یووال نوح هراری ؛ نویسنده اسرائیلی همجنسگرای خداناباور
رأی دهید
"حکومت ایران از تحقیق علمی آزاد میهراسد. اما من امیدوارم که مردم ایران راههای به دست آوردن دانش را بیابند و نظرات خود را بیان کنند."
این جملات را یووال نوح هراری، نویسنده و مورخ اسرائیلی، در واکنش به انتشار خبر ممنوعیت کتابهایش در ایران، در صفحه توئیتر خود نوشت.
روز دوشنبه ۲۰ آبان، رسانههای ایران به نقل از اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، خبر دادند که خرید و فروش کتابهای یووال نوح هراری در کتابفروشیها ممنوع است.
گرچه اطلاعیه منع خرید و فروش آثار این نویسنده از سوی اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران صادر شد، اما این اتحادیه فقط کتابفروشان تهرانی را خطاب قرار نداد و اطلاعیه خود را برای همه "همکاران موزع و کتابفروش" نوشت.
اعلام چنین ممنوعیتی از سوی یک نهاد مدافع حقوق ناشران و کتابفروشان، گرچه بار اول نیست، اما بیانگر پیچیدگیها و بیقانونیهای بازار نشر ایران است.
بر اساس قوانین جمهوری اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا دستگاه قضایی ایران مسئول صدور احکام و دستورهای مربوط به ممنوعیت، توقیف و سانسور کتابها هستند و این که این محدودیتهای "بیدلیل و غیرقانونی"، از مجرای یک نهاد صنفی اعلام شود، نشان از فشارهای پشت پرده است.
در اطلاعیه کوتاه و مختصر اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، با ذکر نام کتابهای یووال نوح هراری و مترجمانشان، از "تعلیق مجوز کتابهای" این نویسنده خبر داده شده و نسبت به "هرگونه پیگرد احتمالی حاصل از خرید و فروش" این کتابها هشدار داده شده است.
این کتابها عبارتاند از: "انسان خردمند" ترجمه نیک گرگین، "انسان خداگونه" ترجمه زهرا عالی، "ساپی ینس" ترجمه محسن مینو خرد، "بیست و یک آموزه برای قرن بیست و یکم" ترجمه سودابه قیصری و "پول(سرمایه)" ترجمه مهدی نمازیان.
به این ترتیب، کتابهای یووال نوح هراری، به سرنوشت آثار برخی دیگر از نویسندگان معروف جهان دچار شد که نه پیش از انتشار در ایران، بلکه پس از انتشار در این کشور ممنوع شدهاند؛ آن هم نه فقط یک یا چند کتاب، بلکه همه آثارشان. هرچند دلایل "اعلام نشده" ممنوعیت برای هر کدام از این نویسندگان یکسان به نظر نمیرسد.
به عنوان نمونه، سلمان رشدی، نویسنده بریتانیایی هندیتبار، پیش از آن که حکم ارتدادش از سوی آیتالله خمینی صادر شود، بعضی از کتابهایش در ایران ترجمه و منتشر شده و حتی برای مترجمش جایزه به همراه آورده بود.
یا پائولو کوئلیو، نویسنده معروف برزیلی که در ایران بسیار شناخته شده بود و حتی به این کشور سفر کرده بود. پس از وقایع مربوط به انتخابات جنجالبرانگیز ۱۳۸۸، وزارت ارشاد انتشار و فروش ترجمه فارسی آثار این نویسنده را به طور کلی ممنوع کرد.
به تازگی نیز برخی از کتابهای الیف شافاک، یک نویسنده ترکیه ای در ایران ممنوع شد. یکی از کتاب های شافاک در ایران پرفروش شد و یکی دیگر از کتابهایش نیز نامزد جایزه بوکر امسال بود.
اما تعلیق مجوز و ممنوعیت خرید و فروش کتابهای یووال نوح هراری بلافاصله پس از ترجمه و انتشار آنها اتفاق نیفتاد. کتاب "انسان خردمند" را نشر نو در تابستان ۹۶ منتشر کرد و در کمتر از یک سال ۱۲ بار تجدید چاپ شد. دیگر کتابهای هراری نیز مدتی بود که در ایران به چاپ رسیده و حتی در بازار فروش کتاب ایران نیز جایگاه خوبی را به دست آورده بود.
مثلا در آخرین نمایشگاه کتاب تهران، کتاب "انسان خردمند"، پس از کتاب "ملیت عشق" از الیف شافاک، دومین اثری بود که بیشترین جستجوی نام کتاب را در سایت نمایشگاه به خود اختصاص داد.
یووال نوح هراری در شهرستانهای ایران نیز خواننده داشت. به عنوان نمونه، کتابفروشان گرگانی در آخرین روزهای سال گذشته به خبرگزاری کتاب ایران گفتند که "انسان خردمند" یکی از کتابهای پرفروش آنان در سالی که گذشت، بوده است.
علاوه بر فروش، برای کتاب "انسان خردمند" جلسه نقد و بررسی نیز در مرکز فرهنگی شهرکتاب تهران نیز برگزار شد و سخنرانان این نشست بر "داستانپرداز" بودن این نویسنده به عنوان عامل اصلی فروش آثارش تاکید کردند.
دلیل پرفروش شدن آثار هراری چیست؟
پیش از پرفروش شدن آثار هراری در ایران، این آثار در جهان به زبانهای مختلف ترجمه و پرفروش شده بود و کسانی چون بیل گیتس و باراک اوباما از آنها ستایش کرده بودند. این اقبال و فروش شگفتانگیز آثار هراری موجب شده که برخی از منتقدان این آثار را "عامهپسند" بدانند.
با این حال برخی نیز معتقدند بودند که فروش بالای کتابهای این نویسنده، نشانهای بر نیاز کتابخوانهای ایرانی به آثار علمی و حتی شبهعلمی است که در جستوجوی چشماندازهای تازهای در افق اندیشه میگردند.
بدون شک لحن روایی آثار هراری، عاملی مهم در موفقیت این آثار است. پیشتر نیز سابقه داشته که کتابی تاریخی و فلسفی که به شیوه روایی جذابی نوشته شده باشند، چه در جهان و چه در ایران با استقبال خوانندگان مواجه شود. یکی از نمونههای معروف، کتاب "دنیای سوفی" نوشته یوستین گردر نویسنده نروژی است که به دهها زبان ترجمه شده و در ایران نیز پرفروش بوده است.
درست است که یووال نوح هراری میداند آنچه را که در ذهنش میگذرد چگونه به شیوهای قابل فهم و حتی عامهپسند بیان کند، اما این شیوه روایی تنها عامل موفقیت آثار او نیست.
سخن گفتن از دغدغههای بزرگ انسان، پرسشهای بنیادین بشر، نگاهی تاریخی به جهان، طرح موضوعات روز مثل "هوش مصنوعی" و شاید از همه جذابتر پیشگویی و آیندهنگری، آثار یووال نوح هراری را جذاب کرده است. اوج این "آیندهپژوهی" را میتوان در کتاب "بیست و یک آموزه برای قرن بیست و یکم" مشاهده کرد.
او مثلا در کتابهای "انسان خردمند" و "انسان خداگونه" میکوشد به این دو پرسش اساسی، جذاب و در عین حال بیانتها پاسخ بدهد که از کجا آمدهایم و به کجا میرویم.
این دو پرسش اصلی، پرسشهای فرعی دیگر را میآفریند: "چهطور گونه ما در نبرد برای سلطه بر دیگران پیروز شد؟ چرا نیاکان شکارگر خوراکجوی ما اقدام به ساختن شهرها و برپایی پادشاهیها کردند؟ چگونه به خدایان و ملتها و حقوق بشر ایمان آوردیم، به پول و کتابها و قوانین اعتماد کردیم، و خود را برده بوروکراسی و مصرفگرایی و حرص و آز برای خوشبختی ساختیم؟ دنیای ما در هزاره آینده چه شکلی به خود خواهد گرفت؟ رابطه تاریخ و زیستشناسی چیست؟ آیا عدالتی در تاریخ یافت میشود؟ آیا در مسیر تاریخ مردمان سعادتمندتر شدهاند؟"
در واقع، کتابهای یووال نوح هراری، با به چالش کشیدن نظراتی که برای بسیاری قطعی یا نسبتا قطعی است، تلنگری به باورهای انسان میزند و شوکی پرقدرت برای ایجاد یک "انقلاب شناختی" وارد میکند. به اعتقاد او، انسان آینده ناگزیر است خود را بازتعریف کند تا بتواند به شکل طبیعی به حیات ادامه دهد.
اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران در اطلاعیه خود دلیل ممنوعیت آثار یووال نوح هراری را اعلام نکرده است؛ همانطور که پیشتر نیز در مورد ممنوعیت آثار دیگران، دلیل خاصی ارائه نمیشود.
با توجه به سابقه بازار نشر در ایران، قطعا پرفروش بودن یا سخن گفتن از مسائل بنیادین بشر، دلایل اصلی ممنوعیت آثار هراری در ایران نیست، اما شهرت یا عمق آثار، یقینا در به نتیجه رساندن مقامات تصمیمگیرنده مؤثر بوده است.
با وجود این ابهام، برخی "اسرائیلی بودن نویسنده" را دلیل این ممنوعیت دانستهاند، اما با وجود ماهیت اسرائیلستیز حکومت جمهوری اسلامی ایران، پیشتر کتابی از عاموس عوز، نویسنده مشهور اسرائیلی به فارسی ترجمه و در ایران منتشر شده بود.
بعضیها به زندگی همجنسگرا بودن یووال نوح هراری اشاره کردهاند. این دلیل نمیتواند به تنهایی، ممنوعیت آثار این نویسنده را توجیه کند، زیرا فیلسوفان و نویسندگان همجنسگرای خارجی معروف دیگری نیز مثل مارسل پروست یا میشل فوکو در ایران آثارشان ترجمه شده یا دربارهشان سخن گفته میشود.
برخی دیگر نیز، بر "خداناباوری" موجود در آثار هراری به عنوان دلیل این ممنوعیت تأکید کردهاند. خود هراری در جایی گفته که با میوههای خردورزیهای فیلسوفانه غرب به نام کفر و الحاد دشمنی میشود. هر چند، آثار فلاسفه و نویسندگان خداناباور غربی به طور کلی و نظاممند در ایران ممنوع نیست و حتی آثار نویسندگانی مثل نیچه نسبتا پرفروش است.
میثم توکلیبینا، عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در نشستی که درباره کتاب "انسان خردمند" در تهران برگزار شد، گفت: "اگر این کتاب را ضددینی و آتئیستی بگیریم، تلقی اشتباهی نیست."
زینب خدایی، دیگر سخنران این نشست نیز با اشاره به این که از نظر هراری لیبرالیسم و نازیسم هم نوعی "دین" است، گفت که این نویسنده "دین را هر آن چیزی میداند که به ساختارهای اجتماعی انسانی مشروعیتی فوقبشری بدهد."
شاید ارائه برداشت دیگری از دین، زیر سوال بردن آن و تاکید بر آثار مخرب ایدئولوژیهای مذهبی بر زندگی فردی و اجتماعی انسان، از نظر دستگاه سانسور جمهوری اسلامی ایران، بُرندهترین تاثیر کتابهای هراری و غیرقابل اغماض است.
نظام جمهوری اسلامی در این زمینه حتی با آثار "روشنفکران دینی" هم سختگیرانه برخورد میکند.
ضمن آن که با توجه به دلایل مطرح شده دیگر، نووال نوح هراری به عنوان یک "نویسنده اسرائیلی همجنسگرای خداناباور"، برای حذف از بازار کتاب ایران "نویسندهای جامعالشرایط" است.
با این حال، میتوان گفت که با توجه به امکانات دنیای جدید، فراگیری اینترنت و شیوههای جدید نشر، حذف آثار یک نویسنده در هیچ جای جهان دیگر شدنی نیست و با چنین ممنوعیتیهایی، فقط"«زندگی مخفی" آن نویسنده آغاز میشود.
این جملات را یووال نوح هراری، نویسنده و مورخ اسرائیلی، در واکنش به انتشار خبر ممنوعیت کتابهایش در ایران، در صفحه توئیتر خود نوشت.
روز دوشنبه ۲۰ آبان، رسانههای ایران به نقل از اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، خبر دادند که خرید و فروش کتابهای یووال نوح هراری در کتابفروشیها ممنوع است.
گرچه اطلاعیه منع خرید و فروش آثار این نویسنده از سوی اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران صادر شد، اما این اتحادیه فقط کتابفروشان تهرانی را خطاب قرار نداد و اطلاعیه خود را برای همه "همکاران موزع و کتابفروش" نوشت.
اعلام چنین ممنوعیتی از سوی یک نهاد مدافع حقوق ناشران و کتابفروشان، گرچه بار اول نیست، اما بیانگر پیچیدگیها و بیقانونیهای بازار نشر ایران است.
بر اساس قوانین جمهوری اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا دستگاه قضایی ایران مسئول صدور احکام و دستورهای مربوط به ممنوعیت، توقیف و سانسور کتابها هستند و این که این محدودیتهای "بیدلیل و غیرقانونی"، از مجرای یک نهاد صنفی اعلام شود، نشان از فشارهای پشت پرده است.
در اطلاعیه کوتاه و مختصر اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، با ذکر نام کتابهای یووال نوح هراری و مترجمانشان، از "تعلیق مجوز کتابهای" این نویسنده خبر داده شده و نسبت به "هرگونه پیگرد احتمالی حاصل از خرید و فروش" این کتابها هشدار داده شده است.
این کتابها عبارتاند از: "انسان خردمند" ترجمه نیک گرگین، "انسان خداگونه" ترجمه زهرا عالی، "ساپی ینس" ترجمه محسن مینو خرد، "بیست و یک آموزه برای قرن بیست و یکم" ترجمه سودابه قیصری و "پول(سرمایه)" ترجمه مهدی نمازیان.
به این ترتیب، کتابهای یووال نوح هراری، به سرنوشت آثار برخی دیگر از نویسندگان معروف جهان دچار شد که نه پیش از انتشار در ایران، بلکه پس از انتشار در این کشور ممنوع شدهاند؛ آن هم نه فقط یک یا چند کتاب، بلکه همه آثارشان. هرچند دلایل "اعلام نشده" ممنوعیت برای هر کدام از این نویسندگان یکسان به نظر نمیرسد.
به عنوان نمونه، سلمان رشدی، نویسنده بریتانیایی هندیتبار، پیش از آن که حکم ارتدادش از سوی آیتالله خمینی صادر شود، بعضی از کتابهایش در ایران ترجمه و منتشر شده و حتی برای مترجمش جایزه به همراه آورده بود.
یا پائولو کوئلیو، نویسنده معروف برزیلی که در ایران بسیار شناخته شده بود و حتی به این کشور سفر کرده بود. پس از وقایع مربوط به انتخابات جنجالبرانگیز ۱۳۸۸، وزارت ارشاد انتشار و فروش ترجمه فارسی آثار این نویسنده را به طور کلی ممنوع کرد.
به تازگی نیز برخی از کتابهای الیف شافاک، یک نویسنده ترکیه ای در ایران ممنوع شد. یکی از کتاب های شافاک در ایران پرفروش شد و یکی دیگر از کتابهایش نیز نامزد جایزه بوکر امسال بود.
اما تعلیق مجوز و ممنوعیت خرید و فروش کتابهای یووال نوح هراری بلافاصله پس از ترجمه و انتشار آنها اتفاق نیفتاد. کتاب "انسان خردمند" را نشر نو در تابستان ۹۶ منتشر کرد و در کمتر از یک سال ۱۲ بار تجدید چاپ شد. دیگر کتابهای هراری نیز مدتی بود که در ایران به چاپ رسیده و حتی در بازار فروش کتاب ایران نیز جایگاه خوبی را به دست آورده بود.
مثلا در آخرین نمایشگاه کتاب تهران، کتاب "انسان خردمند"، پس از کتاب "ملیت عشق" از الیف شافاک، دومین اثری بود که بیشترین جستجوی نام کتاب را در سایت نمایشگاه به خود اختصاص داد.
یووال نوح هراری در شهرستانهای ایران نیز خواننده داشت. به عنوان نمونه، کتابفروشان گرگانی در آخرین روزهای سال گذشته به خبرگزاری کتاب ایران گفتند که "انسان خردمند" یکی از کتابهای پرفروش آنان در سالی که گذشت، بوده است.
علاوه بر فروش، برای کتاب "انسان خردمند" جلسه نقد و بررسی نیز در مرکز فرهنگی شهرکتاب تهران نیز برگزار شد و سخنرانان این نشست بر "داستانپرداز" بودن این نویسنده به عنوان عامل اصلی فروش آثارش تاکید کردند.
دلیل پرفروش شدن آثار هراری چیست؟
پیش از پرفروش شدن آثار هراری در ایران، این آثار در جهان به زبانهای مختلف ترجمه و پرفروش شده بود و کسانی چون بیل گیتس و باراک اوباما از آنها ستایش کرده بودند. این اقبال و فروش شگفتانگیز آثار هراری موجب شده که برخی از منتقدان این آثار را "عامهپسند" بدانند.
با این حال برخی نیز معتقدند بودند که فروش بالای کتابهای این نویسنده، نشانهای بر نیاز کتابخوانهای ایرانی به آثار علمی و حتی شبهعلمی است که در جستوجوی چشماندازهای تازهای در افق اندیشه میگردند.
بدون شک لحن روایی آثار هراری، عاملی مهم در موفقیت این آثار است. پیشتر نیز سابقه داشته که کتابی تاریخی و فلسفی که به شیوه روایی جذابی نوشته شده باشند، چه در جهان و چه در ایران با استقبال خوانندگان مواجه شود. یکی از نمونههای معروف، کتاب "دنیای سوفی" نوشته یوستین گردر نویسنده نروژی است که به دهها زبان ترجمه شده و در ایران نیز پرفروش بوده است.
درست است که یووال نوح هراری میداند آنچه را که در ذهنش میگذرد چگونه به شیوهای قابل فهم و حتی عامهپسند بیان کند، اما این شیوه روایی تنها عامل موفقیت آثار او نیست.
سخن گفتن از دغدغههای بزرگ انسان، پرسشهای بنیادین بشر، نگاهی تاریخی به جهان، طرح موضوعات روز مثل "هوش مصنوعی" و شاید از همه جذابتر پیشگویی و آیندهنگری، آثار یووال نوح هراری را جذاب کرده است. اوج این "آیندهپژوهی" را میتوان در کتاب "بیست و یک آموزه برای قرن بیست و یکم" مشاهده کرد.
او مثلا در کتابهای "انسان خردمند" و "انسان خداگونه" میکوشد به این دو پرسش اساسی، جذاب و در عین حال بیانتها پاسخ بدهد که از کجا آمدهایم و به کجا میرویم.
این دو پرسش اصلی، پرسشهای فرعی دیگر را میآفریند: "چهطور گونه ما در نبرد برای سلطه بر دیگران پیروز شد؟ چرا نیاکان شکارگر خوراکجوی ما اقدام به ساختن شهرها و برپایی پادشاهیها کردند؟ چگونه به خدایان و ملتها و حقوق بشر ایمان آوردیم، به پول و کتابها و قوانین اعتماد کردیم، و خود را برده بوروکراسی و مصرفگرایی و حرص و آز برای خوشبختی ساختیم؟ دنیای ما در هزاره آینده چه شکلی به خود خواهد گرفت؟ رابطه تاریخ و زیستشناسی چیست؟ آیا عدالتی در تاریخ یافت میشود؟ آیا در مسیر تاریخ مردمان سعادتمندتر شدهاند؟"
در واقع، کتابهای یووال نوح هراری، با به چالش کشیدن نظراتی که برای بسیاری قطعی یا نسبتا قطعی است، تلنگری به باورهای انسان میزند و شوکی پرقدرت برای ایجاد یک "انقلاب شناختی" وارد میکند. به اعتقاد او، انسان آینده ناگزیر است خود را بازتعریف کند تا بتواند به شکل طبیعی به حیات ادامه دهد.
اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران در اطلاعیه خود دلیل ممنوعیت آثار یووال نوح هراری را اعلام نکرده است؛ همانطور که پیشتر نیز در مورد ممنوعیت آثار دیگران، دلیل خاصی ارائه نمیشود.
با توجه به سابقه بازار نشر در ایران، قطعا پرفروش بودن یا سخن گفتن از مسائل بنیادین بشر، دلایل اصلی ممنوعیت آثار هراری در ایران نیست، اما شهرت یا عمق آثار، یقینا در به نتیجه رساندن مقامات تصمیمگیرنده مؤثر بوده است.
با وجود این ابهام، برخی "اسرائیلی بودن نویسنده" را دلیل این ممنوعیت دانستهاند، اما با وجود ماهیت اسرائیلستیز حکومت جمهوری اسلامی ایران، پیشتر کتابی از عاموس عوز، نویسنده مشهور اسرائیلی به فارسی ترجمه و در ایران منتشر شده بود.
بعضیها به زندگی همجنسگرا بودن یووال نوح هراری اشاره کردهاند. این دلیل نمیتواند به تنهایی، ممنوعیت آثار این نویسنده را توجیه کند، زیرا فیلسوفان و نویسندگان همجنسگرای خارجی معروف دیگری نیز مثل مارسل پروست یا میشل فوکو در ایران آثارشان ترجمه شده یا دربارهشان سخن گفته میشود.
برخی دیگر نیز، بر "خداناباوری" موجود در آثار هراری به عنوان دلیل این ممنوعیت تأکید کردهاند. خود هراری در جایی گفته که با میوههای خردورزیهای فیلسوفانه غرب به نام کفر و الحاد دشمنی میشود. هر چند، آثار فلاسفه و نویسندگان خداناباور غربی به طور کلی و نظاممند در ایران ممنوع نیست و حتی آثار نویسندگانی مثل نیچه نسبتا پرفروش است.
میثم توکلیبینا، عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در نشستی که درباره کتاب "انسان خردمند" در تهران برگزار شد، گفت: "اگر این کتاب را ضددینی و آتئیستی بگیریم، تلقی اشتباهی نیست."
زینب خدایی، دیگر سخنران این نشست نیز با اشاره به این که از نظر هراری لیبرالیسم و نازیسم هم نوعی "دین" است، گفت که این نویسنده "دین را هر آن چیزی میداند که به ساختارهای اجتماعی انسانی مشروعیتی فوقبشری بدهد."
شاید ارائه برداشت دیگری از دین، زیر سوال بردن آن و تاکید بر آثار مخرب ایدئولوژیهای مذهبی بر زندگی فردی و اجتماعی انسان، از نظر دستگاه سانسور جمهوری اسلامی ایران، بُرندهترین تاثیر کتابهای هراری و غیرقابل اغماض است.
نظام جمهوری اسلامی در این زمینه حتی با آثار "روشنفکران دینی" هم سختگیرانه برخورد میکند.
ضمن آن که با توجه به دلایل مطرح شده دیگر، نووال نوح هراری به عنوان یک "نویسنده اسرائیلی همجنسگرای خداناباور"، برای حذف از بازار کتاب ایران "نویسندهای جامعالشرایط" است.
با این حال، میتوان گفت که با توجه به امکانات دنیای جدید، فراگیری اینترنت و شیوههای جدید نشر، حذف آثار یک نویسنده در هیچ جای جهان دیگر شدنی نیست و با چنین ممنوعیتیهایی، فقط"«زندگی مخفی" آن نویسنده آغاز میشود.
