ویژه دانشگاه است و اجازه خروج از دانشگاه را ندارد.
 
در بررسی‌های بعدی زمانه روشن شد که نویسنده رساله (آقای روحانی) اجازه دیجیتالی کردن رساله و در نتیجه گرفتن عکس یا اسکن آن را به دانشگاه نداده است.
 
به دلیل محدودیت‌های مسافرتی زمان کرونا امکان مسافرت به گلاسگو و امانت گرفتن رساله برای زمانه محقق نشد.
 
سطح زبان انگلیسی آقای روحانی به گفته دانشگاه کلدونیان دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا باید سطح زبان انگلیسی‌شان خوب باشد. در پاسخ به سوالی درباره این که آیا دانشگاه درمورد سطح زبان حسن روحانی اطلاعاتی دارد، دانشگاه گفت:
 
«آنهایی که دکتر روحانی را در زمان تحصیلش می‌شناختند همانند آنچه بعدها در رسانه‌ها نوشته شد سطح زبان انگلیسی روحانی را رضایت‌بخش عنوان کرده‌اند».
 
از دبستان تا لیسانسحسن روحانی تحصیلات حوزوی داشته و چنانچه در کتاب خاطراتش با عنوان «خاطرات دکتر حسن روحانی» (جلد اول) می‌نویسد ۱۳ ساله بوده که وارد حوزه علمیه قم می‌شود، اما پیش از آن دبستان را در روستای سرخه تمام می‌کند. روحانی تابستان سال ۱۳۴۰ وارد حوزه در قم می‌شود و تا سال ۴۹ آنجا می‌ماند. روحانی می‌گوید که سال ۱۳۴۵ تصمیم به گرفتن دیپلم می‌کند و هر دوسال دبیرستان را در یک سال امتحان داده و نهایتا در عرض دو سال یعنی شهریور ۴۷ دوره شش ساله نظام قدیم را تمام کرده و دیپلم دبیرستان را می‌گیرد، تابستان ۴۸ در دانشگاه تهران رشته حقوق پذیرفته می شود و از سال ۴۹ به تهران می‌‌‌آید و زمستان ۱۳۵۱ در عرض سه سال و نیم در حالی که متاهل بوده و دو فرزند خردسال داشته، از دانشگاه تهران لیسانس حقوقش را می‌گیرد.
 
روحانی طی مدت تحصیل در دانشکده حقوق به عنوان سخنران به مساجد می‌رفته و دوران‌ آموزشی خدمت وظیفه و کارآموزی‌ حقوق را هم در همین مدت طی می‌کند. هرچند تعدادی به این روایت هم شک دارند، اما هم نام او «حسن فریدون» در فهرست قبولی های کنکور سال ۴۸ در روزنامه اطلاعات دیده می شود و هم منوچهر گنجی که در آن زمان ریاست دانشکده حقوق را بر عهده داشته او را به خاطر می‌‌آورد که با دکتر مظلومان ( که بعدها در پاریس ترور شد) و استاد حقوق دانشگاه تهران بود، بر سر قوانین اسلام بحثی تند داشته است که کار به دفتر ریاست دانشگاه کشیده شده بود.
 
ازتعدادی از کسانی که همزمان با روحانی در دانشکده علوم سیاسی و حقوق دانشگاه تهران تحصیل می‌کردند در مورد حسن روحانی پرسیدیم. پاسخ این بود که به احتمال بسیار زیاد روحانی با لباس آخوندی (عبا و عمامه) به دانشگاه نمی‌آمده چون اغلب مصاحبه شوندگان چند روحانی دیگر را در آن سال‌ها به خاطر دارند اما حسن فریدون (روحانی) را با لباس روحانیت به خاطر نمی‌آورند.
 
حسن روحانی دست‌کم ۲۰ سال پیش از آنکه دکترایش را از دانشگاه کلدونیان گلاسگو دریافت کند خود را دکتر خطاب می‌کرده یا این که اجازه می‌داده دیگران دکتر خطابش کنند.
 
قبولی روحانی در کنکور و همچنین پایان دوره دانشگاه در کمتر از ۴ سال ممکن است عجیب باشد اما روایتی وجود دارد که سیاست (نانوشته) دانشگاه در آن زمان این بوده که روحانیون را تشویق به مطالعه و آموختن علوم جدید کنند.
 
به هر حال حسن روحانی تنها کسی از حوزه نبود که در آن دوره به دانشگاه رفت. محمد بهشتی و موسی صدر نیز هر دو در دانشگاه تهران در سال‌های دهه ۴۰ لیسانس گرفتند و به گفته کسانی که از نزدیک آنها را می شناختند هیچ یک تقریبا در هیچ کلاسی شرکت نمی‌کردند.
 
«دکتر » روحانی
حسن روحانی دست‌کم ۲۰ سال پیش از آنکه دکترایش را از دانشگاه کلدونیان گلاسگو دریافت کند خود را دکتر خطاب می‌کرده یا این که اجازه می‌داده دیگران دکتر خطابش کنند.
 
قدیمی‌ترین مورد را شاید خود روحانی در خاطراتش ثبت کرده: «سال ۱۳۴۹ در محله‌ی چهارصد دستگاه کرج که برای چند شب دعوت شده بودم، برای اولین بار دیدم که در اعلامیه مربوط به سخنرانی، از من با عنوان دکتر روحانی یاد کرده‌اند. من به امام جماعت مسجد اعتراض کردم و گفتم: من هنوز دانشجو هستم، چرا نوشته‌اید دکتر؟ ایشان پاسخ دادند: چون می‌دانیم شما تا مرحله دکترا تحصیلات را ادامه می‌دهید. به هر حال چند سال دیگر دکتر می‌شوید.»
 
مورد دیگری را یکی از نزدیکان روحانی به یاد می‌آورد که حوالی سال ۱۳۵۴ در مجلس ختمی در مسجد نارمک وقتی می‌خواسته روضه بخواند صاحبان مجلس او را دکتر روحانی معرفی کردند.
 
در مدارک و گزارش های ساواک در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ بارها از او با نام دکتر روحانی یادشده است. در گزارش مامور ساواک از سخنرانی حسن روحانی در مسجد امام قم در روز ۱۳ مهر ۱۳۵۶ آمده است:
 
«اکثر طلاب اظهار عقیده می‌کنند که منبرش جالب نبوده وخسته کننده است ولی علت این‌که جمعیت زیادی پای منبرش جمع می‌شوند چند چیز است. یکی این‌که کلمه دکتر جلو اسمش دارد که همین باعث جمع شدن عده‌ای از مردم می‌شود، دوم این که از طرفداران سرسخت دکتر علی شریعتی است ....»
 
روحانی سال ۵۷ به امید ادامه تحصیل برای نخستین بار به انگلستان می‌رود اما حاصل ۹ ماه اقامت در انگلستان چند ماه شرکت در موسسه زبانی در نزدیکی لندن، بازداشتی ۱۲ ساعته توسط اسکاتلندیارد، سخنرانی‌های متعدد در شهرهای مختلف انگلستان، ده‌ها بار سفر به نوفل لوشاتو (در فرانسه) و دیدار با خمینی و ثبت نام در مدرسه اقتصاد لندن در پاییز همان سال بود که نهایتا آن را نیز بهمن ماه سال ۱۳۵۷ رها کرد، به ایران بازگشت و به انقلابیون پیوست.
 
روحانی در خاطرات خود مدعی است که در این مدت از دانشگاه هاروارد نیز پذیرش گرفته و یک ویزای تحصیلی چهار ساله آمریکا در دست داشته اما به دلیل انقلاب به ایران باز گشته بود.
 
پس از انقلاب در وضعیت تحصیلی روحانی تغییری ایجاد نمی‌شود اما بیش از پیش او را به لقب "دکتر" می‌شناسند. در مصاحبه با روزنامه ها در آگهی‌های سخنرانی در مسجدها، در صحن مجلس شورای اسلامی، در تراکت‌های تبلیغاتی برای انتخابات مجلس، در فرمان‌های دولتی خامنه‌ای، در متن رسمی مذاکرات مجلس ، در خاطرات دولتمردان جمهوری اسلامی، حسن روحانی همه جا دکتر حسن روحانی است.

شیفتگی سیاستمداران به «مدرک» فهرست سیاستمداران شیفته مدرک فقط منحصر به حسن روحانی نیست، بلکه دیگر مقامات، نمایندگان مجلس، شهرداران، فرمانداران و حتی سرداران سپاه را نیز شامل می‌شود.
 
و البته نه در ایران بلکه در سراسر جهان سیاستمداران بسیاری به جعل مدرک، دروغ و تقلب در جریان تحصیلات متهم شده اند.
 
در فهرست طولانی بین المللی، از نام ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه که او نیز متهم به سرقت علمی در پایان‌نامه‌اش شده دیده می شود، تا النا چائوشسکو (همسر نیکلای چائوشسکو، رئیس جمهوری رومانی) که از دانشگاه اخراج شد و لیسانس نداشت اما به لطف نفوذ و ارعاب همسرش دانشگاه بخارست به او مدرک دکترای شیمی اعطا کرد و مقالات دانشمندان دیگر در مجلات علمی به نام او منتشر می‌شد.
 
گاهی هم تحصیلات عالی ابزار سیاسی کشورهای قدرتمند و ابزاری برای باج دادن به دیکتاتورهای جهان سوم می‌شود؛ نمونه‌اش وزارت خارجه بریتانیا که برای اعطای پذیرش به سیف الاسلام- پسر معمر قذافی دیکتاتور پیشین لیبی- در دانشگاه آکسفورد پادرمیانی کرد.
 
دنیای آکادمیک که قرار است محلی برای افزودن بر اندوخته دانش بشری باشد گاه محمل برآورده کردن شیفتگی دیکتاتورهای جهان سومی می‌شود.
 
امروزه صدها مقام جمهوری اسلامی با تقلب، ارعاب و دیگر روش‌ها برای خود مدارک دانشگاهی گرفته و به کمتر از عنوان دکتر هم راضی نیستند. امکان کنترل این مدارک برای روزنامه نگاران وجود ندارد. آنها که می‌دانند و اسناد را دراختیار دارند یا می ترسند و یا رازداری می کنند.
 
کلام آخر اثبات تقلب، نویسنده در سایه و سرقت علمی در نمونه خاص تز روحانی کار ساده ای نیست و محدوده‌ای است خاکستری. بهترین مرجع برای بررسی این گونه اتهامات دانشگاه و دنیای آکادمیک و هیاتی از متخصصان و پژوهشگران است. آنچه اهمیت دارد عدم شفافیت، پنهانکاری و سرپوش گذاشتن بر جزییات پرونده ‌های اتهام تقلب است.
 
امروزه صدها مقام جمهوری اسلامی با تقلب، ارعاب و دیگر روش‌ها برای خود مدارک دانشگاهی گرفته و به کمتر از عنوان دکتر هم راضی نیستند. امکان کنترل این مدارک برای روزنامه نگاران وجود ندارد. آنها که می‌دانند و اسناد را دراختیار دارند یا می ترسند و یا رازداری می کنند.
 
بسیاری در داخل مدرک می‌گیرند که نظارتی بر آن نیست، برخی با بورسیه‌های دولتی راهی دانشگاه های خارج می‌شوند و در دانشگاه های خارج از دور زدن قانون و تقلب برای دستیابی به مدرک ابایی ندارند.
 
کسب مدرک دکترا کار دشوار و زمان بری است. دانشجویان دکترا برای نوشتن رساله چندین سال را صرف تحقیق و نوشتن می‌کنند و از تفریح و کار تمام وقت صرف‌نظرمی‌کنند. نسل دولتمردان دکتر قلابی پس از انقلاب اسلامی به ثروت، شغلهای متعدد و قدرت بسنده نکرده‌اند و می‌خواهند این آخرین سنگر دنیای علم و دانش را نیز با تکیه بر فساد نهادینه شده در کشور فتح کنند.