باغ فرمانیه؛ دهه ۶۰ ایران در چشم کودکی از ایتالیا

روی جلد کتاب باغ درون - بیرونبی بی سی :راضیه کمالی (روزنامه‌نگار)

دو سال بعد از انقلاب، کیارا همراه مادر و برادر کوچکش، به تهران می‌آیند تا کنار پدرشان که سفیر ایتالیا در ایران است زندگی کنند. اما دیوارهای باغ فرمانیه، محل اقامت سفیر، زندگی آرام و کودکانه او و برادرش را از آشفتگی‌های سیاسی و اجتماعی دهه ۱۳۶۰ایران جدا نمی‌کند.

باغ درون-بیرون، داستانی گرافیکی است نوشته کیارا متزالاما و تصویرگری رجیس لوژان که ترجمه انگلیسی آن را آوریل امسال انتشارات بوک آیلند منتشر کرد.

کتاب با مقدمه‌ای تک‌صفحه‌ای درباره وقایع ایران در آن دوران پرحادثه شروع می‌شود. انقلاب ایران، بازگشت آیت‌الله خمینی به‌عنوان رهبر انقلاب از فرانسه، حمله به سفارت آمریکا و گروگان‌گیری و شروع جنگ ایران و عراق.

در میان پس‌زمینه پر خشونتی که جو انقلابی، جنگ، فقر و اعتراض‌های مخالفان حکومت در آن موج میزند، کیارا که آن زمان ۹ ساله بوده با برادرش به باغی پر درخت، عمارتی قدیمی و پر از طراحی‌های ظریف گل و پرندگان و حوضی که از شاهزادگان قاجار به‌جامانده وارد می‌شوند، در فضایی افسانه‌ای.
باغ فرمانیه، محل اقامت سفیر ایتالیا در تهرانآن‌ها به‌جز سگ کوچکی که برایشان آورده می‌شود، همبازی دیگری ندارند و تمام‌روز بین درختان و گل‌های باغ در حال بازی‌اند. اما با آغاز جنگ، این آرامش شکسته می‌شود. شب‌ها با صدای بمب و ضد هوایی به تخت خواب مادرشان می‌دوند و درحالی‌که که هر سه یکدیگر را بغل کرده‌اند می‌پرسند چرا آدم‌ها می‌جنگند؟ مادر میگوید نمی‌داند، "شاید وقتی آدم‌ها نمی‌توانند با کلمات مشکلاتشان را حل کنند، اسلحه برمی‌دارند." مادر کیارا، در این کتاب، برخلاف تصویر دانای کل رایج در داستان‌های کودکان، مستاصل است و آن را از کودکان پنهان نمی‌کند.

یک روز کیارا و برادرش، ته باغ پسری را می‌بینند که مانند گربه‌ای از دیوار باغ بالا رفته و آن‌ها را نگاه می‌کند. او اولین کسی است که از دنیای بیرون، از شهری مملو از وحشت جنگ، به دنیای افسانه‌ای آن‌ها وارد می‌شود.
بین خواهر و برادر اختلاف درمی‌گیرد. ورود کودک ایرانی، که اسمش مسعود است، اوج اصلی احساسی کتاب است. دوستی کیارا و مسعود که زبان همدیگر را نمی‌فهمند، لحظه آمیخته شدن دنیای بیرون و درون باغ فرمانیه است. یکی از آن تجربه‌های حساس و عمیق کودکی در مواجه با مفاهیم و قوانین دنیای بزرگ‌ترها که در نتیجه آن کیارا درک عمیق‌تری از زندگی، دوستی و شجاعت پیدا می‌کند.

کیارا متزالاما نویسنده و روان‌درمانگر متولد رم است. او پیش‌ازاین کتاب‌های دیگری از جمله کتاب " باغ ایرانی " را منتشر کرده است که شرح مفصل‌تری است از سال‌های اقامتش در ایران. این کتاب با ترجمه فارسی عماد تفرشی در نشر نوگام موجود است. " باغ درون- بیرون" که با همکاری انتشارات ادیشن دو الفانت در فرانسه منتشر شد، در سال ۲۰۱۸ با استقبال زیادی روبه‌رو شد و جوایز متعددی از جمله جایزه بزرگ سوسیرز، معتبرترین جایزه کتاب کودکان در فرانسه را دریافت کرد.
تصویرسازی‌های رجیس لوژان و انتخاب قاب‌بندی صفحات کتاب، نمونه موفقی از همخوانی تصویر و متن در کتاب تصویری است. انتخاب فکر شده خطوط سیاه ضخیم برای طراحی‌ها تاثیر گذار است. رنگ‌بندی صفحات، رنگ سبز را به دنیای درون باغ و رنگ قرمز را به فضای بیرون اختصاص می‌دهد.

در نهایت با آمیخته شدن دنیای بیرون و درون، با ورود مسعود، این رنگ‌ها با هم آمیخته می‌شوند. لوژان در مرحله تحقیق برای تصویرسازی کتاب علاوه برعکس‌های خانوادگی کیارا، نگاهی به طراحی‌های ایرانی و همین‌طور پوسترها و نقاشی‌های انقلاب و جنگ ایران داشته است.
هم‌زمان شدن چاپ نسخه انگلیسی کتاب با و شیوع ویروس کرونا و قرنطینه، تصادفی معنی‌دار است که هر چند تا حدودی برای پخش کتاب مانع ایجاد کرد اما از جهت مضمونی، خوانندگان را در موقعیت مشابهی با قهرمانان داستان قرار می‌دهد. در روزهایی که کودکان و خانواده‌ها محدود به خانه‌ها و شاید باغچه‌های کوچک خود هستند، روایت کیارا از دنیای پر از تهدید بیرون، و فضای امن درون، حس نزدیکی ایجاد می‌کند.

هرچند اشاره به حوادث تاریخ معاصر ایران، حس کنجکاوی خواننده ایرانی را برمی‌انگیزد، اما در" باغ درون- بیرون" حوادث ایران بستری داستانی است برای تجربه‌ای انسانی که فراتر از دنیای کودکانه و یا تاریخ دوره‌ای خاص می‌رود و با خواندن چندباره، لایه‌های جدیدتری پیدا می‌کند.

ازاین‌جهت این کتاب در مقایسه با داستان‌های تصویری رایج کودکان، در موقعیت ویژه‌ای قرار می‌گیرد و آن را با داستان‌هایی چون "غول خودخواه" اسکار وایلد و یا "باغ نیمه‌شب تام" فیلیپا پیرس هم‌ردیف می‌کند که در آن‌ها یک باغ تبدیل به مکان کشف شهود و درک جدیدی از زندگی می‌شود.